Bilgi ve letiim Teknolojileri Yoluyla Özürlüler çin Gelecee Bir Kapı Açmak * Opening a Gateway to Future for Disabled People through Information and Communication Technologies Sıtkı YILDIZ ** Özet Bu çalımanın amacı özürlü insanlar için yeni bilgi ve iletiim teknolojilerini aratırmak ve tahlil etmektir. üphesiz ki, bilgi ve iletiim teknolojileri özürlüler için çok kullanılı araçlardır. Bu araçları kullanmak suretiyle, özürlüler hayatlarının her alanında daha fazla avantajlar elde edebilirler. htiyaçların çeitlilii ne kadar çok ise çözümlerin de çeitlilii o kadar fazladır. Bazı durumlarda sadece çok gelimi teknoloji yardımcı olabilirken, dier durumlarda basit ve pahalı olmayan ıslah edilmi araç türleri kiinin yaam biçimini kökten deitirebilir. Basitçe uyarlamaları yapılmı araçların çou sadece özürlü insanlara deil tüm kullanıcılara da faydalı olacaktır. Bilgi ve iletiim teknolojilerine erimek özürlü kullanıcılara ileri düzeyde baımsızlık, hareketlilik ve yaam kalitesi sunar. Çou kimse için, bu teknolojiler çalıma fırsatı anlamına da gelir. Bilgi ve iletiim endüstrisi son yıllarda büyük ilerleme göstermitir. Özürlüler için yapılan iyi tasarımlar, çounlukla herkes için yapılan iyi tasarımlar demektir. Özürlü insanlar için bu teknolojilerin tasarımına büyük bir ihtiyaç vardır. Tasarımcılar özürlü insanların ihtiyaçlarını temin etmede iki acil sorunla karı karıyadırlar: (a) yeni teknoloji özürlü insanlara yapmak istediklerini yerine getirebilmede nasıl yardım edebilir? (b) sistem, hem özürlü hem de özürlü olmayan kullanıcılar için çift olanaklı ekilde nasıl tasarlanabilir? Anahtar Kelimeler: özürlülük, BT (Bilgi ve letiim Teknolojileri) Abstract This study aims at investigation and analyzing new information and communication technologies for disabled people. Undoubtedly, information and telecommunication technologies are very useful tools for disabled people. By using these technologies, disabled people can have more advantages in their all life. There is a range of solutions just as there is a range of needs. In some cases only the most advanced technology can help; in others, simple and inexpensive modifications will revolutionize a person's lifestyle. Many of the simplest adaptations will benefit all users, not only people with specific disabilities. Access to information and telecommunication technologies offers disabled users improved independence, mobility and quality of life. For many, it means the opportunity to work. Information and telecommunication industry has made enormous progress over recent years. Good designs for disabled people are often good designs for everybody. There is a big need of designing these technologies for disabled people. Designers are faced with two immediate problems for the needs of disabled people: (a) how can new technology help disabled people to fulfill whatever task they wish to perform? And (b) how can the system be designed with dual facilities for disabled and not-disabled users? Key Words: disability, ICT (Information and Communication Technologies) Giri Eitimde fırsat eitlii ilkesi, demokratik toplumların temel koullarından biridir. Engelli, bir baka deyile özel gereksinimli örencilere, özel eitim hizmetleri sunulmaksızın bunu salayabilmek mümkün gözükmemektedir. Türkiye'deki okullarda var olan eitim ortamlarının ve eitim programlarının normal örenciler dikkate alınarak düzenleniyor ve yürütülüyor olması, çou özürlü örencinin bu ortam ve programlardan yararlanmalarında ciddi sınırlılıklar oluturmaktadır (Doru, 2009, s.114). 2008 yılı itibariyle, Dünya Salık Örgütü (WHO) verilerine göre dünyada 750 milyon ile 1 milyar arasında artan yalı nüfus ve özürlü yaayan insanlardan oluan özel bakıma muhtaç kii yaamaktadır (Helal ve dierleri, 2008, s.1). 2002 yılı itibariyle Türkiye de ise özürlü olan nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %12.29 dur. Buna göre ülkemizde yaklaık 8,5 milyon kii özürlü olarak yaamlarını sürdürmektedir. Unutulmamalıdır ki, özürlülük sadece bu sorunu yaayan kiiyi deil, ailesini ve yakın çevresini ekonomik, sosyal ve psikolojik olarak etkileyen bir sorundur. 8,5 Milyon özürlü ve * Bu çalımanın temeli Özürlüler Vakfı tarafından 5-7 Mayıs 2006 tarihinde stanbul da düzenlenen Birlikte Yaamak çin Küresel ve Yerel Çözümler Kongresi nde sunulan bildiriye dayanmaktadır. Bildiri geniletilerek makale haline getirilmitir. ** Yrd. Doç. Dr., Kırıkkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü.
613 yalıların telekomünikasyon pazarında hiç de azımsanmayacak oranda yerleri vardır. Fakat mevcut endüstri ve teknolojiler onların ihtiyaçlarını büyük ölçüde ihmal etmektedir. Özürlülük türleri ve ihtiyaçları çok çeitlidir. Ortopedik, görme, iitme, dil- konuma ve zihinsel özürlülük türleri yanında bir de süreen hastalık sahibi gibi özürlü gruplarının ihtiyaçları farklıdır. Kimi özürlüler için ileri ve pahalı, kimileri için ise basit ve ucuz teknolojik araç-gereçler onların yaam tarzlarını yeniden biçimlendirebilir. Bu sayede özürlülerin gerek günlük, gerekse de i hayatları daha yaanabilir ve sürdürülebilir bir duruma getirilebilir. Günümüzün ileri bilgi ve iletiim teknolojileri sayesinde toplumun yaklaık her 8 kiisinden birinin daha iyi artlarda yaamlarını sürdürmeleri, hem onlar için hem de toplumun genel salıı için gerekli ve uygulanabilir bir projedir. 1. Özürlülük Olgusuna Sosyolojik Bir Bakı Özürlülerin gerek sosyal hayatta gerekse de çalıma hayatında hak ettikleri yeri almaya balamaları 20. yüzyılın balarına kadar mümkün olmamıtır. Özürlülerin pek çou asırlar boyunca ya ailelerine baımlı halde yaamak, ya da dilencilik yapmak zorunda kalmılardır. Sanayileme devrimi ile birlikte artan igücü talebi yine de özürlülerin istihdamı için yeterli olmamıtır. Çünkü çalıma artları hem salıklı insanlar hem de özürlüler için çok aırdı. Bu artlar altında aile içerisine itilen özürlüler, toplum ve çalıma hayatından uzak tutulmak suretiyle kontrol altında tutulmaya çalıılıyordu (Oliver, 1996, s.25). Yirminci yüzyılla birlikte denetim altında tutulan özürlülere yönelik bakım hizmetlerinin zamanla iyiletirilmesi, onların tıbbi ve mesleki rehabilitasyonu ile birlikte çalıma hayatına kazandırılmasının gerei ve önemi anlaılmıtır. Bu amaçla özürlülerin eitilebilirlii ve potansiyellerinden yararlanabilirlii mümkün ve faydalı görüldüünden, öncelikli olarak özürlülerin tıbbi ve mesleki rehabilitasyon çalımalarına öncelik verilmitir. Günümüzde özürlülerin çalıma hayatına kazandırılması sosyal hukuk düzeni içerisinde tüm çada devletler tarafından kabul edilmektedir. Özürlü insanların eit fırsatlar çerçevesinde çalıma imkânlarından yararlanabilmeleri, i sahibi olabilmeleri ve sosyo-ekonomik yönden baımsız ve onurlu bir hayat sürdürebilmeleri, bütün insanların olduu gibi özürlü insanların da doal hakkıdır (Kutal, 1978, s.321). Günümüz artlarında çalıma imkânı olan özürlülere fiziki ve zihni yeteneklerini gelitirme ve kendilerine uygun bir i imkânı verilmesi halinde, verimli olabildikleri görülmektedir. Günümüz i dünyası teknolojik aırlıklı üretim gerektirdiinden, makineleme ve otomasyon sonucu çok küçük parçalara bölünmü olan iler, özürlüler için ideal iyerleridir. Bata bilgisayarın ve dier telekomünikasyon aletlerinin hizmet sektörüne girmesiyle bu alanda özürlüler için yeni i imkânları domutur (DPT, 1990, s.5). Gerek salıklı gerekse özürlü insanın bakalarına muhtaç olmadan temel ihtiyaçlarını kendi çabalarıyla karılaması, ailesine ve topluma yararlı bireyler olması, kiiyi huzurlu ve mutlu kılar. Böylece birey hem psikolojik açıdan tatmin olur, hem de sosyo-ekonomik ihtiyaçlarını karılar. Bir ite çalımak, üretmek sadece ekonomik bir fayda getirmez, aynı zamanda kiinin ruhsal açıdan kendine güven ve saygı kazanmasını salar. Bu durum özürlüler için çok daha fazla bir öneme haizdir. Çünkü toplumdan soyutlanma riski taıyan özürlüler, ancak ve ancak bir i sahibi oldukları ve üretken oldukları oranda kendilerine ve topluma bir deer katarlar ve kendilerine olan saygılarını kazanabilirler. Bilgin in de (1999, s.401) belirttii gibi; toplumun bir bireyi olarak kendilerinden beklenenleri verememenin acısını duyan birçok özürlü, kendilerine çalıma imkânlarının salanması yoluyla hem ekonomik yönden kendilerini güvence altına alma imkânına kavuacaklar, hem de sosyal balarını gelitirerek toplumsal hayata katılabileceklerdir. Özürlülerin i hayatına katılabilmeleri yalnızca kendileri için deil, toplumun ekonomisine katkıda bulunması için de önemlidir. Bir ülkenin istihdam düzeyi ile milli geliri arasında dorudan bir iliki bulunmaktadır. Çalıan igücü oranı yükseldikçe üretim artar, sonuç olarak da milli gelirde bir artı salanır. Ayrıca genç ve yetikin özürlülere yönelik salık ve mesleki rehabilitasyon hizmetlerinin iyiletirilmesi halinde, çalıma hayatına katılımları kolaylaacaı için hem temel ihtiyaçları karılama yönünden hem de topluma olan baımlılıklarının azalması yönünden kazanç salanacaktır. Tüm bu nedenlerden dolayı özürlülerin kısmen de olsa çalıma hayatına kazandırılabilmenin yolları aranmalıdır. Ayrıca, mevcut çalıan özürlülerin i ortamlarındaki engellerin kaldırılması için hukuki ve idari düzenlemeler gerçekletirilmelidir.
614 Sosyal hizmetler alanında yapılacak harcamalar, gelimi ülkelerde ekonomiye büyük yük getirmemektedir. Ancak az gelimi ve Türkiye gibi gelimekte olan ülkelerde korumaya ve özellikle üretim dıında kalan özürlülere yapılan harcamalar milli gelirin artıı için yapılması gereken yatırımların payını azalmaktadır (Kongar, 1972, s.186). Türkiye de de olduu gibi isizlik sorunu pek çok ülkede özürlülerin istihdamını zorlatırmaktadır. Salıklı ve vasıflı insanların bile kendilerine uygun bir i bulmaları her geçen gün zorlaırken çalıabilir durumda olan özürlülerin i bulma imkânı daha da azalmaktadır. talebinde bulunan özürlülerin önemli bir bölümünün yeterli eitim almamı olmaları ve mesleki yeterlilie sahip olmamaları özürlülerin i hayatına girmelerini zorlatıran dier etmenlerdir. Nitekim 2002 yılında gerçekletirilen Türkiye Özürlüler Aratırması (DE, 2004) sonuçlarına göre; ortopedik, görme, iitme, dil ve konuma ve zihinsel özürlü nüfusun % 36.33 ü ve süreen hastalıa sahip olan nüfusun % 24.81 i okuma yazma dahi bilmemektedir. Özürlülerin yaklaık % 41 i, süreen hastalıı olanların yaklaık % 47.10 u ilkokul mezunudur. lkokul sonrası eitim düzeyi ise oldukça düüktür. Buna karın, yüksek okula devam eden özürlü oranı % 2.42 ve süreen hastalıa sahip olanlarda ise bu oran % 4.23 dür. Bu verilerin ııında özürlülerin i hayatına katılmaları oldukça zor görünmektedir. Böyle bir tablo özürlüler için genel eitimin yanında daha fazla mesleki kursların tertiplenmesi gereini dourmaktadır. Bunun içindir ki, özürlü bireylere özürlülük durumlarına ve derecelerine göre fiziki kapasitelerine ve zihni kabiliyetlerine uygun olan mesleki eitim programlarının sunulması kaçınılmazdır. Mesleki eitim programları, özürlü grupların yapısına göre esnek bir biçimde hazırlanmalıdır. Özellikle dört ana grubu oluturan genç ve yetikin görme özürlüler, ortopedik özürlüler, iitme özürlüler ve zihinsel özürlüler için ayrı mekanlarda ve her biri için farklı mesleki eitim programlarının uygulandıı mesleki eitim ve rehabilitasyon merkezlerine ihtiyaç vardır (Seyyar, 2001, s.96). Bu balamda, Babakanlık Özürlüler daresi Bakanlıı tarafından özürlülerin mesleki eitimlerini gerçekletirmeleri için Çok Programlı Eitim Merkezleri ve Mesleki Rehabilitasyon Merkezleri kurulmasına yönelik projeler, özürlülerin eitilmesi ve meslek sahibi olmaları açısından önemli adımlardır. Ayrıca özel mesleki rehabilitasyon merkezlerinin kurulmasına ilikin yönetmeliin 2 Mayıs 2006 tarihi itibariyle yürürlüe girmesi bu alanda önemli bir gelimedir. 2. Özürlüler çin Bilgi ve letiim Teknolojilerinin Önemi Engelliler için yapılan iyi bir tasarım çou zaman herkes için iyi bir tasarımdır. Modern bilgi ve iletiim teknolojileri özürlü kullanıcılara baımsızlık, hareketlilik ve yaam kalitesi sunar. Çünkü modern bilgi ve iletiim teknolojileri, özürlü insanların toplumla bütünlemesini salayacak bir potansiyele sahiptir. Ancak, gelimi pek çok teknolojilerin kullanımı hem salıklı hem de özürlü insanlar için sorunludur. Bu durum özellikle özürlü insanların teknolojik aygıtlardan soyutlanması anlamına gelmektedir. Mevcut iletiim servislerini kullanmakta zorlanan özürlüler, çalıma ortamlarında, bilgiye ulamada, hayatlarını düzenlemede, sosyal ilikilerini sürdürmede ve hatta acil servisleri aramada bile güçlük çekmektedirler. Yeni teknolojiler gittikçe küçülmekte ve karmaıklamaktadır. Salıklı insanların bile kullanmakta zorlandıkları bu yeni teknolojiler özürlü insanlar için adeta bir çileye dönümektedir. Teknik sorunlar bir yana, bu teknolojilerin yüksek fiyatları ve ergonomik olmayıları özürlü gruplar için dier olumsuz unsurlardır. Teknolojinin özürlü bireylerin yaamlarına olan etkisi ise kullanımına balı olarak olumlu etki yaratabilmektedir. Özürlü bireylere yönelik olarak 20. yüzyıl boyunca sürdürülen tıbbi model, sivil haklar modeli ile yer deitirmeye balamıtır. Teknolojik gelimelerin bu yaklaımın gerçekletirilebilir olmasına önemli katkısı olabilecei kabul edilmektedir. Tıbbi modelin etkiledii kamu siyasası, özürlü bireyleri iyiletirilmesi gereken bir alt grup, kamu kaynaklarının rehabilitasyon hizmetlerine ayrılması ve özürlülerin desteklenmesi için ayrılan kaynaklar nedeniyle refahı engelleyen bir olgu olarak kabul etmitir. Sivil haklar görüü, kamu siyasasının özürlülerin özürleriyle birlikte toplumsal yaama katılmalarını engelleyen fiziksel, ekonomik ve toplumsal engelleri ortadan kaldırarak, eitlikçilii destekleyebileceini belirtmektedir. Engeller yumaının kaldırılmasında teknoloji ve teknolojiye ulama önemli bir faktör olmaktadır. Yardımcı teknolojilerin özürlülerin toplumsal yaama katılmalarına olan katkısı dıında, okul-sınıf düzenlemelerinde de özürlü bireylerin daha iyi bir eitim alabilmelerine katkı sunma olanaı bulunmaktadır. Burada hareket noktası, özürlü bireyler deil, onların çevresi ve kullandıı
615 araçların yeniden düzenlenmesidir. leri teknoloji, bu çerçevede bir baımsızlatırıcı, özgürletirici olarak görülebilmektedir (Blanck ve dierleri, 2003, s.52-3). Son dönemlerde hükümetlerin yasal düzenlemeler yoluyla ve sivil toplum örgütlerinin de etkin toplumsal baskı ve güçleriyle, servis salayıcılar özürlü grupların pazar içerisindeki önemlerini anlamaya balamı ve bu dorultuda çalımalar gerçekletirmektedirler. Artık günümüzde hem özürlü hem de yalıların toplumun dier kesimleri gibi benzer standartlara sahip olma hakkı olduu bilinci gittikçe gelimektedir. Özürlü ve yalı insanlar için yapılan iyi bir tasarım herkes için yapılmı iyi bir tasarımdır biçiminde formüle edilen görü teknoloji üreticileri ve servis salayıcıları açısından da hızla kabul görmeye balayan bir görütür. Bu zihniyet deiiminin tek nedeni elbette hükümetlerin yasal düzenlemeleri veya servis salayıcıları ile teknoloji üreticilerinin insafından kaynaklanmamaktadır. Sayısal olarak büyük bir yekûn tutan yalı ve özürlü kesimlerin pazar payı da bu zihniyet deiiminde önemli bir nedendir. Ergonomik bir tasarımda amaç; araç ve gereci, kullanıcının yetenek ve kapasitesini en üst düzeye çıkaracak, vücudun ilgili organ ve özelliklerine uygun olacak ve oluabilecek kaza ve hata sayısını minimuma indirebilecek ekilde tasarlamaktır. Böylece daha güvenli, emniyetli, rahat ve etkili olarak ilerin yürütülmesi salanacaktır. Özürlüler için tasarım onların zorlanmadan girip çıkabilecei ve kullanabilecei yapılar ina etmek anlamına gelmektedir. Aynı zamanda evrensel tasarım, tasarımcıların tasarımlarını yaparken binaları özürlüler de dahil tüm kullanıcılar için güvenli ve uygun biçimde ina etmesi demektir (Goldsmith, 2000, s.vii-1). Hazer e göre de, (2005, s.514) son yıllarda aratırmacı ve tasarımcıların çabası yalı insanların yeteneklerine uygun araçlarla ilgili yöntemler konusunda odaklamakta, yeni tasarım olanakları ortaya çıkarılmaktadır. Evrensel tasarım olarak adlandırılan bu tasarım olanaı yalı ve özürlü insanları dier nüfus grubundaki insanlar ile bir sistemde birletirme ve uyumlandırma yoluna gitmektedir. Evrensel tasarım ile aynı sistem içinde farklı kullanıcılar için farklı tasarım ve herkese uygun olarak ayarlanabilirlik ilkesi temel alınarak tasarımda farklılık ve esneklik yaratılmaktadır. Bu tasarımda hedef olarak sınırlı yeteneklere sahip olan (yalı, özürlü gibi) bireylerin ihtiyaç ve istekleri esas alınmaktadır. Böylece dier nüfus grubundaki insanların bu araçları çok daha rahat olarak kullanacakları vurgulanmaktadır. Örnein, telefon günlük hayatımızın temel bir aracıdır. Hemen her evde ve cebimizde bulunan telefon pek çok insan için dı dünya ile kolayca iletiimimizi salar. Bu özellii ile telefon özürlü ve yalı kiiler için daha da önemlidir. Fakat iyi tasarlanmamı ve kullanımı ergonomik olmayan bir telefon iletiimin önünde bir engel olabilmektedir. Çünkü pek çok özürlü ve yalı insan telefonları kullanmakta zorluklarla karılamaktadır. Çünkü pek çok telefonun tuları bu grup insanlar için ergonomik tasarlanmamıtır. Özel tasarım gerektiren telefonlar ise ya çok pahalıdır ya da kolay eriilebilir deildir. Gelien ve gelimekte olan teknolojiler ve bu arada Internet, bu teknolojileri kullanma ve iletiim yöntemlerine uyum salama konusunda sorunlarla karılaan özürlü, dier bir deyile engelli bireylerin, bilgi çaının ve bilgi toplumunun gereklerinden biri olan bilgiye eriimi olanaklı kılamamaktadır. Sistemlerin birçou bu kullanıcıların gereksinimlerini tasarım aamasında genellikle dikkate almamakta ya da eriim olanaklarını sınırlamaktadır (Subaıolu, 2000, s.203-4). Yardımcı teknolojiler teknolojik olarak karmaık, gelimi materyaller içeren, ileri teknoloji (high-tech) ya da daha ucuz, basit, kolay bulunabilir materyallerden oluan daha düük teknoloji (lowtech) ürünlerini içerir. Hem düük, hem yüksek teknoloji ürünleri tüketicinin kullanımı açısından kolay ulaılabilir, kolay kullanılabilir pratik maddeler olmalıdır. Düük teknoloji ürünleri daha çok yalı ve özürlüler tarafından kullanılan ve yaa balı fonksiyon kayıplarını giderme amaçlı parçalardır. Yüksek ya da düük her iki teknoloji açısından da önemli olan bir tasarım mühendisinin söyledii gibi düük teknoloji ya da yüksek teknoloji deil, doru teknoloji olmasıdır. Bu ilke üzerinden yürütülen aratırma projelerindeki amaç, öngörülen uygulama için en uygun teknolojik yaklaımın kullanılması ve düük teknolojileri yüksek teknolojik sonuçlar üretecek biçimde gelitirme çabalarının sürdürülebilmesidir. (http://www.ozida.gov.tr/egitim/sosyalreh.htm). Bilgi ve iletiim teknolojilerinin günlük yaamı kolaylatırıcı yönü yanında, bu teknolojilerin özürlülerin mesleki ve genel eitiminde kullanılması son derece önemlidir. Türkiye Özürlüler Aratırması analiz sonuçlarına göre; katılımcıların özürlülüüyle ilgili eitim hizmetlerinden yararlanma oranları tüm özürlülük türlerinde %12 civarındadır. Yani tüm özürlülerin %88 i kendi özürlülüü ile ilgili eitim hizmetlerinden yararlanamamaktadır.
616 Aynı aratırmanın analiz sonuçlarına göre; katılımcıların meslek ve beceri edinme kurslarından yararlanma oranları tüm özürlülük türlerinde ortalama sadece %1 civarındadır. Yani tüm özürlülerin ortalama %99 u meslek ve beceri edinme kurslarından yararlanamamaktadır. Türkiye de henüz yeni yeni kullanılmaya balanılan bilgi ve iletiim teknolojileri sistemi gelitirilmeli ve yaygınlatırılmalıdır. Özellikle ilköretim ve ortaöretim çalarındaki özürlülerin hem genel eitim hem de mesleki eitim kalitesi bu sayede artırılabilir. 2002 yılında gerçekletirilen Türkiye Özürlüler Aratırması analiz sonuçlarına göre; 5-19 ya arasındaki özürlü grup toplam özürlü grubun %21,4 ünü oluturmaktadır. Özürlü çocuklarımızın ve gençlerimizin temel eitimlerini bilgi ve iletiim teknolojileri ile desteklemek, onlara ileride yeni kapılar açmak anlamına gelir. Yine aynı aratırmanın analiz sonuçlarına göre; 20-39 ya arasındaki özürlü grup toplam özürlü grubun %32,8 ini oluturmaktadır. hayatına atılma ve çalıma hayatında en verimli yıllar olan 20-39 ya grubundaki özürlülerin mesleki eitimi ve rehabilitasyonu en iyi biçimde bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanılması ile mümkündür. 3.Gelimi Ülkelerde Özürlülerin Eitiminde Bilgi letiim Teknolojilerinin Kullanımı Gelimi ülkelerde özürlü eitimi sistematik bir mesele olarak ele alınmakta ve kurumsal çözümler üretilebilmektedir. Örnek olarak, Akgül ve Vercan ın aktardıına göre, (2003, s.3-4) gelimi ülke üniversitelerinde özürlü bir örencinin eitimini salamak ve kolaylatırmak için üniversite yönetim hiyerarisinde ilgili birim ve personel bulunmaktadır. Bu servisler Özürlü Örenci Servisleri (Disabled Student Services, DSS), Özürlü Destek Servisleri (Disability Support Services, DSS), Yardımcı Servisler (Auxiliary Services) olarak adlandırılmaktadır. Bu birimler tarafından salanan servisler, kolaylıklar, ekipman, ekipman kullanım, eitim ve destei özürlü bir örencinin dier herhangi bir örenci ile akademik ortamda rekabet edebilmesini salamaktadır. Gelimi OECD ülkelerinde eitim en yüksek düzeyde biliim teknolojisi kullanan kesimler arasında yer almaktadır. Dünyanın gelimi pek çok ülkesinde üniversite ve aratırma merkezlerinde özürlülerin bilgisayar destekli eitimi alanında yaygın çalımalar yürütüldüü bilinmektedir. Bu çalımalar tüm özürlü gruplar için faydalı sonuçlar vermektedir. Örnek olarak, Karal ve Çiftçi nin (2008, s.470) aktardıına göre; yurt dıında iitme engellilerin bilgisayar destekli eitimi için çeitli projeler yürütülmektedir. Bu projelerden birisi Thetos isimli yazıyı otomatik olarak iaret diline çevirme projesidir. Thetos sisteminin görevi Polonyaca yazılmı metinleri Polonya iaret dilindeki hareketlerin animasyonlarına çevirerek, sırasıyla ekranda gösterir. Dier bir çalıma ise, Evident: itme Engelli Örenciler çin Multimedya Araçları projesidir. Projenin hedefi sadece iaret dili ile sınırlandırılmamı, bilingual (çift dilli) etkileimli eitim yazılımları gelitirmektir. Evident in son ürününde sveççe, Almanca, Yunanca ve ngilizce yazma, konuma ve iaret dilini içeren bir CD yer almaktadır. Çuhadar (2008, s.959-61) ise otistik özellikler gösteren çocukların eitimlerinde kullanılan üç temel yardımcı teknoloji stratejisinden söz etmektedir. Bunlar düük düzeyde teknoloji kullanılan uygulamalar ( low technology), orta düzeyde teknoloji kullanılan uygulamalar ( mid technology) ve ileri düzeyde teknoloji kullanılan uygulamalardır ( high technology). Düük düzeyde teknoloji kullanılan uygulamalar, görsel destek sistemlerinin youn olarak kullanıldıı pil ya da elektronik güç kullanılarak iletilmeyen stratejilerdir. Aynı zamanda bu tür uygulamalar düük maliyetli, hazırlanması ve kullanımı da oldukça kolay olan uygulamalardır. Otistik çocukların eitimlerinde düük düzeyde teknolojilerin kullanıldıı görsel destek sistemleri arasında, PECS (Picture Exchange Communication system- PECS - Resim Dei Tokuuna Dayalı letiim Sistemi), sosyal öyküler (soscial stories), görsel çizelgeler ve düzenleyiciler (visual organizer), etkinlik çizelgeleri (activity schedules) gibi uygulamalar yer almaktadır. Pil ya da basit elektronik güç kullanılarak iletilen stratejilerse orta düzeyde teknoloji kullanılan uygulamalar arasında yer almaktadır. Otistik özellikler gösteren çocuklara akademik becerilerin, organizasyon becerilerinin kazandırılmasında, problem davranıların azaltılmasında ve çocukların dikkat ve motivasyonlarının arttırılmasında da orta düzeyde teknoloji kullanılan uygulamalardan yararlanılmaktadır. Kasetçalar, kayıt cihazı, ses çıkıı olan basit araçlar/aygıtlar (simple voice output) ve zamanlayıcılar (timers) orta düzeyde teknolojinin kullanıldıı uygulamalara örnek olarak verilebilir. Orta düzeyde teknolojiler arasında yer alan araçlardan biride Language Master adı verilen bir araçtır. Bu araçla hem ses kaydı yapılabilmekte hem de ses çıkıı salanabilmektedir.
617 leri düzeyde teknoloji kullanılan uygulamalar, orta düzeyde teknolojilere göre daha karmaık teknolojilerin kullanıldıı uygulamalardır. Otistik özellikler gösteren çocukların çou standart özelliklere sahip bilgisayarları rahatlıkla kullanabilmektedirler. Ancak bilgisayarlarda kullanılan bazı özel donanımlar (örnein; dokunmatik ekranlar, alternatif klavyeler (intellikeys), fareler (örnein iztopları (trackballs) ve yazılımlar sayesinde bilgisayarlar otistik çocukların eitimlerinde farklı alanlardaki becerilerin gelitirilmesinde (dil becerileri, sosyal beceriler, problem çözme becerileri, akademik beceriler vb. alanlarda kullanılabilen yazılımlar) etkili bir biçimde kullanılabilmektedir. Özürlülerin eitim dıında onların günlük yaamlarını kolaylatırmak üzere üretilen ve kullanılan bazı aygıtlardan örnekler aaıda sunulmutur: (http://www.yasadikca.com/teknolojik_yen.php) Görme engelliler için televizyon. Görme engelliler veya görme bozukluu yaayanlar, Sony Bravia televizyon sayesinde film veya programlarda konuma aralarındaki doal sessizlik bölümlerinde gelien olaylar hakkında Audio Description (AD) denilen teknoloji sayesinde haberdar olabilecekler. Kuzey Amerika, Kanada ve ngiltere'de gelitirilen ve kısmen kullanılan sistemin daha iyi hale getirilmesi için de çalımalar devam etmektedir. Görme engellilere konusan kamera. ABD'li uzmanlar, görme engelliler için yazılı metinleri tarayarak sesli hale getiren yeni bir cihaz gelitirdi. Massachusetts'teki Kurzweil Eitim Sistemleri adlı irket tarafından piyasaya sürülen cihaz, bir kamera ve kiisel bir veri bankasından oluuyor. Bu cihaz sayesinde görme engelliler, lokanta mönüsünden gazeteye kadar birçok yazılı metni kolaylıkla anlayabilecek. Yarı biyonik adam. ABD'de beynin komutlarıyla gerçek kaslar gibi hareket edebilen ve hisseden biyonik kol gelitirildi. Biyonik kol, Chicago Rehabilitasyon Enstitüsü'nde bir hastaya uygulandı. Hasta, beyniyle kolunu hareket ettiriyor, acıyı ve sıcaı hissedebiliyor. Konuan çamaır makinesi. ABD deki Michigan Devlet Üniversitesi nde aratırma görevlisi bir grup mühendis görme engelliler için, konuan çamaır makinesi üretti. Braille alfabeli tularla görme engelliler için yapılan konuan çamaır makinesi görme engellilerin yaamını daha da kolaylatıran önemli bir bulu. Makinenin tularına basıldıında sesli olarak hangi tua basıldıını söylüyor. Engellilere çorap giydiren çılgın yardımcı. Engelliler, yalılar ve eklem rahatsızlıına yakalananlar Crazy Assistant (Çılgın Yardımcı) ile çoraplarını hiç kimsenin yardımı olmadan kendi balarına giyebiliyor. Görme engellilere yol gösteren cep telefonu. Finlandiya da gelitirilen bir cep telefonu sayesinde görme engellilere cep telefonu rehberlik ederek yol gösterecek. Finlandiya hükümetine balı Teknik Aratırmalar Merkezi VTT nin, yeni buluu görme engellilerin kent içinde daha rahat hareket etmelerini salıyor. Uydu yoluyla herhangi bir kii yada yerin koordinatlarını belirleyen GPS teknolojisi ve internetle çalıan telefon kiinin nerede olduunu, yakınında hangi maaza yada otobüs duraının bulunduunu sesli uyarı sistemiyle belirtiyor. Erıcsson'dan iitme engellilere 3G. itme engelliler, iletiim kurmada SMS'in dıında 3G ile iaret dilini kullanarak, kablosuz iletiimin birçok özelliklerinden yararlanabilecekler. Japonya'dan engellilere sihirli baston. Japon Trafik Birlii desteiyle gerçekletirilen iki yönlü iletiim yapabilen bir baston. Bu bastonu taıyan bir kii bir kavaa geldii zaman, bir taraftan baston kavaın adını engelli vatandaa seslendiriyor, dier taraftan da trafik ııklarının sensörlerine bir sinyal gönderiyor. Bu sinyal iletildikten sonra trafik ııı sesli duruma geçiyor. Aynı zamanda bu sihirli baston, yaya geçit iaretlerini de algıladıı için, taıyıcısının yaya geçitlerinin dıına çıkmasına engel oluyor. Bu örneklerden de görülecei üzere, özürlülerin genel ve mesleki eitiminde bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanımı Türkiye de yeni olmakla birlikte özellikle Avrupa da oldukça yaygın ve gelimitir. Son bir örnek vermek gerekirse; Avrupa Birlii projeleri kapsamında, Türkiye den Babakanlık Özürlüler daresi Bakanlıı nın bir temsilcisinin katılımıyla 28 Mart- 1 Nisan 2005 tarihleri arasında Norveç te gerçekletirilen BT ve Engelli Çocukların Entegrasyonu balıklı Arion çalıma ziyaretinin grup raporunda u ifadeler yer almaktadır: zihinsel engellilerin eitime devam ettikleri Paviljongens merkezine gidildi. Burada engellilerin eitimi için kullanılan teknolojik ürünler hakkında bilgi verilerek birçok örnek demonstrasyonu yapıldı Bu merkezde hemen hemen her örenci kendi özelliklerine göre
618 uyarlanmı bilgisayara sahiptir. Bazı bilgisayarlara örencilerin iletiimini kolaylatırabilecek dokunmatik ekranlar konmu, ya da rollermouselar eklenmitir. Çoklu engelli olan bazı bireyler için çevresel uzaktan kumanda mekanizmasına sahip bilgisayar donanımları yapılmıtır. Yani merkezde çok çeitli ihtiyaçlara cevap verebilecek çoklu özellikli kiisel uyarlanmı bilgisayarlar bulunmaktadır. Merkezin BT koordinatörü bilgisayar destekli eitim programları hakkında da bilgi vermitir. Örencilere para saymayı, matematik ya da heceleme öretmeyi amaçlan programların yanında birçok eitim programı seçenei sunulmaktadır. Bu programların genel özelliklerini BT koordinatörü öyle sıralamıtır. Bu programlar: Geri bildirim verebilmekte, farklı örenme kanallarını kullanabilmekte, özel örenme gereksinimine göre uyarlanabilmekte, örencilerin kendine güvenmelerine yardımcı olmakta, içinde elenceli öeler taımakta, örencilerin motivasyonları üzerinde olumlu etki salamakta, öretme metodunda çeitlilik sunmakta ve ayrıca resim ve yazı olanakları da vermektedir. (Kaynak: http://www.ozida.gov.tr/raporlar/uluslararasi/ bitengellicocuklar norvec.htm). Gelimi ülkelerde, teknoloji hem erken tanıda, hem eitimde, hem de rehabilitasyonda ileri derecede kullanılmaktadır. Ülkemizde ise teknolojinin ve ithal araçların yetersiz olması, devletin yeterli maddi destei salayamaması nedeniyle eitim ve rehabilitasyonda ciddi sıkıntılar yaanmakta, bu durum ciddi bir i gücü, zaman ve ekonomik kayba neden olmaktadır. Bu nedenle tüm özürlü gruplar için en son teknolojik gelimeler takip edilerek bu alandaki çalımalar artırılmalıdır. (Babakanlık Özürlüler daresi, 1999, s.406). 3. Türkiye de Özürlülerin Eitiminde Bilgi letiim Teknolojilerinin Kullanılması Gelimi ülkelerde özürlülerin bilgi ve iletiim teknolojilerinden faydalanma imkânları son derece gelimitir. Ülkemizde de özellikler son yıllarda özürlülerin bilgi ve iletiim teknolojilerinden faydalanma imkânları giderek artmaktadır. Özellikle fiziksel özürlüler için üretilen sesli kitap, Braille alfabesine göre basılan kitaplar ve özel bilgisayar programları bu teknolojik aygıtlardan bazılarıdır. Görme özürlülerin bilgisayarları ve nterneti kullanabilmesi için tasarlanmı ürünlerin baında ekran okuyucular geliyor. Ekran okuyucular adından da anlaılacaı gibi, bilgisayar ekranındaki yazıları sesli hale getirerek kullanıcının bilgisine sunuyor. Focus Pro 40/80 modeli (Altınokta Klavyeli Braille Monitörler) özel klavyesi ile hem Windows komutları verilebilir ve hem de yine bu klavyeyi kullanarak yazı yazmak mümkün. Bunun yanında kabartma ekranı sayesinde de görmeyenler bilgisayarda bulunan her türlü yazıyı kabartma olarak elleriyle okuyabilirler. Bu cihaz sayesinde görmeyenler bilgisayar ve buna balı ilerinde bilgi kaçaı olmaksızın tam donanımlı olurlar. Yine bu cihaz sayesinde görmeyenler hem duyarak hem de dokunarak bilgiye ulaırlar ki bu da özellikle yazılılarıyla okunuları farklı olan yabancı sitelerde dikte sorunu yaamamaları için oldukça önemlidir. Türkiye de özürlüler için üretilen bilgisayar programları yanında hayatı kolaylatıracak dier pek çok aygıt ve çalımalarda mevcuttur. Bunlardan bazıları ve özellikleri ise unlardır: Türkçe konuan cep telefonu sayesinde görme özürlüler gelen numaraları örenebilir, SMS yazıp okuyabilir, adres ve randevu defterini düzenleyebilir, alarm kurabilir, fotoraf ve video çekebilir, ebeke ve batarya düzeyini örenebilir ve GPRS balantısıyla e-mail ve internete girebilir. Sesli Ajanda (Voice Mate), konuan ve sesi tanıyan bir üründür. Ürün içerisinde telefon defteri, sesli not defteri, konuan alarmlı saat ve hesap makinesi bulunmaktadır. Ayrıca; Türkçe konuan tansiyon ölçme aleti, Türkçe konuan erit metre, Türkçe konuan banyo baskülü, Türkçe konuan mutfak terazisi, Türkçe konuan hassas terazi, sesli kan ekeri ölçme cihazı, görme engelliler için Mp3 çalar ve Türkçe konuan renk tanıma cihazı gibi aygıtlar hali hazırda kullanımda olan ürünlerdir. Bu teknolojik aygıtların yanı sıra ülkemizde özürlüler için umut verici projeler de gerçekletirilmektedir. Örnein, Ulatırma Bakanlıı, görme özürlü vatandaın günlük yaamını büyük ölçüde kolaylatıracak Gören Göz- Karanlıa Bir Yol Feneri adını taıyan bir proje gelitirmitir. Görme engelliler, bu sistem sayesinde, yön tarifi yapan navigasyon sistemine dayalı bir cihaz ve bu cihazın üzerindeki GPS alıcısına gelen koordinat bilgileriyle yardım almaksızın istedii yere ulaabileceklerdir (www.hayatadahiliz.biz).
619 Bir baka umut verici çalıma ise, Türk endüstriyel tasarımcılarının hazırladıı "indipenida" isimli Baımsız Yaam Odası tasarımının Kore'de düzenlenen Incheon International Design Competition 2006' da ödül almasıdır. Proje, 7-24 ya arası görme engelli (hiç görmeyen veya az gören) bireyin günlük yaantısında engelsiz bir yaama mekanı içerisinde sürdürebilmesini salayacak bir oda ve mobilya tasarımından oluuyor. Bu çerçevede, standart mobilya sistemlerinin engelli birey üzerinde yarattıı problem ve tehditleri ortadan kaldırarak, bireyin ev yaantısındaki engel ve korku tekil edebilecek durumların bertaraf edilmesi amaçlanmaktadır. (www.rehabilitasyon.com/index.php? ct=83 &tab=4). Sonuç ve Öneriler Gerek uluslar arası insan hakları beyannamesinde, gerekse de anayasamızda belirtildii üzere toplumda yaayan her bireye eit muamele görme ve eitim alma hakkı tanınmıtır. Söz konusu özürlü bireyler olduunda, insan hakları ve bu hakların temel bir parçası olan eitim hakkı daha da önem kazanmaktadır. Günümüzde eitlik, eitim ve insan haklarına verilen önem her geçen gün artarken; özellikle de özürlüler için sosyal ve ekonomik hayata katılımda ortaya çıkan engeller, maddi sorunlar, eitim hakkından faydalanmadaki eksiklikler birçounun ortak sorunudur. Genel eitim sistemi içerisinde bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanılması oldukça yaygınlamı olmasına ramen, bu teknolojilerinin özel eitimde kullanılmaya balanması göreceli olarak yenidir. Çok sayıda aratırma ve çalıma, özürlü bireylerin eitimlerinde bilgi teknolojilerinin kullanılması durumunda daha verimli ve etkili sonuçlar alınabileceini göstermektedir. Özellikle Avrupa da örnekleri her geçen gün artan bilgi ve iletiim teknolojileri destekli özürlü eitimi oldukça faydalı sonuçlar vermektedir. Türk eitim sisteminde özürlüler için bilgi ve iletiim teknolojileri, finansal zorluklara ramen, kısa sürede yerletirilmelidir. Öyle ki her örenci örenme özellikleri ne kadar farklı olursa olsun eitim dıı bırakılmamalıdır. Özürlülere kendi kapasite ve özelliklerine göre eitim olanaı sunulmalıdır. Çünkü hem zihinsel özürlü hem de ortopedik ve dier özürlüler için bilgi ve iletiim teknolojileri destekli eitim sistemi onlara günlük hayatlarında kapanan pek çok kapıyı tekrar açacaktır. Babakanlık Özürlüler daresi Bakanlıı tarafından organize edilen ve III. Özürlüler urası nda alınan aaıdaki kararlar hayata geçirilmelidir: Özür gruplarının kullandıı biliim ve dier destek teknolojilerinin aratırma gelitirme çalımalarının (AR-GE) Üniversiteler, Devlet Planlama Tekilatı, TÜBTAK, Sivil Toplum Kuruluları ve özel sektörü de dahil ederek desteklenmeli, teknoloji güncelletirilmeli ve devamlılıı salanmalıdır. Eitim kurumlarının ilgili bölümlerinde özürlü destek teknolojileri ile ilgili eleman yetitirilmeli ve teknoloji kullanımına ilikin dersler Milli Eitim Bakanlıı eitim müfredatına konulmalıdır. Görme ve iitme özürlülere yönelik elektronik kütüphaneleri, diksiyonu düzgün kiilerce ve uygun teknolojik yöntemler kullanılarak konunun uzmanlarınca hazırlanmalı ve bu kütüphaneler merkeziletirilerek yaygınlatırılmalıdır. Özürlü bireyler bilgisayar okur-yazarı haline getirilerek, biliim teknolojileri alanındaki mesleklere yönlendirilmelidir (Babakanlık Özürlüler daresi, 2007, s.21-23). Özellikle, ileri teknoloji ürünlerini eitimde kullanmanın dezavantajlı grupların (kızlar, okul dıında kalanlar, yoksullar, özürlüler, kırsal veya azgelimi yörelerde bulunanlar vb.) durumlarını iyiletirmeye olan etkisi bir deerlendirme ölçütü olarak ele alınmalı ve bu etkinin mevcut eitsizlikleri azaltmaya yönelmesi öne çıkarılmalıdır. Özürlü çocukların eitimlerinde yardımcı teknolojilerin kullanımının yaygınlatırılabilmesi için öncelikle özel eitim ve bilgi ve iletiim teknolojileri alanındaki uzmanların ibirlii içerisinde çalımaları son derece önemli görülmektedir. Bunun yanı sıra yardımcı teknolojilerin özürlü çocukların eitimlerinde kullanımı ile ilgili aratırmalar planlanmalı ve bu aratırmaların sonuçları bilimsel kongrelerde farklı meslek grupları ile paylaılmalıdır. Bu yardımcı teknolojiler ile ilgili Türkiye de yapılacak olan uygulamalara salam bir temel oluturmak ve bu uygulamaların doru ve etkili olarak kullanılmasına zemin hazırlamak adına son derece önemli görülmektedir. Aynı zamanda özel eitim alanında yetitirilen öretmen adaylarına ve alan uzmanlarına verilen lisans ve lisansüstü eitim programlarında adaylara yardımcı teknolojiler ve bilgisayar kullanımıyla ilgili ilevsel bilgilerin kazandırılması oldukça önemli görülmektedir.
620 KAYNAKÇA AKGÜL, M. Kemal ve Rıdvan VERCAN (2003). Özürlülerin gücü Niteliklerinin Artırılması çin Eitimlerinde Bilgisayar Teknolojilerinin Kullanımı, Ankara: Milli Prodüktivite Yayınları. BABAKANLIK ÖZÜRLÜLER DARES BAKANLII (1999). I. Özürlüler urası- Çada Toplum Yaam ve Özürlüler Ön Komisyon Raporları, Ankara: Babakanlık Özürlüler daresi Bakanlıı Yayınları. BABAKANLIK ÖZÜRLÜLER DARES BAKANLII (2007). III. Özürlüler urası- Bakım Hizmetleri ura Kararları, Ankara: Babakanlık Özürlüler daresi Bakanlıı Yayınları. BABAKANLIK ÖZÜRLÜLER DARES BAKANLII-TÜBTAK-DPT (2006). Türkiye Özürlüler Aratırması 2002-kincil Analizi-Son Gelime Raporu. BLGN, Kamil Ufuk (1999). Özürlülerin stihdamı, Türk-i Yıllıı 99,Ankara: Türk-i. BT ve Engelli Çocukların Entegrasyonu, Arion Çalıma Ziyareti, Kristansand/ Norveç, 28 Mart 1 Nisan 2005, Grup Raporu. (Kaynak: http://www.ozida.gov.tr/raporlar/ uluslararasi/bitengellicocuklarnorvec.htm). BLANCK, Peter; Heather RITCHIE, James SCHMELING ve David KLEIN (2003). Technology for Independence: A Community Based Resource Center Behavioral Sciences and the Law. John Wiley and Sons, Ltd. Vol. 21, pp. 51-62. (Published Online in Wiley InterScience (www.interscience.wiley.com). ÇUHADAR Selmin (2008). Otistik Çocukların Eitiminde Yardımcı Teknolojilerin Kullanımı 8 th International Educational Technology Conference, Oline paper: http:// ietc2008. home. anadolu.edu.tr/ietc2008/187.doc. DEVLET STATSTK ENSTTÜSÜ (2004). Türkiye Özürlüler Aratırması, 2002, Ankara: DE Yayınları. DEVLET PLANLAMA TEKLATI. (1990) Sakatlar çin Politika Dokümanı, Ankara: DPT Yayınları. DORU, S. Sunay Yıldırım (2009). Özel Eitimde Kullanılan Alternatif Programlar, TÜBAV Bilim Dergisi, C. 2, S. 1, ss.113-122. GOLDSMITH, Selwyn (2000). Universal Design- A Manual of Practical Guidance For Architects-. Oxford: Architectural Press. HAZER, Oya (2005). Evde Kullanılan Araç-Gereç ve Ekipmanlar: Özürlüler çin Ergonomik Bir Yaklaım, ÖZ-VER Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2. HELAL, Abdelsalam; Mounir MOKHTAR; Bessam ABDULRAZAK (2008). (Edit.) The Engineering Handbook of Smart Technology for Aging, Disability, and Independence, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. Publication. KARAL Hasan ve Erhan ÇFTÇ (2008). itme Engelli Bireylerin Eitim Sürecinde Bilgisayar Destekli Animasyonlardan Yararlanma 8 th International Educational Technology Conference, Online papers: http:// ietc2008. home. anadolu.edu.tr/ietc2008/86.doc. KONGAR, Emre (1972). Sosyal Çalımaya Giri, Ankara: Sosyal Bilimler Dernei Yayınları.. KUTAL, Metin (1978). Engelli ve Eski Hükümlülerin Sosyal Hukuk Alanında Korunmaları, ktisat ve Maliye Dergisi, C. 25, S. 7. OLIVER, Michael (1996). Understanding Disability-From Theory to Practice, New York. SEYYAR, Ali. (2001) Sosyal Siyaset Açısından Özürlüler Politikası, stanbul: Türdav Yayınları. SUBAIOLU, Fato (2000). Engellilerin Internet'e Eriimi Üzerine, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi Dergisi, C. 40, S. 3-4, ss. 203-216. http://www.brailleteknik.com/katalog.htm (10 Mart 2010). http://www.hayatadahiliz.biz (12 Mart 2010). http://www.rehabilitasyon.com/index.php? ct=83 &tab=4 (13 Mart 2010). http://www.yasadikca.com/teknolojik_yen.php (11 Mart 2010).