Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 28, Temmuz 2016, s. 379-387 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Published Date 15.04.2016 21.07.2016 Öğr. Gör. Serpil SEVİMLİ DENİZ Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Gevaş Meslek Yüksekokulu sdeniz65@hotmail.com VAN İLİ ÖZEL EĞİTİM VE REHABİLİTASYON MERKEZLERİNDE ÇALIŞAN ÖĞRETMENLERİN İŞ UNUN İNCELENMESİ Öz Bu çalışmanın amacı, rehabilitasyon ve özel eğitim hizmetlerinde çalışan öğretmenlerin iş doyum seviyelerinin ölçülmesidir. Van da bulunan 13 rehabilitasyon ve özel eğitim kurumunda görev yapmakta olan 41 öğretmen çalışma grubunu oluşturmaktadır. Veriler, özel bilgiler formu ile birlikte Minnesota İş Doyum Ölçeği kullanılarak elde edilmiştir. Ölçeğin tamamında ve alt boyutlarında, çalışma grubunda yer alan öğretmenlerin iş doyum seviyeleri analiz edilmiştir. Yapılan analizlerin sonucunda iş doyum seviyeleri ortalama bulunmuştur. Bu sonuç ile, görevli öğretmenlerin iş doyum seviyelerinin yükseltilmesi çalışmalarının geliştirilmesine yönelik fikirlerin desteklenmesi gerektiği ortaya çıkmıştır. Anahtar kelimeler: özel eğitim ve rehabilitasyon öğretmeni, iş doyumu

MEASURE OF THE TEACHERS' JOB SATISFACTION LEVELS WHO ARE WORKING IN THE REHABILITATION AND SPECIAL EDUCATION CENTER IN VAN Abstract The aim of this study is to measure of the teachers' job satisfaction levels who are working in the rehabilitation and special education center. The working group is formed, 41 employees who are working in 13 rehabilitation and special education centers in province of Van. The datas were prepared from using "Minnesota Satisfaction Questionnaire" with specific information form. The job satisfaction levels of working group teachers were analyzed in all scales and subscales. As a result of the analysis, the levels of job satisfaction were found average. With this result, the teachers' job satisfaction levels must be increase and the ideas of teachers, which are intended for improving the works, emerged to be supported. Keywords: teachers of rehabilitation and special education centers, job satisfaction 380 GİRİŞ Ghiselli ile arkadaşlarına göre; işgörenlerin işlerini ve tecrübelerini değerlendirmeleri sonucu oluşan olumlu duygusal duruma iş doyumu denilmektedir (Bakan ve Büyükbeşe, 2004). Vroom tarafından iş doyumu; iş yapanın, sahip olduğu işe yönelik duygusal eğilimleri olarak tanımlanmıştır. Toplumların gelişmesinde yaptığı işten memnun, iş doyum skoru yüksek çalışanların bulunması önemli bir konudur. Hayattaki doyum öğelerinden biri olan iş doyumu, yapılan işten sağlanan doyumdur (Yeşilyaprak, 2006). İş doyumu; çalışanın işinden duyduğu mutluluk şeklinde tanımlanmıştır (Gibson, Ivancevich ve Donnelly, 2000). Bir başka tanıma göre, çalışanın işinden ya da iş hayatından duyduğu mutluluk veya eriştiği duygusal tatmin iş doyumudur( Akçamete, Kaner ve Sucuoğlu, 2001). Henne ve Locke (1985) a gore kişi, amaçladığı değerleri veya hedefleri gerçekleştirdiğinde iş doyumuna erişir. Öğretmenlerin mesleklerini gerektiği gibi yapabilmeleri için iş doyumlarının yüksek ve iş yaşamında yalnızlık düzeylerinin düşük olması gerekmektedir. Mesleki çalışmalarını sürdüren öğretmenlerin kendilerini sosyal, kültürel ve ekonomik anlamda tatmin etmesi gerekmektedir. Böylece iş doyumu yüksek ve iş memnuniyeti fazla olan bir çalışanlardan beklentiler üst düzeyde verim olarak yaşantısına ve çevresine yansıyacaktır (Çiftçi ve Dikmenli, 2015). İş doyumu ile alakalı iki durumdan söz edilebilir. Birincisi, Quarstein, Mcaffee ve Galssman, 1992 ın durumlarla ilgili oluşumlar teorisi ve ikincisi de Herzberg in (1974) iki faktör kuramıdır (Jiangi, 2005). Herzberg in iki faktör teorisine göre kişinin iş doyumuna erişip erişmemesi iki boyutta incelenmelidir. Birinci boyut; işin temelidir. İşle ilgili yapılabilirlik ve ilgiye uygun olması, işin üstesinden gelme, motive edici olması gibi unsurları içermektedir. İkinci boyut ise 1999 yılında Kuzgun, Sevim ve Hamamcı tarafından yapılmış çalışmada da

belirlendiği gibi, çalışma ortamının uygun olmaması, çalışma arkadaşları ile iletişim kuramama ve çalışma ücretinin yeterli olmaması gibi olumsuz öğelerden oluşmaktadır. 1967 yılında Weiss ve arkadaşları iş doyumunu, iç doyum dış doyum olarak iki boyutta ifade etmişlerdir (Baycan, 1985). Quarstein ile arkadaşları iş tatminini farklı koşulların etkilediğini savunmaktadırlar (Quarstein, Mcaffee ve Galssman, 1992). Bu teoriye göre, iç ve dış unsurlar önemli olsa bile ilgili şartların etkileşimi önemlidir. İş doyum skorunu arttırmaya yönelik tedbirlerin alınması için iş doyumunu belirleyen öğelerin incelenmesi gereklidir. İş doyum skoru üzerinde çevre, psikoloji ve demografik unsurlar etkili olabilir (Crosman ve Haris, 2006). Çalışma alanlarının çocuk olması öğretmenlerin iş doyumuna katkıda bulunan ana unsurdur. Öğrencilerle ikili ilişkiler geliştirmek, öğretme işinin entelektüel ve zor bir iş olması, öğretmenlik mesleğinin bağımsızlık sağlaması genel olarak öğretmenlerin iş doyum skoruna katkı sağlayan öğeler olarak sıralanabilir (Shann, 1998). Öğretmenlerin iş doyumunun düşmesine sebep olarak, günlük hayattaki işlerin monotonluğu, öğrencilerde görülebilen odaklanma eksikliği ve disiplinsizlik, diğer öğretmenlerin ve yöneticilerin destek ve takdir eksikliği sıralanabilir. İş doyumunun düşmesi öğretmenlerin hayal kırıklığına uğramalarına ve özsaygılarıyla ilgili olumsuzluklara neden olmaktadır (Hargreaves, 1994). Literatürde öğretmenlerin iş doyumlarının çalışma ve yaşam şartları, kişisel özellikleri ve farklı değişkenler açısından incelendiği bir çok çalışma vardır ( Bishay, 1996; Crossman ve Haris, 2006; Avşaroğlu, Deniz ve Kahraman, 2005; Demirel, 2006; Kış, Gürgür ve Akçamete, 2012; Günbayı ve Toprak, 2010). 381 GEREÇ VE YÖNTEM Çalışmada araştırmayı yapanlar tarafından oluşturulan bireysel bilgi formu ile birlikte rehabilitasyon ve özel eğitim merkezlerinde çalışan öğretmenlerin iş doyum skorlarını belirlemeye yönelik Minnesota İş Doyum Ölçeğinin kısaltılmış türü kullanılmıştır. Minnesota Tatmin Ölçeği'nin 100 maddelik şeklinden uygun maddeleri kısaltarak 20 madde halinde bir ölçek oluşturmuşlardır. Bu ölçek, Baycan (1985) tarafından Türkçe ye uyarlanmış, güvenirlik ve geçerlik çalışmaları yapılarak Cronbach alfa değeri 0,77 olarak bulunmuştur. Minnesota; yirmi maddeden oluşan, iç doyum, dış doyum ve genel doyum skorunu belirleyici özelliklere sahip bir ölçektir. Ölçek, 1 ila 5 arasında puan verilen beşli likert bir ölçektir. Ölçekte ters puanlanan madde yoktur. 1. İç doyum skoru: İçsel doyumdan kasıt başarı, tanınma veya takdir edilme, işin içeriği, sorumluluğu, yükselme ve terfiye bağlı görev değişikliği gibi işin içsel niteliğine ilişkin doyum ögelerinden oluşan sorulardır 2. Dış doyum skoru: İşletmenin politikası ve yönetimi, denetim metodu, yönetici, çalışma ve astlarla ilişkiler, çalışma şartları, ücret gibi işin dışsal niteliğine ait öğelerden oluşmaktadır. Genel doyum puanı ise ölçekte bulunan tüm maddelerden oluşur. VERİLERİN ANALİZİ Araştırmaya alınan kişiler hakkında tanımlayıcı bilgiler sağlamak amacıyla kullanılan kişisel bilgi formundan elde edilen bilgiler ile tanımlayıcı istatistikler, öğretmenlerin iş doyum

puanlarının cinsiyet, çalışma yılı, meslek seçme nedenleri ile en son mezun olunan okul ile iş doyum puanı arasında ilişki olup olmadığını anlamak amacıyla çıkarımsal analizler yapılmıştır. BULGULAR Anketler derlenerek veri seti oluşturulmuştur. Verilerin analizi için SPSS-22 programı kullanılmıştır. Analizlerde cinsiyet, yaş, iş deneyimi gibi değişkenler kullanılmıştır. Cinsiyet değişkeni erkek ve kadın olmak üzere iki grup altında incelenmiştir. Yaş değişkeni; 30 ve altı, 31 ve üstü olmak üzere iki grup olarak belirlenmiştir. İş deneyimi değişkeni ile ilgili olarak; 5 yıl ve altı, 6 ila 10 yıl, 11ve üstü olmak üzere üç grup oluşturulmuştur. Mesleğini isteyerek seçme durumuna bağlı olarak; evet, hayır olmak üzere iki grup belirlenmiştir. Mezun olunan bölümler arasında iş doyum skorları arasında fark olup olmadığı incelenmiştir. Tablo 1; araştırmaya katılanların cinsiyet dağılımı Kadın %46,3 Erkek %53,7 Tablo 2; Öğretmenlerin meslek seçme nedenleri Meslek seçme nedeni Mesleki beklentilerim %31,7 Kişilik özelliklerim %19,5 Öss puanım %17,1 Ailemin sosyo-ekonomik %12,2 özellikleri ve çevre Okuduğum kitaplar, %4,9 izlediğim filmler Model aldığım %2,4 öğretmenlerim 382 Tablo 3; Özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinde çalışan öğretmenlerin en son mezun oldukları kurum bazında dağılımları; Mezun Olunan Bölüm % Sınıf Öğretmenliği 41,5 Psikoloji 19,5 Okul Öncesi Öğretmenliği 14,6 Fizik Tedavi Rehabilitasyon 0,12 Zihinsel Engelliler Öğretmenliği 0,7 Açıköğretim Fakültesi 0,04

Minesota iş doyum puanlarının cinsiyet değişkenine göre değişip değişmediğini belirlemek amacıyla Bağımsız Gruplar t-testi yapılmıştır. Tablo 4. Dış-İç ve Genel Doyum Puanlarının Cinsiyet Değişkenine Göre Değişip Değişmediğini Tespit etmek için Bağımsız Grup t test Sonuçları Puan GRUP N X ORT t testi t sd p GENEL İÇ DIŞ ERKEK 19 3,47 KADIN 22 3,37 0,45 39 0,17 ERKEK 19 3,51 0,102 39 0,91 KADIN 22 3,49 ERKEK 19 3,4 0,931 39 0,35 KADIN 22 3,19 Tablo 4 te görüldüğü gibi cinsiyete bağlı iş doyum skorları arasında anlamlı bir fark gözlenmemiştir. Minesota iş doyum puanlarının yaşa bağlı değişip değişmediğini belirlemek amacıyla Bağımsız Gruplar t-testi yapılmıştır. 383 Tablo 5. Genel-Dış ve İç Doyum Puanlarının Yaş Faktörüne göre değişip değişmediğini tespit etmek için Bağımsız Grup t test Sonuçları Puan grup N X ORT t testi t sd p GENEL İÇ DIŞ 30 yaş ve altı 29 3,42 31 yaş ve üstü 12 3,39 0,13 39 0,07 30 yaş ve altı 29 3,51 0,13 39 0,16 31 yaş ve üstü 12 3,47 30 yaş ve altı 29 3,3 0,12 39 0,19 31 yaş ve üstü 12 3,27

iç-dış ve genel doyum puanlarının yaş gruplarına göre anlamlı bir farklılık gösterip göstermediğini belirlemek amacıyla yapılan bağımsız grup t-testi sonucunda, grup ortalamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Çalışanların çalışma yıllarına göre dağılımı %63,4 ü 5 yıl ve altı; %29,3 ü 6-11 yıl arası;%7,3 ü 11 yıl üstü şeklindedir. Minesota iş doyum puanlarının çalışma yılına göre değişip değişmediğini belirlemek amacıyla tek yönlü varyans analizi yapılmıştır. Tablo 6. Dış-İç ve Genel Doyum Puanlarının İş Deneyimi (Kıdem) Değişkenine Göre Değişip Değişmediğini Tespit etmek için uygulanan Tek Yönlü Varyans Analizi (ANOVA) Sonuçları Puan Çalışma yılı N Varyans Kaynağı KT Sd KO F P GENEL İÇ DIŞ 5yıl ile altı 25 Gruplar arası 0,079 2 0,04 0,075 0,93 6-11 yıl 13 grup içi 20,02 38 0,527 12+ 3 toplam 20,099 40 5yıl ve Gruplar arası 0,091 2 0,046 0,072 0,93 altı 25 6-11 yıl 13 grup içi 24,047 38 0,633 12+ 3 5 yıl ve altı 25 toplam 24,138 40 Gruplar arası 0,073 2 0,037 6-11 yıl 13 grup içi 21,54 38 0,567 0,065 0,94 12+ 3 toplam 21,613 40 384 Tablo 6 da, araştırma grubunu oluşturan çalışanların iç-dış ve genel doyum puanlarının hizmet yılı değişkenine göre anlamlı bir farklılık gösterip göstermediğini belirlemek amacıyla gerçekleştirilen tek yönlü varyans analizi (ANOVA) sonuçları görülmektedir. Personelin genel, iç ve dış doyumu grup ortalamaları arasındaki farkın istatistiksel açıdan anlamlı bulunmadığı görülmüştür. Minesota iş doyum puanlarının mesleğini isteyerek seçme durumuna bağlı değişip değişmediğini belirlemek amacıyla bağımsız gruplar t-testi yapılmıştır.

Tablo 7. Genel Doyum Puanının mesleğini isteyerek seçme durumuna Göre Değişip değişmediğini tespit etmek için uygulanan bağımsız gruplar t testi değerleri Puan GENEL İŞ U Mesleğini isteyerek seçme N Ortalama Sd t P Evet 28 Hayır 13 3,02 3,6 39 2,62 0,013 Genel doyum puanlarının mesleğini isteyerek seçme durumuna göre anlamlı bir farklılık gösterip göstermediğini belirlemek amacıyla gerçekleştirilen gruplar t testi sonucun anlamlı olduğu görülmüştür. Minesota genel iş doyum puanının mezun olunan okula gore değişip değişmediğini belirlemek amacıyla Bağımsız Gruplar t-testi yapılmıştır. Tablo 8. Genel Doyum Puanlarının mezun olunan okul durumuna göre değişip değişmediğini tespit etmek üzere yapılan Anova testi Sonuçları Puan GENEL PUANI N Varyansın Kaynağı KT Sd KO F P 25 Gruplar arası 2,321 5 0,464 0,914 0,483 13 grup içi 20,02 35 0,508 3 toplam 20,099 40 385 Çalışmanın mezun olunan okul ile alakalı çıktısı, çalışanların son mezun oldukları okula göre iş doyum seviyelerinin değişmediğidir. Veri seti incelendiğinde sorular bazında en düşük ve en yüksek puan alan sorular; Terfi imkanının olması yönünden 2,34; başkaları için bir şeyler yapabildiğimi hissetmem yönünden 4,39 olarak bulunmuştur. TARTIŞMA VE SONUÇ İş doyum ölçeği olan Minnesota nın nötr doyum puanı 3 tür. Ölçekten alınan puan 3 ten küçük ise iş doyumu düşük, 3 ten büyük ise iş doyumu yüksek olarak değerlendirilmektedir. Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezlerinde yapılan bu araştırmada genel iş doyum skoru (3,41), içsel iş doyumu (3.49) ve dışsal iş doyumu (3.29) puan olmak üzere ortalamaları 3 ten biraz daha büyük olarak saptanmıştır. Van da Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezlerinde çalışan öğretmenlerin iş doyumlarının orta düzeyde olduğu saptanmıştır. İş doyum skorunu etkileyen faktörlerden mesleğini isteyerek seçmenin, iş doyum skorunda etkisi olduğu tespit edilmiştir. Özel eğitim bölümü mezunlarının veya zihinsel engelliler öğretmenlerinin çoğunlukta olması beklenirken, sınıf öğretmenliği mezunlarının alanda çalıştırılması dikkat çekicidir. Araştırmanın sonuçları mezun olunan alanla iş doyum skorunun istatistiksel açıdan ilişkisiz olduğunu göstermiştir. Bu sonuç, Bilgiç (1998) in yaptığı çalışmanın sonucunda ulaştığı öğrenim düzeyinin çalışanların iş doyumuna önemli bir etkisi bulunmadığı yönündeki bulgusunu desteklemektedir. Mesleğini isteyerek seçmenin işdoyumu üzerinde etkisi olduğu gözlemlenmiştir.

KAYNAKLAR Akçamete, G., Kaner. S. ve Sucuoğlu, B.(2001). Öğretmenlerde Tükenmişlik İş Doyumu ve Kişilik.Ankara: Nobel Yayınları. Avşaroğlu, S. Deniz, M. E. ve Kahraman, A. (2005). Teknik öğretmenlerde yaşam doyumu iş doyumu ve mesleki tükenmişlik düzeylerinin incelenmesi. S.Ü.Eğitim Fakültesi Dergisi, 14, 115 129. Bakan, İ. ve Büyükbeşe, T. (2004). Örgütsel iletişim ile iş tatmini unsurları arasındaki ilişkiler: Akademik örgütler için bir alan araştırması. Akdeniz Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 7, 1-30. Baycan, A. (1985). Farklı Gruplarda Çalışan Gruplarda İş Doyumunun Bazı Yönlerinin Analizi. Boğaziçi Üniversitesi Doktora Tezi,Istanbul. [In Turkish] Bilgiç, R., (1998). The Relationship Between Job Satisfaction and Personal Characteristics of Turkish Workers, Journal of Psychology, 132(5), p.549-558. Bishay, A. (1996). Teacher motivation and job satisfaction: A study employing theexperience sampling method. Journal of Undergraduate Sciences (3), 147-154. Crossman ve Haris (2006). Job Satisfaction of Secondary School Teachers. EducationalManagement Administration and Leadership, 34, 29-46 Çiftçi Taner, Dikmenli Yurdal Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, s. 142-160 Demirel, F. (2006). Sınıf öğretmenlerinin iş doyum düzeyleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli. Gibson, J. L., Ivancevich J.M. ve Donnelly, J.H. (2000). Organizations-Behaviour- Structure-Processes. 10th Edition, Boston: McGraw- Hill Ghiselli, R. F., La Lopa, J. M., & Bai, B. (2001). Job satisfaction, life satisfaction and turnover intent: Among food-service managers. Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly, 42(2),28-37. Günbayı, İ. ve Toprak, D. (2010). İlköğretim okulu sınıf ve özel sınıf öğretmenlerinin işdoyum düzeylerinin karşılaştırılması. İlköğretim Online, 9(1), 150-169. Hargreaves, A. (1994). Changing teachers, changing times. London: Cassell Henne D. ve Locke, E. A (1985). Job dissatisfaction: what are the consequences International Journal of Psychology, 20, 221-240. Herzberg, F. (Sep.-Qcı 1974).TIıe wise old Turk. Harvard Business Review, 70-80. Jiangi Y. (2005). The influencing and effective model of early childhood teachers job satisfaction in china. US-China Education Review, ISSN1548, 2 (11). Kış, A. Gürgür, H. ve Akçamete, G. (2012). Engelli öğretmenlerin iş doyumları ve çalışma koşulları. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23,272 294. Kuzgun,Y., Sevim,S.A ve Hamamcı, Z. (1999). Mesleki doyum ölçeğinin geliştirilmesi. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, (2), 11, 14-18. Quarstein, V.A., Mcaffee, R.B. ve Galssman, M. (1992). The situational occurances theory of job satisfaction, Human Relations, 45 (8): 859-873. Shann, M. (1998). Professional commitment and satisfaction among teachers in urban middle schools. The Journal of Educational Research, 92, 67-73. Yeşilyaprak B. (2006). Eğitimde Rehberlik Hizmetleri, Nobel Yayıncılık, Ankara. 386

Yılmaz, K. ve Altınkurt, Y. (2012). Okul yöneticilerinin kullandıkları güç kaynakları ile öğretmenlerin iş doyumu arasındaki ilişki. Kastamonu Eğitim Dergisi, 20(2),385-402. Zembylas, M. ve Papanastasiou, E. C. (2005). Modeling teacher empowerment: the role of job satisfaction. Educational Research and Evaluation, 11(5), 433-459. 387