YUSUFELİ BARAJI VE HES

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ EMLAK VE KAMULAŞTIRMA DAİRESİ BAŞKANLIĞI YUSUFELİ BARAJI VE HES YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI BÖLÜM 2 PROJENİN ETKİLERİNİN VE ETKİLENEN NÜFUSUN SAPTANMASI Çevre Danışmanlık Ltd. Şti. Temmuz 2006 (Rev B), Ankara

2. PROJENİN ETKİLERİNİN VE ETKİLENEN NÜFUSUN SAPTANMASI Yusufeli Barajı ve Hidroelektrik Santrali, nüfusun istem dışı yer değiştirmesini gerektiren bir gelişme projesidir. Bu yer değiştirme fiziksel ve ekonomik yer değiştirmeyi içerir. Yusufeli Projesinin etkilenen nüfusun geçim kaynakları üzerinde yaratacağı olumsuz etkiler çoğunlukla toprak kaybından (ev ve etrafındaki arazi ile toprağın, özellikle de tarıma elverişli alanların kaybı) ve buna bağlı olarak nüfusun yer değiştirmek zorunda kalmasından kaynaklanmaktadır. Projeden etkilenen insanlar (PEİ ler) esas olarak Yusufeli merkezde ve 19 köyde yaşayan, topraklarını kısmen veya tamamen kaybedecek olan kişilerden oluşmaktadır. Bunların arasında kadınlar, engelliler, yaşlılar ve çocuklar gibi hassas gruplar özel bir ilgiye gereksinim duymaktadırlar. PEİ lerin ikinci grubu, yerinden edilen nüfusun yerleştirileceği bölgelerde yaşayan, evsahibi nüfus ya da evsahibi topluluk olarak adlandırılan kişilerden oluşmaktadır. Yusufeli Projesi örneğinde, yeni ilçe merkezi olacak bir kentsel yeniden yerleşim alanı kurulacaktır. Sosyo-ekonomik incelemelere dayanarak ve yeni bir ilçe merkezi olması nedeniyle bu alanın yeni yerleşimcilerin çoğunluğuna ev sahipliği yapması beklenmektedir. Mevki seçimi süreci boyunca birkaç değişik alan bölge merkezi olarak düşünülmüş (bkz.bölüm 6), mevki seçimi çalışmaları sonucunda, Yansıtıcılar ve Sakut Çayı olarak anılan bölge (bundan sonra Yansıtıcılar olarak anılacaktır) yeniden yerleşim alanı olarak seçilmiştir (yeni Yusufeli ilçe merkezi). Bu alan mevcut Yusufeli ilçe merkezinin güneybatısına yaklaşık 500 m. mesafede olup deniz seviyesinden yüksekliği 735 m ile 900 m arasıdır ve Çoruh Nehri nin (ve Yusufeli Baraj Gölü nün) sol kıyısında yer almaktadır. Yansıtıcılar mevcut durumda yerleşim barındırmayan boş bir mevkidir. Bu yüzden etkilenecek evsahibi nüfus yoktur. Kırsal yeniden yerleşim alanları için aday olan mevkiler çoğunlukla etkilenen köylerin daha yüksek kotları olarak belirlenmiştir (ayrıntı için bkz. 6. Bölüm). Tespit edilen aday bölgelerde şu an için yerleşim bulunmamaktadır. Bu alanlarla ilgili teknik çalışmalar, kırsal yeniden yerleşimi tercih eden PEİ ler için uygunluğunu tespit etmek amacıyla Bayındırlık ve İskan Bakanlığı tarafından yürütülecektir. Bu çalışmalar BAİB in resmi yeniden yerleşim araştırmalarının başlangıcından önce tamamlanacaktır. 2.1. Etkilerin Kapsam ve Kategorileri 2.1.1. Etkilerin Kapsamı Yusufeli Projesi Çoruh Nehri nin kollarıyla birlikte (Barhal, Oltu ve Tortum) 60 km. uzunluğundaki bir bölümünü kapsamaktadır ve Yusufeli ilçe merkeziyle, 19 köyünü tamamen ya da kısmen etkilemektedir. Etkiler göz önüne alındığında yerleşim birimleri doğrudan ve dolaylı etkilenenler olarak sınıflandırılabilir. Doğrudan etkilenen yerleşim merkezleri, baraj inşası (inşaat alanları, malzeme alanları ve kamp tesisleri) YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 1 / 54

ve baraj gölü oluşumu yüzünden fiziksel kayıplar yaşayan alanlardır. Dolaylı olarak etkilenen merkezler ise yeni bir yerleşim alanı inşası, yolların yeniden düzenlenmesi ve elektrik nakil hatlarını da içeren çalışmalar yüzünden etki altında kalanlardır. Yusufeli Projesinden doğrudan etkilenecek olan Yusufeli ilçe merkezi ve 19 köy Bölüm 1, Tablo 1.2 de verilmiştir. Yürütülen YYEP araştırmalarının (2005) sonuçlarına göre, 12,124 kişilik bir nüfus ile 3,031 hane (HH) doğrudan etkilenen yerleşim merkezlerinde yaşamaktadır. Kentsel yeniden yerleşim alanının kurulmasından dolaylı olarak etkilenen yerleşim birimi yoktur. Yusufeli Projesine göre yeniden düzenlenen yollar Artvin-Erzurum karayolunun 31 km.lik, Artvin-Bayburt karayolunun ise 55 km.lik bir bölümünü oluşturmaktadır. Her iki yol da, Yusufeli Projesi kapsamı içinde inşa edilecektir. Bu yollar çoğunlukla baraj gölü sınırlarına paralel olarak uzanacak ve yollardan dolaylı olarak etkilenen yerleşim birimleri zaten baraj gölünden doğrudan etkilenmektedir. Yeni iletim hatlarının yapımından etkilenecek olan yerleşim birimleri, Türkiye Elektrik İletim A.Ş (TEİAŞ) tarafından ÇED raporunun hazırlanmasını da içeren planlama faaliyetlerinin kapsamında çalışılmıştır. Türkiye de elektrik iletim hatları (EİH) TEİAŞ tarafından planlanmakta ve inşa edilmektedir. Yusufeli Projesi ne ilişkin iletim hattı projeleri 154 kv Borçka HES-Artvin HES-Yusufeli HES (80 km. uzunluğunda) ve Yusufeli HES-Tortum HES-Oltu (55 km. uzunluğunda) projeleridir. Bu iki projenin yapımı için 2005 yılı içinde teklif verilecektir. Hazırlanan ÇED Raporlarına göre, söz konusu enerji iletim hattı projeleri nedeniyle yeniden yerleşim gereksinimi yoktur. Bu iletim hatlarının doğrultusunu seçilirken yerleşim birimlerinden mümkün olduğunca uzak durulmuştur. Mümkün olmayan durumlarda ise, enerji kulelerinin kapladığı alan kamulaştırılacaktır. Kuleler için kamulaştırılacak olan arazi yaklaşık 100 m 2 dir. Ayrıca, EİH uzunluğu boyunca 50 m. genişliğindeki koridor (merkez hattının her iki yanında 25 m. olmak üzere) için irtifak haklarının Türk Kamulaştırma Kanunuyla uyumlu olarak tesis edilmesi amacıyla tazminat ödenecektir. İrtifak hakkı alanında yeni yapıların inşa edilmesine izin verilmemektedir ancak tarımsal faaliyetler yürütülebilir. YYEP çalışmalarında Yusufeli Projesi nedeniyle ikincil etkilerle karşılaşma ihtimali olan yerleşim merkezleri de hesaba katılmıştır. Bu bağlamda yürütülen çalışmalar Bölüm 2.3 de sunulmuştur. Bu kategori içinde düşünülen Yusufeli İlçesi nin 42 adet köyü, projeden fiziksel olarak etkilenmemektedir. Söz konusu yerleşim birimleri çoğunlukla ilçe merkezinin ve yolların yer değiştirmesi nedeniyle etkilenecektir. Ancak yeni ilçe merkezi mevcut merkeze çok yakın olacağı için ve yeniden düzenlenen yollar su tutma işleminden önce tamamlanacağı için bu yerleşim birimleri üzerindeki etkilerin minimumda tutulması mümkün olacaktır. Bunların arasında Yusufeli baraj alanının akışaşağısında bulunan köylere önem verilmiştir. Örneğin, Yusufeli baraj alanına yakınlığı nedeniyle Sebzeciler köyü, hane anketi çalışmalarına dahil edilmiştir ve kilit bilgilendirici anketleri diğer akışaşağı köylerinde de yürütülmüştür. Projenin akışaşağısına etkileri, ÇED raporunda değerlendirilmiştir. Bu etkiler, Çoruh nehrinin Yusufeli baraj alanı akışaşağısındaki mevcut duruma ve bu duruma tahmin edilen değişikliklere göreceli olarak değerlendirilmiştir. Bu etkiler, bu kısımdaki akış rejimindeki değişiklikler ve sedimanların taşınımı ile balık popülasyonlarına etkilerle ilgili olabilir YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 2 / 54

Etkiler açısından bakıldığında, doğrudan etkilenen yerleşim birimlerinin projeden kısmen ya da tamamen etkilendiği görülür. Projeden tamamıyla etkilenen yerleşim birimleri tüm arazi ve binalarını (örn. evlerini v.s) yitiren ve yaşamak için elverişli durumu kalmayan yerlerdir. Kısmen etkilenen yerleşim birimleri ise arazi ve binalarının yalnızca bir kısmını yitirmektedir. Yusufeli ilçe merkezi, Kınalıçam, Irmakyanı ve Yeniköy köyleri proje nedeniyle tamamen etkilenen yerleşim merkezleri olup diğer yerleşim birimleri kısmen etkilenmektedir. 2.1.2. Etkilerin Kategorisi Yusufeli Projesi nin başlıca sosyo-ekonomik etkisi gelir kaynaklarının yitirilmesine neden olan fiziksel kayıplardır. Söz konusu kayıplar, evlerin, gelir getiren mülklerin (örn. tarımsal araziler, meyve bahçeleri ve dükkanlar, v.s) ve kamu mallarının (örn. ormanlık alanlar, kültürel değeri olanlar, altyapı yatırımları.) kaybıdır. Yeni ilçe merkezinin tayini ile yol uzunluklarının değişmesine bağlı olarak ikincil etkiler ile akışaşağısındaki akış rejimi değişikliği oldukça sınırlı kalacaktır. Bu etkilere, Bölüm 7.2 de yer verilirken akışaşağısındaki etkiler ÇED de işlenmiştir. Yukarıda sözü edilen kayıplar/etkiler toplum ve hane bazında çalışılmıştır. Toplum seviyesindeki kayıplar; ormanlık alanlar, meralar, yollar, okullar, camiler, v.b kamu mallarının kaybıdır. Hane seviyesindeki kayıplar da, kamulaştırma ve yeniden yerleşim için hak sahipliliği konusunda bir temel oluşturacak şekilde aşağıda sıralanmıştır. Evlerini, evlerine bağlı yapıları ve arazilerini kamulaştırma nedeniyle yitiren PEİ ler Evlerini ve evlerine bağlı yapıları kamulaştırma nedeniyle yitiren ancak arazilerini yitirmeyen PEİ ler Arazilerini kamulaştırma nedeniyle yitiren fakat evlerini ve evlerine bağlı yapıları yitirmeyen PEİ ler Projenin geçim kaynakları üzerindeki olumsuz etkileri dolayısıyla ekonomik sebepler yüzünden yer değiştirmek zorunda kalan PEİ ler. Ekonomik yer değiştirme, gelir akışının ve gelir kaynaklarının kaybından (arazilerin kamulaştırılması ya da arazi ve orman gibi geçim kaynaklarına erişimin engellenmesi) kaynaklanan yer değiştirmedir. Başka yerleşim birimlerinde ikamet eden, fakat arazi ve mülklerinin bir kısmını projeden etkilenen alanda yerleşmiş PEİ lere kiralayan ve bu yolla gelir elde eden PEİ ler. Geçimlerini seyyar satıcılıktan kazanan PEİ ler Herhangi bir mülk veya araziye sahip olmayan fakat (1) devlet memurları gibi devlet işlerinde çalışarak, (2) sosyal destek ağları vasıtasıyla, (3) projeden etkilenen alandaki ortak mülkler üzerindeki haklarını kullanarak gelir elde eden PEİ ler. Yeniden yerleşim alanında yaşayan ve geçimleri yaşadıkları alana taşınan PEİ lerin yarattığı ekonomik, sosyal veya kültürel baskılar nedeniyle etkilenen PEİ ler (Seçilen kentsel yeniden yerleşim alanında evsahibi nüfus olmadığı için, bu kategori yalnızca kırsal yeniden yerleşim alanları için geçerli olabilir). YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 3 / 54

2.2. Doğrudan Etkilenen Yerleşim Birimleri 2.2.1. Toplum ve Hane Bazındaki Etkiler Doğrudan etkilenen yerleşim birimleri için belirlenen toplum ve hane düzeyindeki etkiler Tablo 2.1 de sunulmaktadır. Bu tabloda, Evet sözcüğü o satırda yer alan yerleşim birimi için kolonda yazılmış etkinin var olduğunu, Hayır sözcüğü ise söz konusu satırda yer alan yerleşim birimi için kolonda yazılan etkinin var olmadığını belirtmektedir. Bu tablolarda etki ve kayıpların düzeyleri teşhis edilmemiştir. Bu yerleşim birimlerinin özellikleri ve etkilerin düzeyleriyle ilgili ayrıntılar Ek D de verilmiştir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 4 / 54

Tablo 2.1. Doğrudan Etkilenen Yerleşim Birimlerine Projenin Etkileri No Yerleşim Toplumsal Düzeyde Etkiler ve Kayıplar Hane Düzeyinde Etkiler ve Kayıplar Orman Mera Kültürel Varlıklar Ortak Mülkler Ticari Binalar Evler ve Ek Yapılar 1 Tarım Arazisi 1 Yusufeli İlçesi Evet Evet Evet 2 Evet Evet Evet Evet 2 Alanbaşı Hayır Evet Hayır Hayır Evet Evet Evet 3 Arpacık Hayır Evet Hayır Hayır Hayır Evet Evet 4 Bahçeli Hayır Evet 3 / Hayır 4 Hayır Hayır Hayır Evet 3 / Hayır 4 Evet 3 / Hayır 4 5 Bostancı Hayır Evet Hayır Hayır Hayır Evet Evet 6 Çeltikdüzü Hayır Evet Hayır Evet Evet Evet Evet 7 Çevreli Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Evet 8 Çıralı Hayır Evet Hayır Hayır Hayır Evet Evet 9 Darıca Hayır Evet Hayır Hayır Hayır Evet Evet 10 Dereiçi Hayır Evet Hayır Evet Hayır Evet Evet 11 Irmakyanı Hayır Hayır Hayır Evet Evet Evet Evet 12 İşhan Hayır Evet Hayır Evet Evet Evet Evet 13 Kılıçkaya Evet Evet Hayır Hayır Hayır Evet Evet 14 Kınalıçam Hayır Evet Hayır Evet Evet Evet Evet 15 Küplüce Hayır Evet Hayır Hayır Hayır Evet Evet 16 Morkaya Hayır Evet Hayır Hayır Hayır Evet Evet 17 Pamukçular Hayır Evet Hayır Hayır Hayır Evet Evet 18 Sebzeciler Hayır Evet Hayır Hayır Evet 3 / Hayır 4 Evet 3 / Hayır 4 Evet 3 / Hayır 4 19 Tekkale Hayır Evet Evet Evet Evet Evet Evet 20 Yeniköy Evet Evet Hayır Evet Evet Evet Evet 1 Ahırlar, kiler, vb. 2 Trabzon Kültürel ve Doğal Varlıkları Koruma Komitesi Hamzat I ve Hamzat II Kiliselerinin yer değiştirme gerekliliği ile ilgili olarak saha çalışması yürütecektir. 3 Sosyoekonomik anket çalışmalarının sonuçlarından (PEİ lerin beyanlarından). 4 Arazi Kullanımı Haritaları çalışmaları sonuçlarından (saha çalışmaları ve uydu görüntüleri dahil). Doküman Adı: YUSUFELİ BARAJI VE HES PROJESİ Dok. Kodu: ENC - YSF - YYP - 02 Bölüm 2 YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 5 / 54

2.2.2. Doğrudan Etkilenen Yerleşim Birimlerinde Yaşayan Hanelerin Görüşleri Projeden Beklenen Yararlar Sosyo-ekonomik incelemeler süresince, doğrudan etkilenen yerleşim merkezlerinde yaşayan hanelerle, projeden beklenen yarar ve zararlar konusunda görüşüldü. Hanelerden, projenin dezavantajlarını önleme ya da tazmin etme konularındaki görüşleri de alındı. Beklenen yararlarla ilgili anket analizlerinden elde edilen sonuçlar aşağıda Şekil 2.1 de sunulmaktadır. 23% 31% 12% 2% 5% 2% 2% 3% 7% 13% Enerji üretimiyle ulusal ekonomiye katkıda bulunacak olması İş imkanlarının artması Kamulaştırma bedeli alacak olmaları Köylerinin yeni ilçe merkezi olması durumunda ya da ilçenin köye yakın bir yere kurulması durumunda bundan faydalanacak olmaları Sulama, tarım ve hayvancılık imkanlarının gelişmesi Nüfusun artacak olması, ulaşım, eğitim ve altyapının iyileşmesi Diğer Yusufeli ilçe merkezinin gelişmesi, turizm ve balıkçılık olanaklarının artması Fikri yok Projenin yararı yok Şekil 2.1. PEİ lerin Yusufeli Projesi nden Beklediği Yararlar YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 6 / 54

Araştırma kapsamında incelenen 3,031 haneden %31 i projenin ana faydasının enerji üretimi yoluyla milli ekonomiye yapılacak katkı olacağını düşünmektedir. Bu sonuç, görüşülen PEİ lerin üçte birinin yararları, kişisel çıkarlardan çok milli çıkarlar bağlamında değerlendirdiğini göstermektedir. Proje nedeniyle iş olanaklarının artacağı yönünde bir beklenti vardır ve bu beklenti hanelerin %13 ü tarafından yansıtılmaktadır. Bazı haneler (%7) kamulaştırma bedeli almanın kendileri için yararlı olacağını düşünmektedir. Bu haneler önemli miktarda mülk sahibi olanlar ve/veya projenin gerçekleşmesinden sonra bölgeyi terk etmeyi planlayanlardır. Görüşülen hanelerin yaklaşık dörtte biri (%23) projenin kendilerine hiçbir fayda sağlamayacağını düşünürken %12 si herhangi bir fikir belirtmemiştir. Sonuç olarak PEİ lerin yaklaşık üçte biri projeden çıkar sağlayacaklarını düşünürken, yaklaşık üçte biri de projenin ülke ekonomisine fayda sağlayacağını belirtmektedir. Halkın Projeye Yönelik İlgisi Proje alanında yaşayan insanlar esas olarak ev/arazilerinin kaybıyla ve/veya yaşadıkları yeri terk etmek zorunda kalma hususlarıyla ilgilenmektedir (Şekil 2.2). Bu konular araştırma kapsamında incelenen hanelerin %31 ini ilgilendirmektedir. PEİ lerin yaklaşık %10 u yaşadıkları yeri terk etmek zorunda kalma konusuyla ilgilenmekte, %10 u ise sosyal bağlarını yitireceklerini ve kültürel değerlerinin olumsuz etkileneceğini düşünmektedir. Yeni ilçe merkezi olarak seçilen Yansıtıcılar bölgesinin mevcut Yusufeli ilçe merkezine çok yakın olması durumunun, yeniden yerleşecek insanların karşılaşacakları sıkıntı ve üzüntüleri (yerini terk etmek zorunda kalmalarından doğan) hafifleteceği düşünülmektedir. Kırsal yeniden yerleşim alanına yerleşecekler için, aday bölgeler mevcut yerleşim yerlerine mümkün olduğunca yakın olarak belirlenmiştir. Gerekli teknik araştırmalar yaptıktan sonra, BAİB köylülerin toplu bir şekilde yeniden yerleşimini teşvik edecektir. Bu şekilde (kırsal yeniden yerleşim için uygun alanlar bulunabilirse) sosyal bağlardaki çözülmenin minimuma indirilmesi beklenmektedir. Araştırmalar yapılırken yeni ilçe merkezi yerinin henüz belirlenmemiş olduğu da göz önünde tutulmalıdır. Yapılan araştırmaya göre hanelerin %21 i proje yüzünden herhangi bir mal kaybına uğramayacaklarını ve önemli bir olumsuz etkiyle karşılaşmayacaklarını belirtirken, %7 si projenin olası dezavantajlarına yönelik bir fikir öne sürmemiştir. Araştırma sonuçlarına göre hanelerin %70 i projeyle ilgilenmekte ve projenin olumsuz etkileri olacağını düşünmektedir. Hanelerin çoğunun bu fikirde olmasının sebebi mallarının su altında kalacak olmasıdır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 7 / 54

7% 21% 31% 2% 1% 1% 2% 4% 5% 6% 9% 11% Evimiz ve/veya toprağımız sular altında kalacak Memleketimizi terk etmek zorunda kalacağız Sosyal bağlar ve kültürel değerler zarar görecek Kamulaştırma bedelleri düşük olursa olumsuz etkileniriz İlçe sular altında kalacak ve yeni ilçenin uzağa kurulması halinde olumsuz etkileniriz Ulaşım sorunları olacak Çevre ve doğa olumsuz etkilenecek İşimi kaybedeceğim İnsanlar yöreden göç edecek Diğer Projenin zararı olmayacak Fikri yok Şekil 2.2. PEİ lere göre Yusufeli Projesi nin Zararları Projenin Beklenen Olumsuz Etkilerini Azaltmak için Öneriler Araştırma süresince PEİ lere karşılaşacakları kayıpları ve olumsuz etkileri en aza indirmek için alınabilecek önlemlerle ilgili fikirleri sorulmuştur. PEİ lerin önerileri Şekil 2.3 de sunulmuştur. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 8 / 54

9% 4% 3% 3% 41% 3% 3% 2% 4% 18% 3% 4% 3% Kamulaştırma bedelleri yeterli olmalı ve zamanında ödenmeli Yollar yeniden yapılmalı ve yol inşaatı su tutmadan önce bitirilmeli. Yolların altyapısı sağlam olmalı İnşaat sırasında bizlere iş olanakları sağlanmalı, inşaattan sonra da iş edinmemizi sağlamak için programlar geliştirilmeli ve uygulanmalı Yeniden yerleşim alanları uygun olmalı, bize yeterli arazi sağlanmalı Dış göç önlenmeli ve kültür korunmalı. Devlet toplu yerleşim sağlamalı Projenin tüm aşamalarında PEİ'lere bilgi verilmeli ve danışılmalı Yeni ilçe merkezi bu köyde veya yakın bir yerde kurulmalı Projenin inşaatı hemen başlamalı ve belirsizlikler son bulmalı Alternatif projeler değerlendirilmeli Baraj yapılmamalı Diğer Önerisi yok Fikri yok Şekil 2.3. Karşılaşılabilecek Olumsuz Etkilerin Azaltılması Konusunda PEİ lerin Önerileri Şekil 2.3 ten de görülebileceği gibi, önemli miktarda PEİ (%41) herhangi bir fikir belirtmemiştir. Fikir belirten PEİ lerin başlıca önerileri/beklentileri projenin inşaatı ve YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 9 / 54

işleyişi süresince kendilerine sağlanabilecek iş imkanlarıdır (%18). PEİ ler için bir diğer önemli husus da mallarına karşılık verilecek kamulaştırma bedelinin yeterli miktarda olması ve bu bedelin hemen ödenmesidir. Sular altında kalmış olan yolların yeniden yapılması, yeterli araziye sahip olacakları uygun bir yeniden yerleşim alanının seçimi ve projenin mümkün olduğunca çabuk başlaması, projenin gerçekleşmesi konusundaki belirsizliklerin ortadan kaldırılması PEİ lerin projeden doğabilecek olası olumsuz etkileri en aza indirmek için sunduğu diğer önlemlerdendir. Kilit Bilgi Kaynaklarıyla Yapılan Görüşmeler Etkilenen yerleşim birimlerinin muhtarlarıyla yürütülen kilit bilgilendirici anketler yoluyla, bu yerleşim birimlerindeki kilit mevkideki şahısların görüşlerine ulaşıldı. Bu anketler 16 köyün muhtarlarıyla doğrudan görüşmeler aracılığıyla, Pamukçular, Bahçeli ve Bostancı Köyleri nin muhtarlarıyla ise telefon görüşmeleri aracılığıyla yapılmıştır. Ayrıca anketler Yusufeli kasabasının dört mahallesinin muhtarları ile de yapılmıştır. Bu muhtarlara projenin refah seviyeleri, gelir kaynakları ve geçimleri üzerindeki etkileriyle ilgili görüşleri sorulmuştur. 19 köy muhtarı arasından 15 i verimli ve ekilebilir arazilerinin sular altında kalacak olması nedeniyle geçimlerinin olumsuz yönde etkileneceğini ifade etmiştir. Muhtarlardan sadece üçü (Kılıçkaya, Küplüce ve Pamukçular), arazilerinin yalnızca küçük bir bölümünün sular altında kalacak olması nedeniyle gelir kaynaklarının önemli ölçüde etkilenmeyeceğini belirtmiştir. Ayrıca Pamukçular Köyü muhtarı inşaat işlerinde iş olanağının sağlanması durumunda, projenin kendileri üzerinde olumlu bir etkisi olacağını beyan etmiştir. Bahçeli Köyü muhtarı da yalnızca ilçe merkezi kendilerine uzak bir yere taşınırsa etkileneceklerini belirtmiştir. Öte yandan Sebzeciler Köyü muhtarı, baraj inşaatı esnasında oluşacak kirlenmenin kendilerini olumsuz etkileyebileceğini söylemiştir. İlçe merkezinin taşınmasının yaratacağı etkiler söz konusu olduğunda tüm köylerin muhtarları yeni merkezin köylerine uzaklığının önemli bir etmen olduğunu ifade etmişlerdir. İlçe merkezinin uzak bir yere taşınması durumunda ulaşım, eğitim ve sağlık gibi kamu hizmetlerine erişimlerinin olumsuz yönde etkileneceğini düşünmektedirler. Ayrıca muhtarlardan bazıları köylerinde ikamet eden fakat Yusufeli nde çalışan kişilerin ilçe merkezi uzağa taşınırsa olumsuz yönde etkileneceklerini beyan etmişlerdir. Fakat seçilen yeni ilçe merkezinin bugünkü ilçe merkezine çok yakın olması sebebiyle bahsedilen etkilerin minimum düzeyde olması beklenmektedir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 10 / 54

2.3. Yusufeli Kasabasındaki Diğer Yerleşim Merkezleri Yusufeli İlçesinin projeden doğrudan etkilenmeyen köyleri, ilçe merkezinin ve/veya ana yolların yer değiştirmesinden etkilenmiş olabilirler. Projeden dolaylı olarak etkilenen bu yerleşim birimleri, Yusufeli İlçesi nin 42 adet köyüdür. Bu 42 köyün arasından, Yusufeli barajı alanı ile planlanan Deriner rezervuarının durgun suları arasındaki akışaşağısı bölümünde yer alan köyler, Yusufeli barajının işletmesinden kaynaklanan akış rejimi değişikliklerinden etkilenebilir. Projeden etkilenen yollar, proje kapsamında yeniden yerleştirilecektir. Relokasyon yollarının yapımı, su tutma işleminden önce tamamlanacak ve inşaat esnasında ulaşımdaki aksaklıkları en aza indirmek için gereken bütün önlemler alınacaktır. Yeni ilçe merkezi için seçilen alan, mevcut ilçe merkezinin çok yakınında bulunan Yansıtıcılar mevkiidir. Böylelikle Yusufeli nin merkezi konumu ve işlevleri değişikliğe uğratılmayacak ve yeni ilçe merkezi köylere uygun yollarla bağlanacaktır. Eğer bu bağlantı yollarından birinde aksaklık meydana gelirse, yeni yollar inşa edilecektir. Projeden dolaylı olarak etkilenen yerleşim birimlerinin proje hakkındaki görüşleri kilit bilgilendirici anketler ve telefon görüşmeleri aracılığıyla öğrenilmiştir. 42 köyün 30 tanesinde muhtarlara anket yapılmış, 12 köyle ise telefon vasıtasıyla görüşülmüştür. Bu araştırmaların sonuçları Tablo 2.2 de özetlenmektedir. ÇED raporunda belirtildiği üzere, Yusufeli barajı alanının akışaşağısındaki köyler sulama veya nehir tarafından taşınan sedimanların oluşturduğu alanlardaki tarımsal faaliyetler için Çoruh Nehri ni kullanmamaktadır. Yukarıda belirtilen komşu akışaşağısı bölümünde balıkçılık faaliyeti olmadığı varsayılmıştır. Dolayısıyla Yusufeli projesinin bu yerleşimler üzerindeki sosyoekonomik etkisi önemli olmayacaktır. Bu köyler Artvin barajı ve hidroelektrik santrali tarafından farklı derecelerde etkilenecektır. Projenin yeniden yerleşim planlama çalışmaları ve uygulama faaliyetleri, Yusufeli projesi YYEP sinin uygulamasıyla koordinasyonlu olarak yürütülecektir. Yeniden yerleşim uygulamasından sorumlu taraflar zaman içinde her iki proje için aynı olacaktır. Tablo 2.2. Projenin Gelir Kaynakları Üzerindeki Beklenen Etkileri ile İlgili Köy Muhtarlarının Görüşleri Yerleşim Birimleri Projenin Gelir Kaynakları Üzerine Etkileri Altıparmak Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Avcılar Yolların mesafesinin uzaması durumunda gelir kaynaklarımız etkilenecek. Bademkaya Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Bakırtepe Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Balalan Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Balcılı İnşaat faaliyetleri nedeniyle yaşanacak olan iç göç satışları artıracak ve biz bu durumdan olumlu yönde etkileneceğiz. Bıçakçılar Fikri yok Boyalı İlçe merkezinin uzağa taşınması durumunda ürünlerimizi satmak için gitmemiz gereken mesafe artacak ve biz bundan olumsuz yönde etkileneceğiz. Çağlayan* Proje süresince yaşanacak nüfus artışı sayesinde gelirlerimiz olumlu olarak etkilenecek. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 11 / 54

Tablo 2.2. Projenin Gelir Kaynakları Üzerindeki Beklenen Etkileri ile İlgili Köy Muhtarlarının Görüşleri Yerleşim Birimleri Projenin Gelir Kaynakları Üzerine Etkileri Çamlıca Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Cevizlik Yusufeli Barajı nın bir etkisi olmayacak fakat Artvin Barajı yüzünden arazilerimiz sular altında kalacak. Dağeteği Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Demirdöven Ulaşımın olumsuz etkilenmesi durumunda gelir kaynaklarımız da etkilenecek. Demirkent Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Demirköy Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Dokumacılar Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Erenköy* İnşaat faaliyetleri nedeniyle yaşanacak olan iç göç satışları artıracak ve biz bu durumdan olumlu yönde etkileneceğiz. Esendal Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Esenkaya Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Gümüşözü Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Günyayla Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Havuzlu Yusufeli Barajı nın bir etkisi olmayacak fakat Artvin Barajı yüzünden zeytin ağaçlarımız sular altında kalacak. İnanlı Yusufeli Barajı nın bir etkisi olmayacak fakat Artvin Barajı yüzünden arazilerimiz sular altında kalacak. Kirazalan* Yusufeli Barajının bir etkisi olmayacak fakat Artvin Barajı yüzünden arazilerimiz sular altında kalacak Kömürlü İlçe merkezinin dağılması halinde ürünlerimizi satamayacağız. Köprügören Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Narlık* Yusufeli Barajı nın bir etkisi olmayacak fakat Artvin Barajı yüzünden arazilerimiz sular altında kalacak. Ormandibi İlçe merkezi yeniden oluşturulmazsa, kamu hizmetlerinden faydalanma ve ürünlerimizi satma konusunda pek çok güçlükle karşılaşacağız. Özgüven* Yusufeli Barajı nın bir etkisi olmayacak fakat Artvin Barajı yüzünden arazilerimiz sular altında kalacak. Öğdem* Ulaşımın olumsuz etkilenmesi durumunda gelir kaynaklarımız da etkilenecek. Sarıgöl* Proje sayesinde enerji üretilecek ve biz sulama kolaylıklarına sahip olacağız. Serinsu* Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Tarakçılar* Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Taşkıran* Ulaşımın olumsuz etkilenmesi durumunda gelir kaynaklarımız da etkilenecek. Yağcılar Yusufeli Barajı nın bir etkisi olmayacak fakat Artvin Barajı yüzünden zeytin ağaçlarımız sular altında kalacak. Yamaçüstü Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Yarbaşı Yusufeli Barajı nın bir etkisi olmayacak fakat Artvin Barajı yüzünden zeytin ağaçlarımız sular altında kalacak. Yaylalar Yol uzunluğunun artması durumunda turizm olumsuz etkilenebilir ayrıca Yusufeli ilçesi nüfusunun azalması ticarete zarar verebilir. Yokuşlu Ulaşımın olumsuz etkilenmesi durumunda gelir kaynaklarımız da etkilenecek. Yüksekoba* Ulaşımın olumsuz etkilenmesi durumunda gelir kaynaklarımız da etkilenecek. Yüncüler Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. Zeytincik* Gelir kaynaklarımız etkilenmeyecek. * Telefon aracılığıyla görüşülen yerler YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 12 / 54

Köy muhtarlarıyla yapılan görüşmelerden anlaşıldığı üzere çoğu muhtar Yusufeli Projesi nin gelir kaynakları üzerine etkisi olmayacağını düşünmektedir. Projeyle ilgili en çok üzerinde durdukları konu yeni ilçe merkezinin köylerine olan uzaklığıdır. Yeni ilçe merkezi için seçilen alan düşünüldüğünde, ulaşım ağının yeniden oluşturulması durumunda projenin bu köyler üzerinde önemli bir etki yaratması beklenmemektedir. 2.4. Potansiyel Olarak Hassas Gruplar Hassas gruplar yeniden yerleşim projelerinin planlanması ve gerçekleştirilmesi hususlarında özel bir ilgiyi hak etmektedir. Yeniden yerleşim, bu grupların durumlarını iyileştirmek için bir imkan konumundadır. Hassas gruplar Dünya Bankası nın gönülsüz yeniden yerleşimle ilgili politikaları çerçevesinde, cinsiyet, etnik konum, yaş, bedensel veya zihinsel yetersizlik, ekonomik dezavantaj ya da sosyal statü gibi etmenler yüzünden yeniden yerleşimden daha fazla etkilenen ve yeniden yerleşim yardımı talep etme veya bundan faydalanma imkanı kısıtlı olan kişiler olarak tanımlanmıştır. Yeniden yerleşimin genel amacı etkilenen tüm kişilerin yaşam standartlarını, güvenliklerini ve gelir düzeylerini artırmak veya en azından makul bir sürede proje öncesi seviyeye getirmek olduğu için (Dünya Bankası, 1999), risk altında olan grup ve sektörleri belirlemek özellikle önem taşımaktadır. Yeniden yerleşim etkilenen herkes için çok zor olmasına rağmen, nispeten güçsüz durumda olanları ya da yaşadıkları yere derinden bağlı insanları çok daha büyük oranda etkileyecektir. Bu açıklamaya göre, kadın ve çocuk hane reisleri ile yerel yasa ve geleneklerin arazi ve/veya mülk edinme ya da girişimde bulunma hakkını (bazı durumlarda) tam anlamıyla tanımadığı gruplar da bu kategoriye dahil edilmiştir. Ayrıca cinsiyet faktörü de dikkate alınması gereken önemli konulardandır. Hassas grupların ve onları ilgilendiren olumsuz etkilerin tespiti özellikle bu hassas grupların geçim kaynaklarındaki kayıpları azaltacak önlemlerin oluşturulması için gereklidir. Üçüncü dünya ülkelerinde; uluslararası düzeyde artan farklılıkların kültürel, siyasi ve sosyal bağlantıları önemini kaybetmemiştir. Ne var ki, iktisadi ve siyasi koşullar ile nüfus harketleri gibi değişimlerin dinamizmine karşın statik ve önyargılı bir yaklaşım kullanmaya eğilim vardır. Aynı zamanda sorunların; bölgede eşsiz ve statik çözümlerin o üçüncü dünya ülkesinin o bölgesini kurtarabileceği savıyla önemsemendiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla olgular ile kurumlarda saklı anlamların anlaşılması için sistemin çözümlenmesi gerekmektedir. Moser a göre Batı nın düşük gelirli topluluklara yönelik teori ve uygulamasında, hassas grup kategorilerine dair iki varsayımda bulunma eğilimi vardır. İlkine göre, hane; bir baba, anne ve çocuklardan meydana gelen bir çekirdek aileden müteşekkildir. İkincisine göre hane içinde, iş bölüşümünde açık bir sınır vardır. Buna göre baba evin geçimini sağlayan kişi olarak ev dışında üretken faaliyetlerde yer alır, anne ise ev kadını olarak üreme ve ev işleriyle ilgilenmektedir. Bu varsayımın dayanağı olan mantığa göre iki eş ve ev halkının diğer üyeleri arasında kaynak ve karar vermede kontrolünün eşit bölüşümü vardır (Moser, 1993: 85). Dahası, hanelerin cinsiyet ilişkilerinin kendini gösterdiği önemli bir kurum olmasına karşın YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 13 / 54

cinsiyet ilişkilerinin sadece ev ile sınırlı olmadığı, birçok kurumsal alanda kurulduğu, yeniden yapılandığı ve tartışıldığı belirtilmiştir. Marshall (1994) ise geleneksel tanım, norm, rol ve davranışların mevcut olup; kültürel ve sosyal alanlarda, fakirliğin sürdürülmesinde ve kadınlar, engelliler ve yaşlıların kaynaklarına ulaşımında olduğu kadar karar vermede bir belirleyici etken olduğunu ve bunların bu grupları yoksulluğa daha hassas kıldığını belirtmektedir. Buna ek olarak sosyal normlar; popüler kültür, radyo, televizyon, geleneksel sanat türleri, adetler, kanunlar, günlük uygulamalar, atasözleri ve hikayeler tarafından desteklenmektedir. Aile reisin kadın olduğu haneler konusunda ise; dünyanın birçok yerinde kadınların mal sahibi olamadığı, arazi miras alamadığı, evin hakim gelirini karşıladığı durumlarda dahi aile reisi olarak belgelenmediği, eve yönelik sorumlulukları, katı sosyal normlar ve geleneklerden dolayı çalışma hayatında yer alamadıklarına dikkat çekilmelidir. Buna ek olarak düşük okur yazarlık nedeniyle devlet yetkilileri veya halk liderleri ile bağlantı kuramamaktadırlar. Yukarıda bahsi edilenler, bu insanları birçok etkene karşı hassas kılmaktadır. Yoksulluk sınırı altında yaşayan insanlar, özellikle de çocuklar ve ergenler (yine özellikle kızlar) bu hanelerin önemli üyeleri olup hassas grup kategorilerinde önemlidir. Elder ve Monica (2000), nesiller arası bağların; bir neslin tecrübelerini diğerine aktardığını belirtir. Bundan sonra her nesil, kaçınılmaz kararlar ve olgular ile yüzyüze kalırken genç yetişkinlerin talihsizlikleri ve fırsatları özel konular olduğu kadar nesiller arası da olur. Ardından sosyal, sembolik ve ekonomik sermaye tecrübeleri nesilden nesile aktarılır (özellikle yüksek doğum ve düşük okur yazarlık oranları ile katı sosyal normlar çocuk ve genç kızları diğerlerinden daha hassas kılmaktadır). Buna ek olarak hanenin diğer üyeleri de bu olumsuz tecrübeleri yaşamak durumunda kalabilmektedir. Her toplumda yaşlı insanlar; farklı yaşam tarzı, yeni ortam veya farklı istihdamı getiren yeniden yerleşim gibi hızlı değişim süreçlerinden yeterince uyum sağlayamamayıp etkilenebilmektedir. Aynı zamanda bu kişiler, kendi evlerini yapmalrına yol açacak yeniden yerleşim durumlarında dezavantajlı konumda olacaktır. Yeniden yerleşim sırasında genç insanlar ile büyüklerinin farklı ihtiyaçlar belirlemesi veya farklı sonuçlar istemesi nedeniyle nesil çatışması ortaya çıkabilir. Buna ek olarak iş piyasası, temel hizmetler ve sosyal ağlardan yoksun kişiler yoksulluk yaşama riski açısından daha hassas olur (Bauman, 1999). Bu kavram, bireyler ile toplumun geri kalanı arasındaki bağları zayıflatan çok boyutlu bir süreç olarak tanımlanmıştır (ILO ve UNDP, 1996). Bu bağlar; ekonomik, hukuki, siyasi, sosyo-kültürel ve uzaysal boyutlara yansır. Bir insanın bu boyutlardan yoksun kalması, hassaslaşmasına neden olur. Yoksunluğun özellikleri; iş piyasası, temel hizmetler ve sosyal ağlara erişim ile bağlantılıdır. İş ve gelir kaybı, evsizlik, yoksulluk ve ayrılma, bu yoksunluk zincirinin halkalarıdır (Bauman, 1999). YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 14 / 54

YYEP çalışmaları kapsamında öncelikle potansiyel olarak hassas grupların teorik bir listesi çıkarılmıştır. Arazi çalışmaları süresince, hassas gruplardaki kişilerin sayıları belirlenmiş ve onların görüş, gereksinim ve öncelikleri tespit edilmiştir. Araştırmalar süresince gereken niceliksel ve niteliksel veriler esas olarak anketler ve bilgilendirme/danışma toplantıları aracılığıyla elde edilmiştir. Araştırma yöntemi konusundaki detaylar Bölüm 5 ve Bölüm 9 da sunulmaktadır. Araştırma sonuçlarına dayanarak yerleşim birimleri için her kategoriye uygun düşen potansiyel hassas gruplar belirlenmiş ve Tablo 2.3 de gösterilmiştir. Arazi çalışmalarının sonuçlarına göre projeden etkilenen alanda çocuk hane reisi, göçebe ve bulduğu araziye izinsiz olarak yerleşen insanlar bulunmamaktadır. Diğer hassas grup kategorilerine ilişkin sonuçlar aşağıda sunulmaktadır. Özet bir nüfus verisi ile söz konusu hassas grupların görüşlerine dair bilgiler yine aşağıda verilmektedir. Bunların yanı sıra tüm potansiyel hassas gruplarda yer alan hanelerin hak sahipliği durumu da EK K da verilmiştir. Ek K, projeden etkilenenlerin kişilerin farklı tiplerdeki tazminatlara yönelik gerçek hassaslıklarını, sosyoekonomik ve haksahipliği durumlarına göre tespit etmek için kullanılmıştır. Özellikle hassas hanelere özel tazminat önlemleri geliştirilmiş ve Bölüm 7 de sunulmuştur. Bu önlemlerin maliyeti YYEP bütçe maddeleri ile gelir kazanım maddelerine dahil edilmiştir. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 15 / 54

Tablo 2.3. Yerleşim Birimlerindeki Potansiyel Hassas Grupların Dağılımları Kadın Hane Reisi Toplam Yusufeli Alanbaşı Arpacık Bahçeli 3 Bostancı 3 Çeltikdüzü Çevreli Çıralı Bekar 1 28 14 0 0 1 0 1 3 0 0 1 0 1 3 1 1 0 0 0 2 0 Evli 1 47 3 2 1 0 1 1 7 1 2 6 1 2 5 6 3 2 2 0 2 0 Boşanmış 1 3 2 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Dul 1 237 56 5 0 2 6 23 27 9 2 6 4 12 35 12 10 3 7 4 11 3 Kadın Ayrı 1 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 Bekar 1 2454 2454 855 89 28 27 104 54 140 64 57 57 22 89 170 149 105 53 108 26 169 Evli 1 2868 2868 892 104 39 29 115 112 191 62 61 61 33 111 221 190 112 71 156 27 172 Boşanmış 1 12 12 1 1 1 0 0 1 2 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0 2 1 Dul 1 296 296 52 10 1 4 10 11 31 9 4 4 0 22 43 9 19 9 17 2 20 Ayrı 1 10 10 4 1 0 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 Yalnızca yaşlılardan oluşan haneler 1 382 58 379 58 20 6 4 4 42 47 11 5 7 5 21 49 38 10 10 15 5 Çocuklar (15 yaş altı) 1 2641 961 2641 961 71 30 16 136 48 136 49 63 129 17 92 144 199 125 49 139 31 Çocuk hane reisi 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Yoksul (yoksul sınırının altında yaşayanlar 1 USD/gün) 1 136 28 136 28 3 2 1 7 5 15 1 2 3 1 12 9 15 4 5 10 2 Farklı kültürel grup, topluluk ya da kimlik 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Özürlü kişiler 1 272 52 224 45 6 4 3 11 10 19 9 5 12 7 8 15 14 8 3 19 2 Seyyar satıcı, sokak satıcısı vb. 2 36 U 4 36 U 4 0 0 10 0 1 0 0 0 0 0 0 2 3 0 0 0 20 Göçebeler 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Gecekonduda yaşayanlar 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Notlar: 1 Veri, hane halkı anketlerinden elde edilmiştir. 2 Veri, kilit bilgilendirici (köy muhtarları) anketlerinden elde edilmiştir. 3 Veri, köy muhtarları ile yapılan telefon görüşmelerinden elde edilmiştir. 4 İlçede bulunan sokak satıcılarının ve seyyar satıcılarının sayısı kesin değildir. 50-70 arasında seyyar satıcının pazar açmak için Yusufeli ne geldikleri gözlenmiştir. Darıca Dereiçi Irmakyanı İşhan Kılıçkaya Kınalıçam Küplüce Morkaya Pamukçular 3 Sebzeciler Tekkale Yeniköy Doküman Adı: YUSUFELİ BARAJI VE HES PROJESİ Dok. Kodu: ENC - YSF - YYP - 02 Bölüm 2 YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 16 / 54

Kültürel Gruplar Potansiyel olarak hassas gruplar tespit edilirken kültürel miras ve farklılıklar göz önüne alınmalıdır. Kilit bilgilendirici anketlerden ve hanehalkı anketlerinden anlaşıldığı üzere projeden etkilenen yerleşim birimlerinde özel kültürel gruplar bulunmamaktadır. Hane anketlerine göre, incelenen nüfus içinde 213 kişi Gürcüce konuşmakta ve/veya anlamakta, 23 kişi Rusça konuşmakta ve/veya anlamakta, 19 kişi Lazca konuşmakta ve/veya anlamakta, 12 kişi Kafkas dillerini konuşmakta ve/veya anlamakta, 13 kişi ise Ermenice konuşmaları yalnızca anlamaktadır. Bu kişilerin hiçbiri kendini ayrı bir halk, topluluk, veya kimlik adı altında tanımlamamakta ve bölgedeki diğer kişiler tarafından ayrı bir grup olarak görülmemektedir. Bu nedenle bu kişilerin ayrı bir halk, topluluk, veya kimlik olarak tanımlanması uygun görülmemiştir. Kadınlar Dünyanın pek çok yöresinde kadınlar hanenin gelirini temin eden kişi olsalar dahi kendilerine ait mülk edinememekte, arazi mirasından pay alamamakta, hane reisi olarak gözükmemekte, evin sorumlulukları ile katı sosyal kural ve gelenekler yüzünden iş hayatında yer edinme olanağını pek fazla bulamamaktadırlar. Ayrıca çoğunlukla kadınların devlet görevlileriyle ya da toplum içindeki lider kişilerle iletişimleri sınırlıdır (Okur yazarlık düzeyinin düşük olması nedeniyle). Erkeklere oranla düşük olan eğitim seviyeleri ve işgücüne katılım oranları onları tümüyle erkeğe bağımlı kılmaktadır. Bunun yanı sıra toplumda hakim olan değer yargıları kadınlara çeşitli kısıtlamalar dayatmakta ve asli vazifelerini evin bakımı ve çocuk yetiştirmek olarak görmelerine sebep olmaktadır. Evlilikler parçalandığı ve evde ekmek parası kazanan tek insan kadın olduğu zaman durum daha da kötüye gitmektedir. Yukarıda bahsedilen faktörler bu insanları birçok unsura karşı daha hassas konuma sokmaktadır. Bu nedenle Yusufeli Projesi için yapılan YYEP çalışmaları kapsamında, projeden etkilenen alanda (PEA) yaşayan kadınlar hakkındaki veri ve bilgileri içeren detaylı bir çalışma yürütülmüştür. Projeden etkilenen alanda yaşayan 12,124 kişiden 5,960 ı kadındır. Tablo 2.3 de de görüldüğü gibi, bu kadınların 318 i hane reisidir. Yusufeli ilçe merkezindeki kadın hane reisleri, araştırma kapsamında incelenen alandaki toplam kadın hane reislerinin %23 ünü oluşturmaktadır. Kalan %77 lik kısım ise köylerde yaşamaktadır. Söz konusu kadınların yaş ortalaması 57.6 dır. Bu kadınların en genci 22 yaşındayken en yaşlısı 93 yaşındadır. Tablo 2.3 bu kadınların %9 unun bekar, %15 inin evli, %1 inin boşanmış, %74 ünün dul olduğunu ve %1 inin yalnız yaşadığını göstermektedir. Hane reisi kadınların eğitim düzeyleri Tablo 2.4 te verilmiştir. Tablodan da anlaşıldığı üzere hane reisi kadınların %41.3 ü okur yazar değildir ve bu ülke ortalamasının iki katından daha yüksek bir orana işaret etmektedir. İlkokul mezunlarının toplam hane reisleri içindeki oranı %31.6 dır. Kadın hane reislerinin yaklaşık %10 kadarı daha yüksek düzeyde eğitim almıştır, bunların % 3.1 i ise üniversite mezunudur. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 17 / 54

Tablo 2.4. Kadın Hane Reislerinin Eğitim Durumu Eğitim Durumu Frekans Yüzde Kümülatif Yüzde Okur yazar değil 132 41.3 41.3 Okuma yazması var fakat eğitimsiz 29 9.1 50.4 İlkokul terk 24 8.1 58.5 İlkokul öğrencisi 1 0.3 58.8 İlkokul mezunu 101 31.6 90.3 Ortaokul terk 1 0.3 90.6 Ortaokul mezunu 2 0.6 91.3 Lise terk 1 0.3 91.6 Lise mezunu 6 1.9 93.4 Yüksek okul öğrencisi 1 0.3 93.8 Yüksek okul mezunu 8 2.5 96.3 Üniversite terk 1 0.3 96.6 Üniversite öğrencisi 1 0.3 96.9 Üniversite mezunu 10 3.1 100.0 Toplam 318 100.0 Hane reisi kadınların meslekleri Tablo 2.5 de verilmiştir. Bu tablodan da görüldüğü üzere, kadın hane reislerinin çoğunluğu (%37.8) ev kadınıdır. Bu kadınların yaklaşık beşte biri çiftçilerden, %17 si ise emeklilerden oluşmaktadır. Yaklaşık %7 si de devlet memuru olarak görev yapmaktadır. Tablo 2.5. Kadın Hane Reislerinin Mesleklere Göre Dağılımı Meslek Frekans Yüzde Emekli 53 16.9 Çiftçi 69 21.6 Ev kadını 121 37.8 Tüccar 4 1.2 Memur 20 6.6 İşçi 1 0.3 Mesleği yok 20 6.3 Diğer 30 9.4 Toplam 318 100.0 Kadın hane reisleri ortalama olarak ayda 162.5 YTL kazanmaktadır, yiyecek için yapılan harcamaların miktarı ise 100 YTL dir (medyan değer, ortalama 145.6 YTL, standart sapma 106 YTL) ve bu aylık kazançlarının %61.5 ine denk gelmektedir. Kadınların hane reisi olduğu hanelerdeki kişi sayısı 2.69 dur ve bu değer bölgenin ortalamasından düşüktür. Aylık ortalama gelir miktarı evde yaşayan ortalama kişi sayısına bölündüğünde bir bireye düşen pay aylık 60.2 YTL, günlük 2 YTL (1.48 USD) olarak bulunmaktadır. Borçlar söz konusu olduğunda, kadın hane reislerinin %22 si borçlu olduklarını beyan etmişlerdir. Dul kadınların borcu olanlar arasında daha yüksek bir orana sahip olmasına rağmen istatistiksel açıdan evlilik ve borç arasında belirli bir ilişki bulunmamaktadır. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 18 / 54

Bölgede geleneksel olarak hanelere ait tüm mülkler erkeklerce sahiplenilmiş durumdadır. Köylerde mülke sahip olan kişi öldüğünde mirası çoğunlukla erkek evlatlara kalmaktadır. Bazı köylerde miras, kızlar ve oğullar arasında, kızların payı erkeklerinkinin yarısı kadar olacak şekilde bölüşülmektedir. Sadece yetişkin erkek bulunmayan hanelerde mallar hane reisinin karısının mülkiyetine geçmektedir. Dolayısıyla köylerde kamulaştırma bedelinin çoğunlukla erkekler tarafından alınacağı sonucuna varılabilir. Öte yandan ilçe merkezinde miras, Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü nün ilgili birimi tarafından Türk Medeni Kanunu na göre pay edilmektedir. Yasaya göre anne mirasın dörtte birini alırken, kalan üç çeyrek kız ve erkek kardeşler arasında eşit şekilde paylaşılmaktadır. Kadınların beyanlarına göre, hane reisleri (erkek) kazançlarını ne şekilde kullanacakları ve yatırımlarını ne şekilde yapacakları konusunda karılarına nadiren danışmaktadır. Dolayısıyla bu durumun kamulaştırma bedelleri konusunda da yaşanması yüksek bir olasılıktır. Yine de kadın ve erkeklerle ayrı ayrı yapılan toplantılarda, kamulaştırma bedellerini nasıl kullanacakları sorulduğu zaman her iki grup da benzer yanıtlar vermişlerdir. Bu yanıtlar çoğunlukla Ev ve/veya arazi satın alacağım, çocuklarım için kullanacağım, Hayatımı kazanacağım bir iş kuracağım şeklindedir. Ayrıca yöredeki aile ilişkilerinin çok sıkı olması (özellikle karı koca arasındaki dayanışma) sebebiyle erkeklerin kamulaştırma bedellerini alınca eşlerinden boşanma olasılıkları düşük olarak nitelendirilmiştir. Tablo 2.3 te de görüldüğü gibi boşanmış veya ayrılmış kadınların sayısı altıdır. Bu nedenle Yusufeli nde bu olasılığın bir risk oluşturmadığı düşünülmektedir. Sosyal ilişkiler ve sosyal faaliyetlere katılım açısından bakıldığında Yusufeli ndeki kadınların aktif bir sosyal hayata sahip olmadığı ve zamanlarını genellikle ev ya da tarlada geçirdikleri görülür. En belirgin sosyal faaliyetleri komşuluk ilişkileridir. Bu durumun kadınların komşuluk ilişkileri dışında bir sosyal faaliyet seçenekleri olmamasından kaynaklandığı söylenebilir...köyde yapacak bir şey yok. Kışın elişi yaparak oyalanırız, yazın tarlada çalışırız biz. Bir kızın yapacağı tek şey evlenmektir burada. Şehirde olsak böyle mi olurdu hiç, okurduk, çalışırdık. Komşuluk ilişkilerinde kadın ve erkekler çok farklı hayatlar yaşamaktadır. Erkekler zamanlarını cami ve kahve gibi kamuya açık alanlarda geçirmekte ve çoğunlukla eve yemek vaktinden önce dönmemektedir. Kadın ve kızlar çoğunlukla bu alanlardan hariç tutulmaktadır. Kadınların dünyası evlerinden, köy çeşmesinden, bahçe ve kapı önlerinden ibarettir. Toplumda kadınlar, yoksul hanelerin yaşamlarını sürdürmesinde hayati önem taşıyan akrabalık ve komşuluk ilişkilerinin kurulması ve sürdürülmesinde esas rolü oynar. Bu kişiler, kadınlar tarafından yürütülen aile ve komşuluk ilişkilerinden yoksun oldukları zaman zarar görmeye daha açık olurlar. Yusufeli nde yaşamak için paraya gerek yoktur. Bende zeytin olur ona veririm, onda başka şey olu bana verir... Geçinip gideriz. YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Revizyon: B Sf. 19 / 54