1 İSTANBUL TİCARET ODASI MAKARNA SEKTÖR PROFİL ARAŞTIRMASI HAZIRLAYAN HİLAL USTA Güncelleme Tarihi: 2.12.2002
2 İ Ç İ N D E K İ L E R I. ÜRÜN TANIMI, KAPSAMI VE TARİHÇESİ Sayfa No 1) Makarna Çeşitleri ve Kapsamı 3 2) Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon Numaraları 4 3) Makarnanın Tarihçesi 5 II. MAKARNALIK BUĞDAYIN ÖZELLİKLERİ VE MAKARNA ÜRETİM YÖNTEMLERİ 1) Makarnalık Buğdayda Kalite Özelliklerini Belirleyen Unsurlar 6 2) Düşük Kalitede Makarnalık Buğday Üretilmesinin Nedenleri 7 3) Makarna Üretim Yöntemleri 9 4) Makarna Üretim Maliyeti 10 III. MAKARNA SEKTÖRÜNÜN MEVCUT DURUMU VE PERFORMANSI 1) Sektördeki Kuruluşlar ve Kapasiteleri 11 2) Sektörde Yeralan Firmaların Pazar Payları Ve Dağıtım Kanalları 13 3) Sektöre Verilen Teşvikler 15 4) Makarna Üretim Ve Tüketimi - Üretim 16 - Tüketim 17 IV. DIŞ TİCARET 1) Makarna İhracatı 20 2) Makarna İthalatı 25 3) Durum Buğdayı İthalatı 26 4) Durum Buğdayı İhracatı 28 V. TÜRKİYE VE AB DE HUBUBAT İLE MAKARNALIK BUĞDAYA UYGULANAN TARIM POLİTİKALARI 1) Türkiye de Uygulanan Hububat Politikaları 28 2) AB de Uygulanan Hububat Politikaları 32 VI. GÜMRÜK BİRLİĞİNİN SEKTÖRE ETKİSİ 33 VII. SEKTÖRLE İLGİLİ YASAL DÜZENLEMELER 36 VIII. SEKTÖRÜN YAPISAL VE GÜNCEL SORUNLARI 38 IX. KAYNAKÇA 40 MAKARNA SEKTÖRÜ I ) MAKARNANIN TANIMI, KAPSAMI VE TARİHÇESİ 1) Makarna Çeşitleri ve Tarifleri Gıda sanayinin buğdaya dayalı belli başlı mamulleri arasında yer alan makarna; Tr.durum buğdayından elde edilen irmiğin su ve bazı zenginleştirici maddeler ile karıştırılması ve istenilen biçimler verilip kurutulması suretiyle elde edilen yarı hazır gıda maddesidir.
3 Bu gün buğdaydan yapılan sanayi ürünleri içerisinde tüketim miktarı ve beslenmedeki önemi bakımından ekmekten sonra gelen makarna, yapısında bulunan kompleks karbonhidratların hızlı bir şekilde parçalanıp enerjiye dönüşebilmesi, mineral ve vitamin açısından oldukça zengin olması yüzünden önemli bir besin kaynağı olarak tanımlanmaktadır. Makarna üretim teknolojisinin ekmek üretim teknolojisine benzer bir yapıya sahip olması, makarnanın uygun ambalajlama ve uygun saklama koşulları altında uzun süre dayanabilen bir ürün olması nedeniyle, buğdayın makarna şeklinde tüketimi ekmek şeklinde tüketimine oranla son yıllarda tüm dünyada artış göstermektedir Tekniğine uygun olarak hazırlanan makarna içeriği açısından sade, katkılı ve zenginleştirilmiş makarna olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Makarna hamuruna yumurta, sebze, baklagil unu vb. ilavesiyle elde edilen ürünler katkılı makarna protein, vitamin ve mineral madde ilavesiyle hazırlanan ürünler ise zenginleştirilmiş makarna olarak tanımlanmaktadır. Makarna, içeriği açısından sade, katkılı ve zenginleştirilmiş makarna olarak çeşitlendirilirken, biçimlerine göre ise, uzun makarna (çubuk, lazanya, yassı, uzun erişte vb.), kesme makarna (tırtıl, burgu, kabuk, boncuk, erişte, fiyonk, kuskus kalem, mantı vb), ve şehriye (tel, arpa, yıldız) olarak isimlendirilmektedir. Beslenme değeri açısından ise, ekmek, bulgur, bisküvi ve pirinç ile karşılaştırdığımızda verdiği protein, karbonhidrat ve kalori miktarı açısından üstün olduğunu görmekteyiz Enerji Protein Kalsiyum Demir A vit B1 vit B2 vit Niasin Sodyum K.Kal. gr mg mg mg mg mg mg mg Sade Makarna 369 12.5 27 2.1 0,06 0.02 0.08 1.7 120 Besin Değerlerinin Karşılaştırılması Protein Yağ Karbonhidrat 100 Gr da Kalori Ekmek 8 0.8 57.5 275 Bulgur 10.3 1.2 78.1 357 Makarna 12.5 1.2 75.2 369 Bisküvi 6.6 7.9 85.4 418 Pirinç 6.7 0.4 80.4 363 Makarna ve benzeri ürünlerin uluslararası ticarete konu olmasının yakın bir geçmişe dayanması nedeniyle sektörde kesin bir terminaloji tam anlamıyla yerleşmemiş dolayısıyla spagetti, makarna ve şehriye kelimelerinin genel olarak hangi isimle adlandırılacağı hususunda görüş birliğine varılamamıştır. Bunun sonucu olarak bu tür ürünler değişik ülkelerde değişik isimlerle anılmaktadır. Dünyanın en önemli makarna üreticisi ve ihracatçısı olan İtalya da Pasta Alimentare (Alimentary Paste) adıyla tanınan Makarna ve spagetti gibi ürünler Almanya da Teigwaren (Paste Goods), Amerika ve İngiltere de ise Pasta olarak isimlendirilmektedir. 2) Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon Numaraları Makarna, Spagetti ve benzeri ürünler Uluslararası Standart Ticari sınıflandırmasında (SITC) 048.3, Brüksel Tarife Nomenklatürü (BTN) Mal sınıflandırılmasında ise 19.03 pozisyonunda yer almaktadır.
4 Ülkemizin uluslararası normlara uygun olarak kullanıldığı Armonize Sistem Nomenklatörü esas alınarak düzenlenen İstatistik pozisyonlarına bölünmüş Gümrük Giriş Tarife cetvelinde ise 19.02 pozisyonunda yer almaktadır. 19.02 Makarnalar ( pişirilmiş veya et ile veya diğer maddelerle doldurulmuş veya başka şekilde hazırlanmış olsun olmasın) (spagetti, makaroni, şehriye, lazanya gnocchi, ravioli, canelloni gibi) kuskus (hazırlanmış olsun olmasın) Pişirilmemiş Makarna (dondurulmamış veya başka şekilde hazırlanmamış): 1902.11 Yumurta içerenler 1902.11.00.00.11 Sadece yumurta ve makarnalık buğday unu ve İrmiği içerenler 1902.11.00.00.19 Diğerleri 1902.19 Diğerleri 1902.19.10.00.00 Ekmeklik buğday unu veya irmiği içermeyenler Diğerleri 1902.19.90.00.11 Sebzeli olanlar 1902.19.90.00.12 Sade olanlar 1902.19.90.00.13 Fenilketonüri hastaları için düşük proteinli 1902.19.90.00.19 Diğerleri 1902.20 Doldurulmuş makarnalar (pişirilmiş veya başka şekilde hazırlanmış olsun olmasın) 1902.20.10.00.0 Ağırlık itibariyle % 20 den fazla balık,yumuşakça,kabuklu hayvan ve diğer su omurgasızları içerenler,ağırlık itibariyle % 20 den fazla sosis ve benzerlerini,her cins et ve sakatatı içerenler (her türlü katı yağ dahil) 19.02.20.30.10.00 Et ve Sakatat içerenler 19.02.20.30.90.00 Diğerleri 19.02.20.91.00.00 Pişirilmiş 19.02.20.99.00.00 Diğerleri 1902.30 Diğer Makarnalar 1902.30.10.00.00 Kurutulmuş 1902.30.90.00.00 Diğerleri 1902.40 Kuskus 1902.40.10.00.00 Hazırlanmamış Kuskus 1902.40.90.00.00 Diğerleri 3) Makarnanın Tarihçesi Tahıl ürünleri içerisinde çok eskiden beri bilinen ve dünyada yaygın olarak tüketilen gıda maddelerinden olan makarna, M.Ö. 1700 yıllarında Çin de kullanılmış,1292 yılında ise Marco Polo tarafından makarnanın ana vatanı sayılan İtalya ya getirilmiştir. İtalya da hızla gelişen makarna üretimi kısa zamanda Fransa ve diğer Avrupa ülkelerine yayılırken, 1789 yılında ABD ye göç eden İtalyanlar beraberinde makarnayı da bu ülkeye götürmüşlerdir. Yurdumuzda önceleri tamamı ev yapımı olan Erişte adı altında tüketilen makarnanın sanayi olarak giriş tarihi 1922 dir. Bu tarihten de anlaşıldığı üzere Türkiye de buğdaydan imal edilen irmik ve makarna tesisleri ilk kurulan gıda sanayi dallarından birisidir. İlk makarna tesisi İzmir-Bayraklı da kurulmuş ve daha sonra üretim 1960 lı yıllara kadar küçük kapasiteli tesislerde yapılmıştır. 1960 yılından sonra ülkemizdeki makarna fabrika sayısı ve üretim kapasitesinde artışlar olmuş, özellikle 1970 li yıllarda büyük fabrikaların açılmaya başlaması ve 1980 lerde yeni fabrikaların yanı sıra diğer fabrikaların kurulu kapasitelerini arttırmaları sonucu Türkiye makarna üretiminde sayılı ülkeler arasına girmiştir.
II) MAKARNALIK BUĞDAYIN ÖZELLİKLERİ VE MAKARNA ÜRETİM YÖNTEMLERİ 1) Makarnalık Buğdayda Kalite Özelliklerini Belirleyen Unsurlar 5 Makarnanın hammaddesi olarak, Tr.durum buğdayının çeşitleri ile Tr. aestivum buğdayının sert çeşitleri kullanılmaktadır. ABD ve bazı Avrupa ülkeleri Tr. vulgare (ekmeklik buğday) çeşidinin sert taneli olanlarından üretilen irmiği belirli oranlarda katarak makarna üretebilirken,ülkemizde yalnız Tr.durum buğdayından elde edilen irmiğin kullanılması zorunludur. Makarna üretiminde bazen sert ve yumuşak buğday karışımı da kullanılmaktadır. Son yıllarda özellikle Avrupa ülkelerinde soya unu tam tane unu, pirinç, mısır gibi tahıl unları kullanılarak egzotik makarnalar üretilmektedir. Ülkemizde üretilen başlıca makarnalık (Tr.durum) buğday çeşitleri; Şahman, Kunduru 1149, 414/44, Karakılçık 1133, Berkmen 469, Akbaşak, Beyaziye,Gediz 75, Tunca 79,073/ 44, Dicle 74, Diyarbakır 81, Balcalı 85,Kızıltan 91 ç-1252 dir Makarna kalitesini belirleyen faktörlerin başında irmiğin üretildiği durum buğdayının kalitesi gelmektedir. Durum buğdaylarının makarnalık kalitesini, tanenin fiziksel özellikleri, endosperm yapısı, protein miktarı, enzim aktivitesi ve pigment içeriği gibi bir çok özellik belirlemekte olup bunlar kısaca su şekilde açıklanabilir. - Dönme : Dönme terimi daha çok cansı makarnalık buğday danelerinde beyaz ve unsu görülen lekeler için kullanılmaktadır. Dönme irmik imali sırasında ince yapılı daneciklerin artmasına neden olduğundan, irmik verimini düşürmekte ve dane kalitesinin azalmasına neden olmaktadır. Makarnalık buğdayda dönme katılımının oldukça karışık olduğu kesin olarak anlaşılamadığı saptanmış olup çeşit ve çevre koşullarıyla ilişkilidir. - Protein Oranı: Makarnalık buğdayın en önemli kalite ölçütlerinden birisi olan protein oranı % 13 ten fazla olması istenmektedir. Mevcut makarnalık buğday çeşitlerinde protein oranı çevre koşulları ve yetiştirme tekniğine göre değişmekte ve % 10-15 arasında bulunmaktadır. - Bin Dane Ağırlığı Bin dane ağırlığı az olan küçük danelerde endospermin kepeğe oranı,iri danelilere göre daha az olduğunda küçük danelilerde irmik verimi daha düşük olarak ortaya çıkmaktadır.genel olarak makarnalık buğdaylarda bin dane ağırlığının 40 gr ın altına düşmemesi gerekmektedir. - Hektolitre Ağırlığı: İrmik verimi ile hektolitre arasında pozitif bir ilişki mevcut olup bin dane ağırlığının düşük olması hektolitre ağırlığını olumsuz yönde etkilemektedir. - Renk: Makarnalık buğdaylarda dane renginin sarı yada amber renkli olması arzulanan bir özelliktir. - Dane Nemi: Depolama bakımından çok önemli olan dane nemi oranının % 9 düzeyinde olması yeterlidir. Nem oranının daha düşük olması danenin çabuk kırılmasından dolayı öğütülme işlemlerinde arzulanmamaktadır. - Kül Oranı: Kül oranının yüksekliği makarnanın rengini bozmakta olup,arzulanan kül miktarı kuru maddede % 1.5-1.8 arasında değişmektedir. - Homojenlik: Dane iriliğinin homojen olması sanayici için önem arz ederken,farklı çeşit karışıklığı ile özellikle ekmeklik buğdayın karıştırılmış olması makarna kalitesi üzerinde olumsuz etki yapmaktadır. Kısacası; Buğday çeşitlerinde irmik verimi yüksek (max % 65), camsılığı % 50 nin üzerinde, proteini % 13.5-14.0 arasında, sarı pigmenti 5-7 ppm civarında bulunan lipoksidoz aktivitesi düşük olanlar makarna üretiminde tercih edilmektedir. En iyi kalitede makarna üretimi için un içermeyen, irilik bakımından homojen olan orta boyutta kaliteli irmikler tercih edilirken, kaliteli makarnanın yüzeyi parlak pürüzsüz, homojen, kırıldığında kesiti temiz ve şeffaf olmalıdır.
6 2) Düşük Kalitede Makarnalık Buğday Üretilmesinin Nedenleri Sanayicinin kaliteli ve üreticinin verimli makarnalık buğday taleplerinin yanısıra verim ile kalite özellikleri arasında biyolojik olarak ters bir ilişkinin varlığı bitki ıslahçısının işini daha da zorlaştırmaktadır. Ülkemizde makarnalık buğday üretimi, bitki islahçısı, devlet, üretici ve sanayici çerçevesinde yapılmakta olup, düşük kalitede makarnalık buğday üretiminin nedenleri şu şekilde sıralanabilir. a) Makarnalık buğdayda aranan kalite kriterlerine uygun çeşitlerin bulunmaması Buğdayda kaliteyi belirleyen çeşittir, çeşit performansını ise genetik ve çevre faktörleri etkilemektedir. Islahçı arzu edilen kalite kriterlerini bir çeşitte kombine etmeye çalışır. Bunun için melezleme, introduksiyon, veya mutasyon yoluyla varyasyon yaratır ve istediği tipi bu varyosyondan seçer. Bu güne kadar yapılan bitki islah çalışmaları devlet sektöründeki kuruluşlar tarafından yapılmış olup sanayici islahçı işbirliğindeki yetersizlik nedeniyle sanayicinin istediği yönde ıslah çalışmaları pek fazla yapılamamış, sonuçta elde edilen çeşitlerin kalite düzeyi de istenilen doğrultuda olmamıştır. İslahçı makarnalık buğday ıslah programını sanayicinin istediği kalite kriterlerine göre yaptığı takdirde, gerek fiziksel, gerek kimyasal kalite kriterlerinde istenen düzeylere ulaşılması mümkün olacaktır. b) Makarnalık Buğday Islahında Karşılaşılan Problemler Verim Düşüklüğü; Durum buğdayı üretiminin, ekmeklik buğday üretimine göre daha zahmetli olup uzmanlık gerektirmesi ve verimin daha düşük olması nedeniyle son yıllarda islah edilen, hastalıklara dayanıklı yüksek verimli ve kaliteli ekmeklik buğdaylar üretilmektedir. Sektörde yaşanan bu sorun izlenecek doğru fiyat politikalarıyla ortadan kalkabilecektir. Soğuğa ve Kurağa dayanıklılık; Makarnalık buğdaylar ekmeklik buğdaya nazaran soğuk ve kurağa daha duyarlı olup ekmeklik buğdaylara göre daha geç oluma girerler. Ülkemizde bahar dönemindeki 25-30 c nin üzerindeki sıcaklıklar makarnalık buğdaylarda embriyo kırışıklığına yol açarak verimi % 40 düşürmektedir. Bu nedenle, soğuğa dayanıklı genotipler belirlenerek bunların melezleme ıslah programlarına alınmasıyla soğuğa dayanıklı yeni çeşitler geliştirilebilir. Bunun için çok sayıda melezin farklı kuraklık eğilimleri gösteren bölgelerde düzenlenecek denemelerde uygun seleksiyon kriterleri bulunarak test edilmesi gerekmektedir. Kalite; Geçmiş yıllarda makarnalık buğday ıslah programlarında verime ağırlık verilmesi verimle ters ilişkisi içerisinde olan kaliteyi düşürmüştür.sanayici tüketicinin istekleri doğrultusunda oluşturduğu kalite kriterlerini, ıslahçının geliştirdiği çok sayıda melez hattı labaratuarlarında test ederek seçimini kendisi yaptığı takdirde hem sanayici hem tüketici tatminkar olabilecektir. -Islah edilen Yeni Çeşitlerde Sulama ve Gübreleme gibi Yetiştirme Tekniklerinin Belirlenmesi Islah edilen makarnalık buğday çeşitleri genellikle doğal yağış koşullarına uygun olarak geliştirilmiştir. Ülkemizde özellikle GAP bölgesi gibi sulamaya uygun alanlarda rotasyonla makarnalık buğday üretiminin yapılabilmesi için sulu koşullarda ekmeklik buğdayla yarışabilecek ve kaliteli makarnalık buğday çeşitlerinin ıslah edilmesi de gereklidir.ayrıca verimi ve kaliteyi önemli düzeyde etkileyen azotlu ve çinko katkılı gübrelerin makarnacılık buğday yetiştiriciliğinde hangi
7 gelişme dönmelerinde ve ne miktarda kullanılması gerektiği gibi tekniklerin araştırılması da gerekmektedir. c) Makarnalık Buğday Üretiminde Destekleme Politikasının Olmaması Ülkemizde kaliteli makarnalık buğdayın ekim alanı ve ne miktarda üretim yapılacağına dair tarımsal politikanın olmaması, sadece alım garantisi ile destekleme alımının yapılması ve sanayicinin ihtiyacını karşılamak amacıyla sert buğday üretimini artıracak, teşvik edecek önlemleri içeren politikanın olmaması kaliteli makarnalık buğday üretiminde karşılaşılan sorunları oluşturmaktadır. 3) Makarna Üretim Yöntemleri Makarnalık buğday irmiğe dönüştürülmeden önce buğday tanesinin fiziksel yapısı öğütülmeye uygun duruma getirilmelidir. Tavlama olarak isimlendirilen bu işlem ise belli bir sıcaklık derecesinde belli bir sürede taneye rutubet verilmesi veya uzaklaştırılmasıdır. Tavlama sonucunda tane içindeki rutubetin dağılımı ve miktarı değişikliğe uğramaktadır. Makarna yapımında ilk aşama, durum buğdayından elde edilen irmiğe % 27-33 oranında su katılarak elde edilen hamurun yoğrulmasıdır. ( Su miktarı irmiğin iriliğine, öz miktarına makarna şekline ve su sıcaklığına göre değişmektedir). Tekniğine uygun olarak su ile karıştırılan irmiğin yoğrulması sonucu hazırlanan hamur kurutulma işlemine tabii tutulur. Makarna yapımında kurutma tekniğinin önemi büyüktür. İçinde % 28-35 su bulunan makarna hamuru preste veya kesilerek şekillendikten sonra su oranı % 12.5-13.0 olana dek kurutulur. Kurutma işlemi ön kurutma, dinlendirme ve son kurutma olmak üzere üç aşamada gerçekleşir. Ön Kurutma: Önemli ve kritik bir devre olup,bu dönemde makarnadaki nem buharlaşır,böylelikle makarnanın dış yüzeyinde makarnaya sertliğini kazandıran ince bir tabaka oluşurken, Küf gelişmesi önlenir,makarna şeffaf bir görünüm alır,son kurutma dönemi kısalır ve makarnanın şekli sabitleşir. Dinlendirme (Yumuşatma): Makarna dinlendirilerek iç kısmındaki suyun düzgün şekilde dağılması sağlanır. Son Kurutma: Sıcak hava akımı uygulanarak makarnadaki su miktarı % 12.5-13.0 getirilerek işlem tamamlanır. Kurutmanın süresi kullanılan ekipmana ve makarnanın şekline göre değişir. Soğutma : Makarna üretiminin son adımıdır. Kurutması tamamlanarak dışarı alınan makarnalar soğutularak elevatörler ve kayar bantlar yolu ile dinlendirme silolarında depolanır. Teknolojik olarak üretim şekline göre çubuk ve kesme olmak üzere iki türlü makarna bulunmaktadır. Çubuk makarna, spagetti, tırnak ve bamya çeşitleri Kalıplarla ve basınçla üretilmektedir. Diğeri ise pasta hamuruna muhtelif şekiller verilerek hazırlanan kesme makarnalardır. Şehriyeler (tel, arpa, harf) ve fiyong şeklinde olan makarnalar bu yolla işlenmektedir. a) Kesme Makarna İmalat Şeması İrmik Ön Kurutma Kurutma Su- Karıştırıcı Şekillendirici--Sallama ---I. Tünel--II.Tünel--Soğutucu-Paketleme (Karma-Yoğurma)
b ) Çubuk Makarna İmalat Şeması İrmik Ön kurutma Kurutma Su Karıştırıcı - Press- (Sallama)-I.Tünel II. Tünel-III.Tünel-Soğutucu-Paketleme (Karma Yoğurma) 4) Makarna Üretim Maliyeti 8 Makarna üretim maliyetlerinin en büyük kalemini % 54.5 lik oranla üretimin temel hammaddesi olan makarnalık buğday oluşturmaktadır. Dolayısıyla makarnalık buğday fiyatlarındaki değişmeler makarna sanayicilerinin maliyetlerine doğrudan yansımaktadır. Destekleme alım fiyatlarının dünya fiyatlarına göre yüksek olması ve ithal edilen makarnalık buğdaya % 40 oranında vergi uygulaması pahalı hammadde sorununu ortaya koymaktadır. Son yıllarda bu sorunun giderilmesine yönelik olarak TMO dünya fiyatlarından üreticiye kaliteli durum buğdayı sunmaktadır. İrmik / Makarna Maliyet Kombinasyonu (*) GİRDİLER İRMİK (%) MAKARNA (%) Makarnalık Buğday 88 - İşçilik 2 5 Elektrik 3 3 Amortisman 3 - Yardımcı Servis 4 4 İrmik - 62 Isıtma - 1 Ambalaj - 5 Amortisman - 8 Satış Giderleri - 8 Finansman - 4 TOPLAM 100 100 (*) Girdilerin tümü yerlidir. Kaynak: 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı Makarna Sanayi Komisyonu Özel İhtisas Raporu III) MAKARNA SEKTÖRÜNÜN MEVCUT DURUMU VE PERFORMANSI 1) Sektördeki Mevcut Kuruluşlar ve Kapasiteleri Çoğunluğunu küçük ve orta boy işletmelerin oluşturduğu makarna sanayinde, 1962 yılında 33.000 ton olan kurulu kapasite, 1970 yılında 100.000 ton, 1980 yılında 250.000 ton, 1993 yılında 530.000 ton, 2000 yılında 900.000 ton, 2001 yılında ise 1.153.368 ton olarak gerçekleşmiştir. Sektördeki mevcut üretim tesisleri, coğrafi olarak ana girdi olan makarnalık (durum) buğdayın yetişme alanları olan Güneydoğu Anadolu, Orta ve Batı Anadolu da yoğunlaşmış olup, mevcut üretim kapasitesinin ortalama % 37,0 ı Gaziantep, % 36,0 ı Orta Anadolu, % 27,0 ı ise Ege Bölgesinde gerçekleştirilmektedir. Sektörde dış pazarlarda pay sahibi olan entegre tesislerin yanı sıra, mahalli özellik arz eden tesislerle birlikte 31 civarında fabrika bulunmaktadır. Durum buğday üretimi oldukça yüksek olan Türkiye nin makarna üretimi ve kalitesi artarak uluslararası pazarda makarna fabrikaları ile teknolojik olarak rekabet edecek düzeye ulaşmıştır. Özellikle ihracata yönelen firmalarımız oldukça modern 2000 li yılların teknolojisi ile bilgisayar destekli entegre tesislere sahiptir. Kapasite kullanım oranı ortalama % 50.0 olan makarna
9 sektörü, iç ve dış talebi karşılayacak düzeyde bulunmaktadır. Türkiye deki tüm makarna fabrikaları üretimleri için gerekli olan irmiği kendileri üretmekte olup, Avrupa üreticilerinde yaygın olmayan bu sistem Türk üreticilerine öncelikle düşük maliyet standardizasyonu, araştırma-geliştirme ve yüksek kalite gibi avantajlar sağlamaktadır. Yıllar İtibariyle Sektörün Kapasite Kullanım Oranları Yıllar KKO 1996 66.0 1997 63.0 1998 56.0 1999 45.0 2000 44.0 2001 40.2 Kaynak: Makarna Sanayicileri Derneği Kurulu Kapasitesi yüksek olan sektöre son yıllarda yeni fabrika kurulması için yatırım teşvikleri verilmesiyle KKO yıllar itibariyle azalış göstermiştir.1996 yılında % 66.0 olan KKO nı, 1999 yılında % 45.0 a, 2000 yılında % 44.0 a, 2001 yılında ise % 40,2 e gerilemiştir. Sektörde yeni fabrikaların kurulmasına yönelik yatırım teşviklerinin verilmesine devam edildiği takdirde atıl kapasite sorununun giderek artacağı ve ortalama Kapasite Kullanım Oranının gelecek yıllarda % 25.0 a kadar düşeceği tahmin edilmektedir. Türkiye deki Makarna Fabrikalarının Yerleri Ve Kapasiteleri (2001) Fabrika Adı İli Kapasite (Yıllık Ton) Nuh Ankara 114.000 Nuh Çankırı 21.600 Oba Gaziantep 104.400 Kombassan Karaman 101.088 Filiz Bolu 99.000 Kartal-Pastavilla İzmir 72.000 Maktaş Piyale İzmir 72.000 Beslen Gaziantep 61.200 Tat Gaziantep 54.000 Sultan Manisa 36.000 Faal Değil Selva Konya 54.000 Mutlu Makarna Gaziantep 72.000 Mer Gıda Mardin 25.920 Türkmen Çankırı 30.240 Barsan Denizli 25.200 Narin Hatay 28.800 Ece Gaziantep 25.000 Doyum Burdur 21.240 Doğa Gaziantep 23.400 Göymen Gaziantep 18.000 Faal Değil Dost Gıda Çorum 18.000 Can Burdur 31240 Yayla Ankara 18000 Öğün Gaziantep 17280 Tadım Konya 14400 Ünal Uşak 10800
Barrak Çankırı 5400 Örnek Gaziantep 5400 TOPLAM 1.153.368 Kaynak:Makarna Sanayicileri Derneği 2) Sektörde Yeralan Firmaların Pazar Payları ve Dağıtım Kanalları a) Sektörde Faaliyet Gösteren Firmalar ve Markaları 10 Sektördeki mevcut üretim tesisleri coğrafi dağılım açısından makarna üretiminde ana girdi olan sert durum buğdayının yetişme alanları olan Güney Doğu Anadolu, Orta ve Batı Anadolu bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Bölgeler kurulu kapasite açısından incelendiğinde Güney Doğu Anadolu Bölgesinin başta Gaziantep ili olmak üzere (% 40.0) ilk sırayı aldığı, bu bölgeyi başta Anakara ili olmak üzere Orta Anadolu (% 35.0) bölgeleri izlemektedir. Sektörde faaliyet gösteren ve her birinin kurulu kapasitesi 170 ton/gün ün üzerinde olan 6 büyük firma kapasite açısından yarısından fazlasını oluşturmaktadır. Firma Adı Marka Yerleşim Yeri Maktaş Makarnacılık ve Tic.A.Ş. Piyale İzmir Filiz Gıda San ve Tic.A.Ş. Filiz / Barilla Bolu Nuh un Ankara Makarnası San ve Tic A.Ş. Nuh Ankara Pastavilla Makarnacılık San ve Tic.A.Ş. Pastavilla İzmir Beslen Makarna Gıda San ve Tic A.Ş. Beslen Gaziantep Oba Gıda San ve Tic.A.Ş. Oba Gaziantep Doğa Makarna A.Ş. Doğa Gaziantep Mutlu Makarnacılık San ve Tic A.Ş. Mutlu Gaziantep Selva San A.Ş. Selva Konya Sultan Makarna Sultan Manisa Konya Makarnacılık Tic.Ltd.Şti. Tadım Konya Tat Makarnacılık San ve Tic A.Ş. Tat Gaziantep Yayla İrmik ve Makarna San A.Ş. Yayla Ankara UluKartal Makarnacılık San ve Tic A.Ş Kartal İzmir Uğur Gıda San ve Tic A.Ş Doyum Burdur Gap Tarım Ürünleri San ve Tic A.Ş. Öğün Gaziantep Dost Gıda Sanayi Dost Çorum Can Gıda San ve Tic. A.Ş Can Burdur Örnek Makarna San ve Tic A.Ş. Örnek Gaziantep Kaynak:Makarna Sanayicileri Derneği b ) Makarna Sektöründe Pazar Payları ve Dağıtım Kanalları Firmalar 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Nuh un Ankara 26.3 30.4 28.8 28.8 25.4 24.4 Filiz 25.1 23.5 24.6 24.7 22.7 23.8 Piyale 18.3 16.6 15.2 15.4 15.0 13,1 Pastavilla 13.0 11.3 8.1 9.1 8.9 10.9 Oba 7.0 8.0 8.9 5.2 1.9 1.2 Beslen 7.4 7.9 9.5 4.4 4.7 4.2 Diğer 2.8 2.1 4.9 12.4 22.2 226 Kaynak: Zet Nielsen,Makarna Sanayicileri Derneği Makarna sektöründe 19 firma faaliyet gösterirken, Pazar payının büyük bölümünü dört firma (Nuh un Ankara, Filiz, Piyale, Pastavilla) elinde bulundurmaktadır. Söz konusu firmalar 1996 yılında pazarın % 82.7 sini elinde bulundururken bu oran, 1997 yılında % 81.8, 1998 de % 76.7, 1999 da %
11 78.0,2000 yılında % 72.0, 2001 yılında ise % 72,2 olarak gerçekleşmiştir. Kurulu kapasiteleri fazla olmasına rağmen birkaç firmamızın pazar paylarının düşük olması, bu firmalarımızın ihracata yönelmelerinden kaynaklanmıştır. Makarna Pazarı Dağıtım Kanalları Türkiye...2000 Miktar Büyüme % 11.8 2001 Miktar Küçülme % 5.0 Yurt içi Satış Dağılımı Dağıtım Kanalları 1999 Ağustos 2000 Ağustos 2001 Mart % % % Süper marketler.........43.0...47.0....50.0... Marketler...........15.0... 15.0... 10.0... Bakkallar...... 43.0... 39.0...40.0... Toplam Makarna pazarındaki perakendeciliğin ağırlığı süpermarketler lehine gelişmekte olup, bakkal ve orta büyüklükteki marketlerin oranı azalmaktadır.1999 Ağustos ayı itibariyle toplam makarna satışlarının % 43.0 ı süpermarketler de gerçekleştirilirken bu oran 2000 Ağustos ayında % 47.0, 2001 Mart ayında ise % 50.0 olmuştur. Dağıtım kanalları içinde orta ölçekteki marketlerin payı 2001 yılında önemli ölçüde azalırken bakkalların makarna satışından aldıkları pay aynı kalmıştır. Bölgeler İtibariyle Makarna Satışları 2001 Haziran Marmara... 38 Ege... 18 İç Anadolu... 17 Akdeniz... 15 Karadeniz... 7 Doğu ve Güneydoğu Anadolu... 5 Kaynak: A.C. Zet Nielsen Bölgeler itibariyle makarna satışlarının dağılımda % 38.0 ile Marmara bölgesi ilk sırayı alırken,bunu % 18.0 ile İç Anadolu, % 17.0 ile Ege Bölgesi izlemiştir. Ev yapımı erişte ve bulgurun daha fazla tüketilmesi ve milli gelirden aldıkların payın az olması nedeniyle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde üretilen makarnanın ancak % 5.0 ı satılmaktadır. 3) SEKTÖRE VERİLEN TEŞVİKLER Belge Sayısı Toplam Yatırım (Milyar TL) Döviz İhtiyacı ($) İstihdam (Kişi) 1997 12 15.113 65.531 554 1998 11 25.594 52.555 1.052 1999 3 3.298 3.091 154 2000 2 1.280 1.771 100 1980 li yıllardan itibaren sektörde yer alan küçük kapasiteli tesisler yerini fabrikalara bırakmıştır. Sektöre verilen teşviklerle fabrikalar kurulu kapasitelerini artırırken,diğer ülkelerle rekabet edecek modernizasyona da sahip olmuştur. Ancak yeni fabrikaların kurulmasına yönelik verilen teşvikler zamanla sektörde atıl kapasitenin oluşmasına neden olmuştur. Sektöre 1997 yılında
12 15.113 milyar Tl tutarında teşvik verilirken 554 kişiye iş imkanı tanınmıştır.1998 yılında verilen teşvikler % 69.4 artışla 25.594 milyar TL olarak gerçekleşmiştir. Kurulu kapasitenin yıllar itibariyle artış göstermesi ile sektöre yönelik verilen teşvik tutarında 1999 yılından itibaren azalışlar yaşanmış 1999 yılında 3.298 milyar TL. olan yatırım tutarı, 2000 yılında % 61.2 azalış ile 1.280 milyar Tl seviyesine gerilemiştir. Sektörde yıllar itibariyle atıl kapasitenin artması nedeniyle komple yeni yatırımlara yönelik verilen teşviklerin modernizasyon, yenileme, araştırma geliştirme, kalite düzeltmeye yönelik olarak verilmesi böylelikle sektörde oluşan atıl kapasite probleminin çözülmesi gerekmektedir. 4) MAKARNA ÜRETİM ve TÜKETİMİ a) Makarna Üretimi Türkiye ekilen alanlarının üçte birini buğday tarımına ayırmakta, ortalama her yıl 9.5 milyon hektar araziye buğday ekilmektedir. Dünya buğday üretiminde yedinci sırada bulunan ülkemiz makarna üretiminin temel hammaddesi olan durum buğdayı üretiminde de dünyanın önemli üretici ülkeleri arasında yer almaktadır. Yıllar Üretim (Ton 000) Talep (000 Ton) 1985 217 208 1990 295 282 1996 463 354 1997 504 399 1998 480 376 1999 428 401 2000 440 414 2001 430 418 Kaynak: Makarna Sanayicileri Derneği,DPT Ülkemizde makarna üretimi yıllar itibariyle artış göstermekle birlikte son yıllarda iç ve dış talep gelişmeleri sonucu dalgalı bir seyir izlemektedir. Üretimi belirleyen unsurların başında sert durum buğdayının rekoltesi gelmekte ve rekoltenin düşük olduğu yıllarda üretim artışı yavaşlamaktadır. 1990 lı yıllara kadar talep üretim artışına paralel bir seyir izlerken bu yıldan sonra ihracat artışına bağlı olarak üretim yurt içi talepten daha fazla artmıştır. 1985 yılında 217 bin ton olan makarna üretimi 1990 yılında % 35.9 oranında artarak 295 bin tona, 1995 yılında ise % 43.4 artışla 423 bin tona ulaşmıştır. 1996 yılında firmalara sağlanan teşviklerin etkisiyle üretimde % 9.4 artış sağlanmış ve makarna üretimi 463 bin tona ulaşmıştır. İhracattaki artışa bağlı olarak talep artış hızı ise % 9.6 ile üretim artış hızının üzerinde gerçekleşmiş ve 354 bin tona ulaşmıştır. 1997 yılında, iç pazarda süper marketlerdeki hızlı gelişim ve perakende gıda ticaretindeki paylarının artması, AB ile imzalanan Gümrük Birliği Anlaşması sonucunda sektörde kullanılan her türlü yardımcı madde ve ekipman ithalatındaki kolaylık, yeni yatırımların gerçekleştirilmesi ile makarna üretimi 504 bin tona, yurt içi talebi ise 399 bin tona ulaşmıştır. 1998 ve 1999 yıllarında dünyada yaşanan global kriz ve Rusya Krizine bağlı olarak sektörde faaliyet gösteren firmalar özellikle Rusya ve Bağımsız Devlet Topluluğu Ülkelerinde büyük pazar kaybına uğramış, ihracattaki azalışa bağlı olarak, üretim 1998 yılında % 4.8 azalışla 480 bin tona,
13 1999 yılında ise % 10.8 azalışla 428 bin tona gerilemiştir. 2000 yılında ise % 2.8 üretim artışı sağlanarak 440 bin tona ulaşılmıştır. 2000 yılının Kasıma ayından sonra ülkede yaşanan ekonomik kriz ve bu krizin 2001 yılında da devam etmesi aşırı rekabet içinde zor durumda bulunan sektörü olumsuz yönde etkilemiş, iç talep daralmıştır. Krizle birlikte bazı firmalar üretimlerine ara vermek durumunda kalmıştır. Özellikle Gaziantep te yeralan 11 adet makarna fabrikasından sadece 5 tanesi faaliyetlerini sürdürmekte olup kapasite kullanımları % 25.0 lere kadar gerilemiştir. Artan maliyetler ve ekonomik belirsizlik sonucu firmalar üretimlerini kısmış ve üretim % 2,3 azalarak 430 bin tona gerilemiştir. Firmalar daralan talep karşısında yurtiçi talebi canlandırmak için artan maliyetlerine rağmen fiyatlar seviyesini aynı tutmaya çalışmış ayrıca TL nın aşırı değer kaybı sonucu ihracat faaliyetlerine önem vererek ihracatlarını artırmışlardır. b) Makarna Tüketimi Ülkemizde un ve unlu mamullerin tüketiminin yüksek oluşu karşısında makarna tüketimi yetersiz kalmıştır. Günlük karbonhidrat ihtiyacını ekmekten alan Türk insanı makarnayı gerek bulgur gerekse pirinç pilavında olduğu gibi ana devam yemeği olarak kabul etmemiştir. Ancak son yıllarda yüksek enflasyon, hızlı nüfus artışı, makarnanın ucuz olması, pazarlama ve ulaşım olanaklarının artması, hızlı kentleşme sonucunda çalışan kadınların hazır gıdaları tercih etmeleri makarna tüketimini artıran etmenleri oluşturmuştur. Ülkemizde kişi başına makarna tüketiminin gelişimini incelediğimizde toplam talebe benzer olarak artış gösterdiği görülmektedir.1962 yılında tüketim 1.2 kg düzeyinde iken 1978 de 3.8 kg a 1991 5.0 kg, 1999 yılında ise 5.9 kg a yükselmiş,2001 yılında ise 5,2 kg seviyesine gerilemiştir. Türkiye de makarna tüketimini bölgesel olarak incelediğimizde ise : Kişi başına yıllık ortalama makarna tüketimi 5.0 kg iken Marmara Bölgesinde 6.4 kg, Doğu Anadolu Bölgesinde ise 3.6 kg olmaktadır. Bölgelerarası bu dengesizliğin nedenini doğuda ev yapımı erişte, bulgur ve ekmek tüketiminin yoğunluğu ile gelir dağılımındaki dengesizlik nedeniyle alım gücünün zayıflığı oluşturmaktadır. Bölgesel bazda son üç yıllık tüketim eğilimini incelediğimizde; İç Anadolu Bölgesinde tüketimin hızla gelişim gösterdiği, Akdeniz bölgesinde ise büyük ölçüde turizm etkisiyle talep canlanması yaşayan Catering sektörünün ihtiyaçlara cevap verecek şekilde arttığı görülmektedir. Yıl Tüketim (Kg / kişi) Üretim (kg/kişi) 1990 4,99 5,22 1991 5,00 5,98 1992 5,29 6,31 1993 5,46 6,33 1994 5,24 6,64 1995 5,28 7,06 1996 5,60 7,32 1997 5,86 7,84 1998 5,90 6,67 1999 5,94 6,05 2000 5,55 5,03 2001 5,20 5,89 Kaynak: DPT,DİE AB ÜLKELERİNDE KİŞİ BAŞINA MAKARNA TÜKETİMİ
1990 1994 1999 2000 2001 Belçika 4.1 4.5 4.3 4.5 4,6 Almanya 4.8 4.5 5.4 5.5 5,7 Yunanistan 7.6 8.5 8.7 8.9 8,6 İspanya 4.7 4.1 4.5 4.6 4,5 Fransa 6.6 6.7 7.2 7.3 7,4 İtalya 25.7 27.0 27.9 28.0 28,5 İngiltere 1.5 2.0 2.4 2.5 2,5 Hollanda 3.8 4.1 4.4 4.4 4,6 Kaynak:UN.I.P.I 14 Yıllar itibariyle dünyada makarna tüketimi artma eğilimi içinde bulunmasına rağmen Türkiye de kişi başına makarna tüketimi ve tüketim artış hızının oldukça düşük olduğu görülmektedir. 1990 yılında Yunanistan da kişi başına makarna tüketimi 7.6 kg iken 2000 yılında % 17.1 artarak 8.9 kg a, Hollanda da 3.8 kg iken % 15.8 artarak 4.4 kg a, Fransa da ise 6.6 kg, olan kişi başına tüketim 2000 yılında % 10.6 artarak 7.3 kg yükselmiştir. Sağlıklı, ucuz bir gıda maddesi olan makarnanın tüketimini artırmak ve sektörde yaşanan atıl kapasite sorununu çözmek için son yıllarda firmalar sos kültürünün geliştirirken ürün çeşitlerini artırma yoluna gitmişlerdir. Makarnanın ülkemizde tüketiminin düşük olmasının sebepleri arasında; - Sos tüketim kültürünün Türk mutfağında yerleşik olmaması - Üretimde çeşitliliğe son yıllarda gidilmesi - Makarna pişirilmesi konusunda halkımızın yeterince bilgi sahibi olmaması - Makarnanın besleyici değerinin yeterince anlatılamaması ve tüketiciler arasında makarna şişmanlatır inancının yer alması gibi hususlar ülkemizde makarnanın diğer ülkelere nazaran daha az tüketilmesine neden olmaktadır. Son yıllarda makarnayı sevdirmek ve bugüne değin makarnayla ilgili yanlış algılamaları azaltmak amacıyla sektörel reklam kampanyası başlatılmıştır. Tüketicileri aydınlatıcı reklam kampanyaları son derece başarılı olmuş ve sektör yıllık % 2-3 civarında olan Pazar büyümesini % 5-6 ya çıkarmıştır. Makarna tüketiminin artırılabilmesi için; öncelikle makarnanın taşıdığı özellikler konusunda tüketicilerin aydınlatılması ve kalitenin yükseltilmesi sağlanmalıdır. Makarnanın fazla besleyici olmadığı ve kilo yaptığına dair yaygın olan inancın kırılması için öncelikle aile içi mutfak ihtiyaçlarının saptanması ve damak zevklerinin yönlendirilmesinde etkili olan hanımlara makarnanın enerji veren ancak kilo aldırmayan bir besin maddesi olduğunun çeşitli yollarla anlatılması gerekmektedir. Bunun yanısıra vitaminlerce zenginleştirilmiş ve çocuklara yönelik olarak üretilecek makarnaların etkili bir reklam kampanyası ile piyasaya sunulması makarna tüketimini artıracak bir faktördür. Tüketim artışında etkili olacak bir diğer faktör ise belirli sayıda ürün alan kişilere yemek tarifleri içeren kitaplar veya çeşitli hediyelerin verilmesi, genelde yoğurt, ketçap vb. gibi ürünlerle tüketilen makarnaya yönelik Türk tüketicisinin damak tadına uygun makarna soslarının piyasaya sunulması söz konusu ürüne olan talebi artıracaktır. Tanıtımın yanısıra talebi artıracak faktörlerden birisi de makarnanın kalitesidir. Makarnanın kalitesini etkileyen faktörlerin başında da makarna üretiminde kullanılan irmiğin elde edildiği durum buğdayının kalitesi gelmektedir. Bazı firmalar tarafından özellikle dökme makarna olarak nitelendirilen makarnanın üretilmesinde düşük kaliteli durum buğdayı ve ekmeklik buğday kullanmaktadır.
15 Dökme makarna tüketiminin kırsal kesiminde ve gelir düzeyinin düşük olduğu bölgelerde daha fazla olduğu bu kesim insanlarının makarnadan ziyade bulgur,erişte vb gıda maddelerini daha çok tükettikleri bilinmektedir. Bu tip piyasalara sunulan düşük kaliteli ürünler alışkanlıkları değiştiremediğinden potansiyel talebi de yok etmektedir.bu nedenle üretici firmaların iç piyasada TSE standartlarında kaliteli makarnayı pazarlaması yurt içi talebin artması açısından önemli görülmektedir. Bu durum kısa dönemdeki yüksek kar marjı yerine uzun dönemde sağlıklı bir Pazar yapısı oluşturulması açısından da önem arz etmektedir. IV) DIŞ TİCARET 1) Makarna İhracatı Günümüzde dünyanın hemen hemen her yerinde rahatlıkla üretilebilen makarnada yaklaşık 12 milyon tonluk ticaret hacmi bulunurken, İtalya, Rusya, Brezilya Fransa, Almanya ve Türkiye en önemli üretici ülke konumunda bulunmaktadır. Türkiye, makarnalık buğday üretiminde yaşadığı tüm sıkıntılara karşın 1997 yılında İtalya dan sonra ikinci büyük ihracatçı konumuna gelmiştir. Ürün çeşitliliği ambalajlama ve dağıtım açısından rakip ülke olan İtalya ile bir farklılığı bulunmayan ülkemizin makarnası % 100 durum buğdayı ile üretildiği için İtalyan makarnasından daha kaliteli olarak kabul edilmektedir. MAKARNA İHRACATI Yıl Miktar (Ton) Değer ( 000 $) 1970 13,0 2,0 1980 2.197,0 779,0 1985 8.723,4 2.708,2 1990 13.015,4 6.189,1 1991 48.104,6 19.595,5 1992 59.732,3 18.393,7 1993 52.936,6 23.538,2 1994 85.462,6 37.448,9 1995 111.230,1 53.213,9 1996 108.894,4 58.106,2 1997 135.988,8 70.129,1 1998 90.949,4 45.199,8 1999 23.988,8 9.984,1 2000 25.514,9 9.803,4 2001 34.285,7 11.586,6 Kaynak: DİE ÜLKELER İTİBARİYLE MAKARNA İHRACATI (Ton) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Rusya Federasyonu 77.698,9 101.316,9 71.702,7 2.824,3 178,3 666,7 Ukrayna 9.675,2 4.931,9 3.196,5 799,2 781,3 994,3 Gürcistan 2.333,5 2.376,6 1.395,2 531,9 358,3 2.953,9 Azarbeycan 687,5 749,1 1.162,1 1.236,8 2.207,9 2.625,4 Özbekistan 1.380,0 664,9 114,7 141,5 85,9 123,1 ABD 2.921,5 1.489,0 916,0 1.331,2 1.299,6 2.033,0 Kuzey Kıbrıs T.C 1.182,6 1.631,3 1.655,2 1635,0 1.659,3 1.499,6 Almanya 911,0 611,5 645,5 813,4 1.724,3 901,7 Belçika 1.281,3 1.311,8 1.941,8 2.057,7 2.729,3 1.900,9
Hollanda 447,3 530,5 505,3 536,3 525,6 823,5 Suudi Arabistan 808,6 994,0 698,1 639,1 796,6 1003,1 Lübnan 600,8 1.017,4 649,1 961,5 2.414,8 2.849,5 Angola 555,2 630,0 803,6 1.502,9 1.318,9 1.529,7 Nijerya 157,4 312,5-344,9 395,5 682,9 Diğer 8.253,6 17.421,1 5.563,6 8.633,0 9.039,3 13.698,2 TOPLAM 108.894,4 135.988,8 90.949,4 23.988,8 25.514,9 34.285,7 Kaynak: DİE 16 ÜLKELER İTİBARİYLE MAKARNA İHRACATI (Bin $) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Rusya Federasyonu 40.458,3 57.580,7 35.920,2 1.140,1 64,9 219,1 Ukrayna 4.941,8 2.897,4 1.607,4 299,7 238,5 291,5 Gürcistan 1.224,9 1.229,6 695,4 240,3 122,5 946,8 Azerbeycan 383,2 492,9 618,5 513,3 812,0 863,3 Özbekistan 903,6 333,1 28,2 62,1 38,9 45,0 ABD 1.616,3 578,6 473,8 589,9 551,1 768,0 Kuzey Kıbrıs T.C 703,3 898,4 898,4 710,8 602,1 500,9 Almanya 639,9 347,6 362,5 358,7 322,9 346,2 Belçika 195,7 588,2 846,0 788,0 867,2 547,1 Hollanda 291,5 318,4 324,6 271,2 202,1 259,3 Suudi Arabistan 469,4 598,9 388,1 330,5 433,8 474,2 Lübnan 378,0 560,5 409,5 757,4 855,0 883,4 Angola 363,8 166,5 368,2 553,8 438,5 472,2 Nijerya 83,5 162,8-708,2 135,1 245,9 Diğer 5453,0 3375,5 2.259,0 2.660,1 4.118,8 4.723,7 TOPLAM 58.106,2 70.129,1 45.199,8 9.984,1 9.803,4 11.586,6 Kaynak: DİE Türkiye de makarna ihracatının gelişimini 1970-1990 ve 1990 sonrası dönemleri olmak üzere iki ayrı dönem halinde incelediğimizde, 1970-1990 yılları arasında makarna ihracatı yeni açılan makarna fabrikalarının devreye girmesi ve mevcut olanlarında kapasitelerini artırmaları sonucu istikrarlı ve hızlı bir artış göstermiştir. Ancak bu artışlar makarna ürünlerine yönelik yurt içi talebin bu ürünlerin arz miktarlarıyla paralel seyretmesi ve aradaki miktar farklarının yüksek dış satım rakamlarına izin vermemesi nedeniyle yüksek seviyelere ulaşamamıştır İlk makarna ihracatı 1970 yılında 13 ton olarak gerçekleştirmiştir. 1980 yılında bu oran 169 kat artarak 2.197 tona, 1980-1990 yıllar arasında da 6 kat artarak 13.015 tona ulaşmıştır. 1990 ve sonrasını kapsayan ikinci dönmede ise ihracata yönelik sanayileşme stratejisinin ağırlıklı olarak uygulanmasıyla ihracat potansiyeli olan firmalar üretim miktarları ve kapasite kullanımlarını artırarak yarattıkları yurtiçi talep fazlası üretimlerini ihracata yöneltmişlerdir. Özellikle 1996 yılından itibaren uygulamaya giren Gümrük Birliği anlaşması ve Dahilde İşleme İzin Belgesi kapsamında ihracatçılara son yıllarda dünya fiyatları üzerinden makarnalık buğday alım imkanını sağlanması gibi etkenler makarna ihracatımızın yıllar itibariyle artmasına destek olmuştur. Yüksek teknolojiye sahip işletmeler ve üretilen kaliteli ürünler sonucu Türkiye dünya makarna ticaretinde payını yavaş yavaş artırmaya başlamıştır. Ancak makarna ihracatının 30 yıllık seyrinde kaydedilen bütün gelişmelere karşın sektörün ihracat gücünü olumsuz yönde etkileyen önemli olaylar makarna ürünleri ihracatının 1999 ve 2000 yılları itibariyle 1988 yılı seviyelerine kadar gerilemesine neden olmuştur.
17 1995 yılına kadar ABD pazarı ihracatımızda ilk sırada yer alırken, 1995 yılı Ekim ayında bu ülkenin Türk makarnaları için başlattığı antidamping soruşturması ve akabinde uyguladığı yüksek antidamping ve telafi edici vergiler, bu ülkeye yapılan ihracatı hemen hemen durmuştur. ( Filiz % 14.72, Maktaş, Piyale % 19.8, Oba % 21.25, diğer Türk makarnaları için % 17.92) ABD Tarım Bakanlığı 17.06.1996 tarihli bir talimatla telafi edici vergi oranlarını Filiz makarna için % 3.87, Maktaş için % 13.12, Oba için % 15.82 ve diğer Türk makarnaları için % 9.70, antidamping marjlarını ise Maktaş için % 56.87, Filiz için % 63.29, Diğer Türk makarnaları için % 56.87 olarak belirlemiştir. Tüm bu gelişmeler sonucu 1995 yılında 23.914,7 ton olarak gerçekleşen ihracat, 1996 yılında 2.921,5 tona gerilemiştir.1997 yılında 1.489,0 ton, 1998 yılında 916,0 ton, 1999 yılında 1.331,2 ton,2000 yılında ise1.299,6 ton olarak gerçekleşen ihracat, 2001 yılında % 56,4 artış göstererek 2.033,0 tona yükselmiştir. 1999 yılında iki Türk firmasına yönelik ihracat vergileri kaldırılmasına karşın bu ülkeye yönelik ihracat artışı sağlanamamıştır. 1995 yılından itibaren ABD pazarının yerini Rusya almış, bunu diğer Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri izlemiştir. Rusya ya 1996 yılında 40.458,3 bin dolar, 1997 yılında 57.580,7 bin dolar, 1998 yılında ise 71.702,7 bin dolar değerinde makarna ihraç edilirken, bu ülkede yaşanan ekonomik kriz sonucu söz konusu ülkeye yönelik ihracatımız önemli ölçüde azalarak 1999 yılında 1.140,1 bin dolara, 2000 yılında ise 64,9 bin dolara gerilemiştir. 2001 yılında ülkemiz ekonomisinde yaşanan ekonomik daralma makarna sektöründe de yaşanmış ve sektördeki firmalar krizi ihracatla aşmaya çalışmıştır. Rusya ya yönelik Pazar geliştirme faaliyetlerine önem veren firmalarımız 2001 yılında 219,1 bin dolarlık ihracat gerçekleşmiştir. 1993 yılından itibaren Azerbeycan, Gürcistan ve Ukrayna önemli pazarlarımız arasına girmiştir. Azerbeycan a 1996 yılında 687.5 ton olarak gerçekleştirilen makarna ihracatı yıllar itibariyle düzenli artış göstererek 2001 yılında % 281,9 artışla 2.625,4 tona ulaşmıştır. 1995 yılında Ukrayna ya 1.843,5 ton olarak gerçekleşen ihracatımız, 1996 yılında % 424,8 artışla 9.675,2 tona yükselmiş ancak daha sonra Pazar kayıpları yaşanarak 1997 yılında bu oran 4.931,9 tona, 1998 yılında 3.196,5 tona, 1999 yılında 799.2 tona 2000 yılında ise 781,3 tona gerilemiştir. 2001 yılında makarna ihracatındaki artışa bağlı olarak bu ülkeye yapılan ihracat % 27,3 artarak 994,3 tona ulaşmıştır. 1997 yılında Toprak Mahsülleri Ofisi uzun süredir sektörce talep edilen ve bir türlü gerçekleşmeyen dünya fiyatlarıyla durum buğdayı satma projesini hayata geçirmiş ve makarna ihraç etmek kaydıyla dünya fiyatları baz alınarak makarnalık buğday satmaya başlamıştır. Ancak, bütün bu olumlu gelişmelere rağmen ABD nin antidamping uygulamasına devam etmesi, Rusya da meydana gelen ekonomik kriz ihracatımızı olumsuz yönde etkilemiştir. Diğer taraftan Türkiye ile Avrupa Birliği arasında gerçekleştirilen Gümrük Birliği Anlaşması çerçevesinde işlenmiş tarım ürünlerinden makarnada tarım payı olarak ton başına karşılıklı 106 ECU ve AB tonda 74 ECU vergi ödemeyi kabul etmişken anlaşmanın imzalandığı günlerde AB, GATT anlaşmasının kendine tanıdığı hakkı kullandığını ileri sürerek Türkiye den yapacağı ithalattaki tarım payını tonda 362 ECU ya çıkarmıştır. Bunun sonucu Avrupa Birliğine yıllık ortalama 5 milyon ECU olarak gerçekleştirilen ihracatımız önemli miktarda azalmıştır. Sektörde ABD pazarının kaybedilmesinden sonra, ekonomik kriz ile Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinin Azerbeycan hariç stabil pazar olmadıkları anlaşılmış, bunun sonucu yeni pazarların arayışı içine girilmiştir. Makarna ihracatımız için en uygun pazarlar Ortadoğu, Kuzey Afrika ve Asya-Pasifik ülkeleri görülmektedir. 1990 lı yılların başında Japonya hedef pazar olarak belirlenmiştir. Ancak Japon
18 tüketicisi makarnayı İtalya ile özdeşleştirmiş durumda olduğundan bu pazardan önemli pay alınamamıştır. Uygun ve etkili tanıtım kampanyaları ve pazarlama yoluyla tüketicilerin beğenisinin Türk makarnasına yönlendirilmesi ile büyük bir pazar elde edilebilecektir. Ayrıca, Avrupa Birliği ülkelerinden özellikle Almanya, İngiltere ve Belçika makarnanın yüksek oranlarda tüketildiği ve ithal edildiği potansiyel birer hedef pazar konumunda yer almaktadır.1999 yılı itibariyle BDT ve Rusya pazarında yaşanan kayıplar sonucu OECD ülkelerinin payı artış göstermiştir. 1999 yılında Almanya ya 813,4 ton olarak gerçekleştirilen ihracatımız 2000 yılında 1.724,3 tona Belçika ya gerçekleştirilen ihracatımız ise 1999 yılında 2.057,7 tondan 2000 yılında 2.729,3 tona ulaşmıştır. Ancak İtalya ile bu pazarlarda rekabet etmek zorunda olan makarna üreticilerinin bu ülke pazarlarından pay alabilmesi için öncelikle dahili buğday satış fiyatlarının dünya fiyatlarından çok yüksek olması ve ihracatta teşvik uygulamalarının yetersizliği ve sürekli olmamasından kaynaklanan sorunlarının çözülmesi gerekmektedir. Bu olumsuz koşullar altında 2001 yılında Almanya ya gerçekleştirilen ihracatımız 901,7 tona, Belçika ya gerçekleştirilen ihracatımız ise 1.900,9 tona gerilemiştir. Makarna ihracatımızı ürün bazında incelediğimizde ise yumurtasız makarna çeşitlerinin ağırlık kazandığı görülmektedir.1999 yılında gerçekleştirilen ihracatımızın miktar bazında % 66.7 sini yumurtasız makarnaların, % 9.2 sini yumurta ihtiva eden makarnalar binde 3 ünü doldurulmuş makarnalar,% 23.4 ünü ise diğer makarnalar oluştururken bu oranlar 2000 yılında yumurtasız makarnalar için % 71.8, yumurta ihtiva eden makarnalar için % 3.3, doldurulmuş makarnalar için binde 4, diğer makarnalar için % 24.5 olmuştur.2001 yılında bu oranlar yumurtasız makarnalar için % 76.9, yumurta ihtiva eden makarnalar için % 1.8, doldurulmuş makarnalar için binde 3, diğer makarnalar için % 21.3 olmuştur İhracat Pazarımızın Geliştirilmesi İçin; 1-Ülkemiz üreticileri her dönemde kolaylıkla yurt içinden ve dışından dünya fiyatlarıyla kaliteli durum buğdayı temin edebilmelidir. 2- ABD deki antidamping ve telafi edici vergi uygulamalarının kaldırılması yönünde gerçekleştirilen girişimlere yoğunluk kazandırılmalı,firma bazında kazanılan başarılar tüm sektöre yayılmalıdır. 3-Yeni pazarlar konusunda devlet ve sektör yetkilileri özel çabalar sarfederek özellikle Çin, Hindistan, Bangladeş ve Afrika da İtalya dan önce pozisyon alınmalıdır. 4-Rusya ve BDT ülkelerinde ortak yatırımlar yapılıp öncelikle Türk durum buğdayının ve irmiğinin bu ülkelerde kullanılması konusunda çaba harcanmalıdır. Çünkü gerek durum buğdayı hasatımızın gerekse kurulu kapasitenin yeterli seviyede olması bu konuda sektöre imkanlar sunabilmektedir. 5- İhracatta teşvik uygulamalarında sürekliliğin sağlanması, Ar-Ge çalışmalarında gerekli desteğin sağlanması gerekmektedir. 2) Makarna ithalatı Ülkemizde makarna sektörünün üretim kapasitesi yurtiçi talebi karşıladığından makarna ithalatı oldukça düşük miktarlarda gerçekleşmektedir. Makarna ithalatı genelde lüks oteller ve
19 lokantaların tüketimindeki çeşitlilik amacıyla yapılmakta olup çok pahalı olduğu için piyasada fazla rağbet görmemektedir. YILLAR İTİBARİYLE MAKARNA İTHALATI (Ton) Yıllar Miktar ( Ton) Değer (000 $) 1990 45,9 70,6 1991 51,1 84,7 1992 138,5 145,9 1993 320,2 329,1 1994 136,1 187,4 1995 178,9 177,6 1996 357,7 399,8 1997 305,0 351,1 1998 221,7 349,8 1999 309,0 631,5 2000 289,4 499,9 2001 307,4 443,2 Kaynak: DİE ÜLKELERE GÖRE MAKARNA İTHALATI (Ton) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 İtalya 271,5 209,9 162,8 126,9 191,7 173,9 Tayland 11,1 9,4 8,7 13,9 14,6 4,0 Federal Almanya 46,8 1,6 0,3 1,3 0,5 - Hong Kong 12,8 15,5-7,6 - - Japonya 7,2 9,3 4,7 17,1 7,3 - Diğer 8,3 59,2 45,2 142.2 75,3 129,5 TOPLAM 357,7 304,9 221,7 309,0 289,4 307,4 Kaynak. DİE ÜLKELERE GÖRE MAKARNA İTHALATI (Bin $) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 İtalya 332,5 267,2 269,4 219,2 321,3 319,1 Tayland 13,8 15,7 9,9 21,9 26,3 10,4 Federal Almanya 20,2 2,2 2,0 2,0 1,4 - Hong Kong 17,7 15,3-14,8 - - Japonya 8,4 9,9 6,7 31,6 31,0 - Diğer 7,2 40,8 61,8 342,0 144,7 113,7 TOPLAM 399,8 351,1 349,8 631,5 524,7 443,2 Kaynak: DİE Makarna ürünlerinin üretiminin temel hammaddesi olan durum buğdayına bağımlılığı ve makarnalık sert buğday türünün dünyanın belirli bölgelerinde yetişiyor olması bu ürünlerin talep edildiği ancak yurt içi talebi karşılamaya yetmediği veya üretimin yapılmadığı ülkeleri net ithalatçı
20 konuma sokmaktadır.ayrıca bazı ülkeler kendi iç pazarlarında ürün çeşitliliğini sağlamak amacıyla da ithalat yapabilmektedir. Makarna ürünlerinin dünyadaki en önemli ithalatçıları Almanya, Fransa, ABD ve İngiltere olurken, Türkiye nin Makarna ithalatında ilk sırayı İtalya oluşturmaktadır. İtalya nın ithalatımızdaki payı 1997 yılında % 68.8 iken bu oran, 1998 yılında % 73.4,1999 yılında ise % 41,1 2000 yılında ise % 66.2, 2001 yılında ise % 56,7 olarak gerçekleşmiştir. 2001 yılında İtalya dan sonra en büyük ithalatçı ülke Çin olup ithalatın % 10,0 u bu ülkeden gerçekleştirilmiştir. 3) Durum Buğdayı İthalatı Türkiye uzun yıllar dünyanın önde gelen makarnalık buğday üreticisi konumunda iken, son yıllarda izlenen yanlış politikalar sonucu durum buğdayı ithalatı yapmak zorunda kalmıştır Durum buğdayı üretiminin ekmeklik buğday üretimine göre daha zahmetli, veriminin düşük ve uzmanlık gerektirmesi, durum buğdayı ile ekmeklik buğday arasındaki fiyat farkının çok düşük olması nedeniyle üretim ekmeklik buğdaya kaymıştır. Geçmiş yıllarda toplam buğday üretiminin % 30 unu durum buğdayı oluştururken, bu gün bu oran % 8-10 lara gerilemiştir. Ayrıca, tohumluk dejenerasyonu, üretimin iklim koşullarına göre değişmesi, depolama imkanlarının sınırlı olması gibi nedenlerle ülkemiz durum buğdayında ithalata bağımlı hale gelmiştir. Türkiye de durum buğdayına ekmeklik buğdaydan % 20 daha fazla fiyat ödenirken Avrupa ülkelerinde bu oran % 40-45 e yükselmektedir. Uluslararası piyasalarda talebi ve fiyatı daha yüksek olan durum buğdayının üretiminin teşvik edilmesi yerine talebi karşılamak amacıyla makarnaya ikame ürün olarak kabul edilen pirincin ithalatı yapılmaktadır. DURUM BUĞDAYI İTHALATI Yıllar Miktar (Ton) Değer (Bin $) 1992 9.574 1.527 1993 244.971 38.815 1994 159.618 35.486 1995 124.607 30.633 1996 148.969 40.169 1997 113.094 27.312 1998 26.769 4.868 1999 20.745 3.790 2000 6.998,3 1.238 2001 5.337,0 864,9 Kaynak: DİE 1992 yılında 9.574 ton olan durum buğdayı ithalatı,1993 yılında büyük bir artışla 244.971 tona ulaşmış,1994 yılında ise 159.618 ton olarak gerçekleşmiştir. Özellikle 1994 yılında makarnaya ikame ürün kabul edilen pirinç ithalatı yapılmıştır. Ancak 1995 yılında fon uygulaması ile pirinç pahalı hale getirilmiştir.1996 yılında pirinçte fon uygulamasının devam etmesi sonucu durum buğdayı ithalatı 148.969 tona yükselmiştir. 1998 yılından itibaren ihracat ve üretimdeki azalmaya bağlı olarak durum buğdayı ithalatı azalarak 1998 yılında 26.769 ton,1999 yılında 20.745 ton, 2000 yılında 6.998 ton olarak gerçekleşmiştir. 2001 yılında ise buğday rekoltesinde büyük azalma yaşanmasına rağmen üretimdeki azalışa paralel olarak durum buğdayı ithalatı bir önceki yıla göre azalarak 5.337 tona gerilemiştir. Ancak TMO nun 2003 yılında faaliyetinin sınırlanması ve yeniden yapılanması planlanmakta olup,