1
«uzun süreli spor çalışmaları sırasında organizmanın yorgunluğa karşı gösterdiği yüksek direnç yeteneği» «sporcunun psiko-fiziki yorgunluğa karşı direnç yeteneği» 2
Dayanıklılık antrenmanlarının temel fonksiyonu yorgunluğa karşı direnci ve dinlenebilirlik yeteneğini geliştirmektir. 3
Dayanıklılık Yeteneği Fiyolojik Koşullar: Aerobik ve anaerobik enerji oluşturma yeteneği Yapısal Koşullar: Boy-vücut ağırlığı oranı Koordinatif Koşullar: Sportif tekniği uygulama yeteneği Psikolojik Koşullar: Mücadele hırsı, duygusal olarak hazır olma 4
Dayanıklılık aerobik enerji üretimine dayalı olarak ortaya çıkan bir kondisyon özelliğidir Aerobik dayanıklılığı belirleyen üç etmen vardır: Maksimal aerobik güç (MAG) veya maksimal O 2 tüketimi (VO 2 maks), Mekanik verimlilik veya aerobik enerji sisteminin verimliliği Aerobik dayanıklılık (aerobik kapasite veya anaerobik eşik ). 5
Aerobik koşullarla devam ettirilebilen en yüksek egzersiz şiddetindeki maksimal oksijen tüketimidir. 6
Merkezi Faktörler Kardiyak debi Stroke volum (Kalp atım volümü) Maksimal kalp atım hızı (MKAH) 7
Periferal Faktörler Kas lifi tipi, kas kitlesi Kastaki kılcal damar yoğunluğu Kastaki mitokondri sayısı ve mitokondri büyüklüğü Aerobik enerji sistemindeki enzimlerin aktivite düzeyi, Substrat kullanımı Kanın oksijen taşıma kapasitesi, toplam kan miktarı, Hb konsantrasyonu Ayrıca çocuklarda vücut boyutu ve biyolojik gelişim de VO 2 maksı etkilemektedir. 8
9
Yapılan iş miktarının harcanan enerji miktarına oranı şeklinde ifade edilir. Maksimal oksijen tüketimi yönünden ele alındığında aynı düzeyde maksimal O 2 tüketimine sahip iki sporcudan belirli bir egzersiz şiddetini daha düşük O 2 tüketimi ile gerçekleştiren sporcunun mekanik verimliliği daha yüksektir 10
Çocuklarda mekanik verimlilik ergenlerden ve yetişkinlerden daha düşüktür. Nedeni uyluk ve baldır bölgesi antagonist kaslarda yüksek düzeyde ko-kontraksiyon gerçekleşmesi Çocukların daha yüksek mekanik güç çıktısına sahip olması Kol ve bacaklar kısa olduğundan gereken adım uzunluğu ve frekansının sağlanamaması koşu performansını olumsuz yönde etkilemektedir. Mekanik verimlilik yaşla birlikte artış göstermektedir. 11
Çocukların belirli bir hızdaki aktiviteler için O 2 tüketimi düzeyi yetişkinlere oranla daha yüksektir. Büyüme sırasında çocukların vücut ağırlığı kg ı başına ifade edilen VO 2 maks sabit bir gelişim gösterirken aerobik dayanıklılıkları yaşla beraber artış gösterir. Bu durum, aerobik reserve olarak tanımlanmaktadır. Aynı egzersiz şiddetini yaşı büyük olan çocuklar veya ergenliğe girmiş çocuklar VO 2 maks larının daha düşük bir oranını kullanarak gerçekleştirmektedirler. 12
13
Araştırmacılar VO 2 maksın herhangi bir oranındaki dayanıklılık süresinin büyüme sırasında sabit olduğunu ve çocuklarda ve yetişkinlerde benzer olduğunu ifade etmiştir. Diğer taraftan, büyüme sırasında 4 mmol laklat eşiğine denk gelen VO 2 maks oranı yaşla beraber düşmektedir. 14
Bisiklet ve koşu bandı ergometreleri VO 2 maksı değerlendirmek için en sık kullanılan ergometrelerdir. Her ikisinin de birbirlerine göre avantaj ve dezavantajları vardır. Ancak, koşu bandında ölçülen VO 2 maks değerleri bisiklet ergometresinde ölçülenlere oranla % 7-19 daha yüksektir. 15
VO 2 maksın değerlendirilmesinde çocuklarda platoya çoğunlukla ulaşılamamaktadır. Bu nedenle VO 2 peak (maksimal test sırasında ulaşılan en yüksek VO 2 değeri) kullanılmaktadır. Çalışmalar VO 2 plato gösterenlerle, platoya ulaşmayanların VO 2 maks larının farklı olmadığını göstermektedir. Yani çocuklarda ve adolesanlarda VO 2 maksı belirlemek için mutlaka platoya ulaşılması zorunlu değildir. 16
Absolut VO 2 maks: Büyümenin göstergesi olarak, aerobik sistemin durumunu ifade etmek amacıyla bireyin kısa dönemde aerobik sisteminde meydana gelen değişiklikleri incelemek için kullanılabilir; farklı bireylerin VO 2 maks larının karşılaştırılmasında ve bireyin uzun dönemde VO 2 maksında meydana gelen değişimleri incelemek için kullanılamaz aerobik performansın göstergesi olarak kullanılmaktadır (hem bireyin zaman içindeki değişimini hem de bireyler arası farklılığı yansıtır, ancak ağırlık taşıyıcı aktivitelerde kullanılamaz) 17
VO 2 maks / Vücut Ağırlığı (kg): Aerobik sistemin durumu ve aerobik performansın göstergesi olarak (ağırlık taşıyıcı aktivitelerde VO 2 maks / kg aerobik performansı göstermesi nedeniyle kullanılır) kullanılabilir. bireyin aerobik sisteminde meydana gelen değişiklikleri incelemek için kullanılamaz, 18
VO 2 maks / Vücut Ağırlığı (kg): Farklı vücut boyutuna sahip bireylerin karşılaştırılmasında kullanılması yanıltıcı olabilir, çünkü aynı miktarda kas kitlesine sahip olan bireyler farklı yağ oranına sahip oldukları ve dolayısıyla farklı vücut ağırlığına sahip oldukları için VO 2 maksları farklı bulunabilir 19
VO 2 maks / Yağ Harici Kitle (YHK): Bireyler arasında aerobik sistemin karşılaştırılmasında kullanılır. Kas kitlesine göre karşılaştırma yapıldığı için daha geçerli bir yöntemdir. 20
VO 2 maks / Vücut kitlesi: Maksimal O 2 tüketiminin doğrudan vücut ağırlığı veya yağ harici vücut kitlesine bölünerek ifade edilmesinin büyük vücut yapısına sahip bireyler yönünden dezavantaj oluşturduğu saptanmıştır. Bu nedenle son yıllarda VO 2 maksın bireylerin arasında karşılaştırılması yapılırken allometric scaling kullanılmaktadır. Bu modele göre VO 2 maks ile vücut kitlesi arasında linear olmayan bir ilişki vardır. Sıklıkla kullanılan yöntem VO 2 maksın vücut ağırlığının 0.67 veya 0.75 ine bölünmesidir. 21
VO 2maks ve Büyüme VO 2maks erkeklerde 17-21 yaşları arasında en yüksek değere ulaşır ve daha sonra yaşla birlikte azalır VO 2maks kızlarda 12-15 yaşları arasında en yüksek değerlere ulaşır sonra azalma gösterir Genel olarak ergenlik öncesi tüm evrelerde erkeklerin değerleri daha yüksek Mutlak VO 2maks değerleri çocuklarda yetişkinlere oranla daha düşüktür VO 2maks vücut ağırlığına göre ifade edildiğinde ise yetişkinlerle aradaki fark azalmaktadır 22
6 yaşındaki kız ve erkek çocuklarda mutlak VO 2maks yaklaşık 1 L/dk civarındayken 15 yaşında bu değer kızlarda ortalama 2.0 L/dk, erkeklerde ise 2.8 L/dk düzeyine çıkmaktadır. 8 yaşındaki bir kız çocuğunda 50 ml/kg/dk olarak ölçülen VO 2maks değerleri, 14 yaşında yaklaşık 45 ml/kg/dk değerine gerilediği gözlenmektedir. Vücut komposizyonundaki değişimler Daha düşük fiziksel aktivite düzeyi 23
24
60 55 50 45 40 35 30 Erkek Kız 25 20 15 10 11 yaş 12yaş 13yaş 14 yaş 15 yaş 16 yaş Antrenman yaşı 12-96 ay arasında değişen 38 erkek sporcu(atletizm) Antrenman yaşı 12-72 ay arasında değişen 44 kız sporcu (atletizm) VO 2maks ortalamaları (Türkiye) 25
26
27
Mutlak VO 2 maks yaş değişimi ve kalp kütlesi yaş gelişimi 28
Relatif VO 2 maks ve dayanıklılık performansı gelişimi 29
Aynı iş yükünde yetişkin ve çocuklarda ortalama VO 2 cevapları 30
Maksimal aerobik güç vücut boyutu, olgunlaşma düzeyi ve cinsiyetle ilişkilidir. Ancak, büyüyen bireylerde bu üç faktör kontrol edildiğinde bile aerobik güçte önemli miktarda bir farklılık gözlenmektedir. Bu farklılık, yapısal, fizyolojik ve biyolojik farklılıklarla ilgilidir. 31
Kalp Atım Hızı Maksimal aerobik güç, çocuklarda genellikle yüksek olan maksimal egzersiz kalp atım hızında ölçülür. Çocuklarda maksimal egzersiz KAH ları yaklaşık 200-215 atım/dk, standart sapmaları ise 10-15 atım/dk olarak gözlenmektedir. Maksimal egzersiz KAH ları yaşla beraber azalır (puberteden yetişkinlik dönemine kadar). Geç adolesan dönemde ortalama maksimal egzersiz KAH 190-195 atım/dk. ya ulaşır. 32
Normal, sağlıklı çocuklarda pulmoner fonksiyonlar VO 2 maks ı sınırlayıcı faktör değildir. Maksimal egzersiz ventilasyonu yaşla artar ve 8 yaşla olgunlaşma arasındaki dönemde 50L/dk dan 100L/dk ya artar. Çocuklar yetişkinlere oranla daha yüksek solunum frekansına ve daha düşük solunum hacmine (aynı pulmoner ventilasyonu için) sahiptirler. 33
Büyüme sırasında kalp boyutu vücut kitlesiyle orantılı olarak artar. Absolut kalp büyüklüğü çocuklarda ve gençlerde VO 2 maksla yüksek korelasyon gösterir. Benzer bir ilişki VO 2 maks ile total hemoglobin miktarı arasında ve VO 2 maksla total kan hacmi arasında da vardır. 34
VO 2 maks ayrıca maksimal stroke volüm ve maksimal kardiyak debinin bir fonksiyonudur. Bu nedenle, büyüme sırasında VO 2 maks hem vücut kitlesindeki artışa bağlı olarak hem de oksijen taşıma sisteminin kapasitesinin artmasına bağlı olarak artar. Bu değişkenler birbiriyle son derece bağlantılıdır, çünkü bunlar vücut kitlesi ile orantılı olarak veya vücut kitlesi ile aynı güç fonksiyonunda artış gösterirler. 35
36
37
38
39
Maksimal aerobik gücü etkileyen oksijen taşıma sistemine bağlı faktörlerin yanısıra, ATP yenilenmesi için kandan O 2 i alma kapasitesi, ve çalışan kasın substrat kullanımı da etkilemektedir Çocukluk ve adolesan dönemde VO 2 maksta meydana gelen değişimler kısmen bu periferal faktörlere bağlı olduğu halde bu konu çok net anlaşılamamıştır. 40
Sınırlı gözlemler, çocuklarda kandan O 2 i alma kapasitesinin daha yüksek olduğunu ve puberte döneminde genç yetişkinlerle aynı düzeye ulaştığını göstermektedir. Böylece, maksimal iş yükünde arterio-venöz oksijen farkı yaşla hafifçe azalır ve bu nedenle maksimal güç çıktısında bireysel farklılıkların önemli bir kısmından sorumlu değildir. 41
Benzer şekilde, büyüme sırasında aerobik egzersizde substrat kullanımı ile ilgili sınırlı veri vardır. Çocuklarda kan ve kas laktat değerleri yetişkinlere göre aynı iş yükünde daha düşüktür. Nedenleri net değil... Substrat kullanımında serbest yağ asitlerinin öncelikli olarak kullanımından mı? Kasın düşük glikolitik kapasitesinden mi? Yoksa glikolitik substratların okside edilme kapasitesinin yüksek olmasından mı? 42
Yetişkinlerle karşılaştırıldığında çocukların iskelet kası fosfofruktokinaz enzim konsantrasyonunun daha düşük olduğu bulunmuştur. Ayrıca, çocuklar aerobik sistemlerini yetişkinlerden daha hızlı yüksek düzeye çıkarabilmektedirler. Örneğin, egzersizin başlangıcından sonra, VO 2 maksın %50 sine ulaşma süresi çocuklarda yetişkinlere oranla daha kısadır. Bu nedenle, maksimal aerobik egzersizin enerji gereksiniminin karşılanmasında çocuklar glikojen (glikoz) - laktat yoluna daha az gereksinim duymaktadırlar. 43
Absolut VO 2 maks Değerleri: VO 2 maksta olgunlaşmaya bağlı değişiklikler iskelet yaşına bağlı olarak erken ve geç olgunlaşan çocuklarda incelenmiştir. Erken olgunlaşan erkek çocuklar ortalama değerlere bakıldığında geç olgunlaşanlara oranla daha yüksek absolut VO 2 maks değerlerine sahiptirler. Benzer eğilim kızlarda da görülmektedir ancak aradaki fark düşüktür. 44
Her iki cinsiyette de geç adolesan dönemde maksimal oksijen tüketimi yönünden erken ve geç olgunlaşanlar arasında fark yoktur. Bu durum, her iki cinsiyette de adolesan dönemde olgunlaşma düzeyi, vücut yapısı ve maksimal aerobik güç arasındaki ilişkinin değişiklik gösterdiğini ifade eder. 45
Diğer taraftan, relatif VO 2 maks, erkeklerde erken adolesan dönem dışında her iki cinsiyette de geç olgunlaşanlarda daha yüksektir. Bu gözlem, kızlarda erken olgunlaşanların geç olgunlaşanlara oranla daha yüksek vücut kitlesine ve vücut yağ oranına sahip olmalarına bağlanabilir. 46
Erkeklerde ise, erken olgunlaşanlar geç olgunlaşanlara göre daha fazla yağ harici vücut kitlesine ve dolayısıyla daha az yağa sahiptirler. Bu nedenle, erken olgunlaşan çocuklarda görülen düşük relatif VO 2 maks yağlılığa bağlanamaz, düşük relatif VO 2 maks bu dönemde vücut kitlesinin hızlı artışına dolayısıyla vücut kitlesi başına düşen oksijen tüketiminin azalmasına bağlanabilir. 47
Bu konuda yapılan derleme çalışmaları antrenman şiddeti, süresi ve sıklığı yeterli olduğu takdirde çocukların dayanıklılık antrenmanına cevap verdikleri görüşünde birleşmektedirler. Diğer taraftan çocukların hangi dönemde (puberte öncesi, puberte dönemi, puberte sonrası) antrenmana daha iyi cevap verdikleri, büyümenin VO 2 maks a etkisi ile antrenmanın VO 2 maks a etkisinin nasıl ayırtedilebileceği, VO 2 maks taki artışın ne kadarının büyüme ve gelişme etkisinden ne kadarının antrenmandan kaynaklandığı tartışılmaktadır. 48
Son derece sınırlı sayıdaki çalışmalar hem kız hem de erkek çocukların puberte öncesi ve sonrasında antrenman uyarısı yeterli olduğu takdirde dayanıklılık antrenmanına cevap verdiklerini ve VO 2 maks ta yaklaşık %10 luk bir artış elde edildiğini göstermektedir. 49
Çocuklarda antrenmanın aerobik güç üzerine etkilerini inceleyen çalışmalarda çelişkili sonuçlar... Antrenmanlı ve antrenmansız çocukların VO 2 maksını karşılaştıran kesitsel çalışmalarda deneklerin rastgele yöntemle seçilmemesi, antrenman programlarının şiddet, süre, sıklık yönünden farklılık göstermeleri, Fiziksel aktivite düzeylerine göre yapılan karşılaştırmalarda ise çocukların fiziksel aktivite düzeyleri arasındaki farkın VO 2 maksta farklılık oluşturacakkadar yüksek olmaması, 50
Çocuklarda antrenmanın aerobik güç üzerine etkilerini inceleyen çalışmalarda çelişkili sonuçlar... Genetik faktörler Çocuklarda bir çok aktivite submaksimal düzeyde gerçekleştiği için preadolesan dönemde maksimal aerobik gücü dolaşım sisteminin kapasitesinin göstergesi olarak kullanmak hatalı olabilir. Antrenman submaksimal düzeyde verimliliği artırıyor olabilir ancak maksimal güce etkisi olmayabilir Ölçüm teknikleri çocuklardaki aerobik değişiklikleri yansıtmakta yetersiz kalıyor olabilir 51
52
53
Okul Öncesi ve Okul Döneminde Dayanıklılık Antrenmanları Bu dönemde çocukların dayanıklılık antrenmanları özellikle değişken hareketli, oyun ve devamlı yüklenmeli koşuları içermelidir. Oyunlar Eğitsel oyunlar Küçük takım oyunları Çizgi koşusu oyunları 54
Okul Öncesi ve Okul Döneminde Dayanıklılık Antrenmanları Devamlı yüklenme yöntemine göre çalışmalar: Sürekli koşu hızı korunduğu çalışmalar En zayıf öğrenci en öne alınarak tempo ayarlanabilir. Top sürme eklenebilir Dakika koşuları yapılabilir (1-2-3-2-1 piramidal koşu, 1 dk yürüyüş arası) Devamlı yüklenmeler (5-10-15 dk koşular yapılabilir) 55
Ergenlik Döneminde Dayanıklılık Antrenmanları Genel Dayanıklılık Çalışmaları Yoğun hareket alıştırmaları Dayanıklılığı geliştirici oyunlar Müsabaka formundaki yüklenmeler 56
Ergenlik Döneminde Dayanıklılık Antrenmanları Bu yaşlarda devamlı yüklenme yöntemleri İnterval antrenmanlar özellikle yaygın interval Tepe koşuları Tempo koşuları Takım oyunları 57
58
59
60
61
7-17 yaşları arasında kullanılabilir 62
63