T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK ANABİLİM DALI COOP ADOLESCENT CHART IN GEÇERLİLİK-GÜVENİLİRLİK ÇALIŞMASI Emel TEKSÖZ Yüksek Lisans Tezi DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. ŞENAY ÇETİNKAYA ADANA-2010
T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ HEMŞİRELİK ANABİLİM DALI COOP ADOLESCENT CHART IN GEÇERLİLİK-GÜVENİLİRLİK ÇALIŞMASI Emel TEKSÖZ Yüksek Lisans Tezi DANIŞMANI Yrd. Doç. Dr. ŞENAY ÇETİNKAYA Tez No: ADANA-2010
ÖNSÖZ Hiçbir zor yol yoktur ki azim, emek ve destek ile bitirilmesin. Yüksek lisans eğitimim boyunca bu zor yolları kolaylaştıran hatta zevkli hale getiren öncelikle bilgi, tecrübe ve katkılarını benden esirgemeyen hocam Yrd. Doç. Dr. Şenay Çetinkaya ya. Bu çalışmanın yapılmasında bilgi ve önerileriyle katkı sağlayan İl Milli Eğitim Müdürü Şenol Genç e, çalışmaların yapıldığı İnönü İlköğretim Okul Müdürü Abdurahman Parlak a, İstiklal İlköğretim Okulu Müdürü İlyas Alca ya, Fevzi Çakmak İlköğretim Okulu Müdürü Ahmet Türkmen e, Özel Ata Koleji İlköğretim Okulu Müdürü Nevin Yalım a.. Araştırmanın veri analizlerine bilgi ve tecrübesiyle katkı sağlayan Mustafa Kemal Üniversitesi Halk Sağlığı Ana Bilim Dalı öğretim üyesi Nazan Savaş a COOP Adolescent Chart ın Türkçeye çevrilmesinde uzman görüşü bildiren Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı ve Pediatrik Metabolizma-Endokrinoloji Bilim Dalı öğretim üyesi Doç. Dr. Neslihan Önenli Mungan a, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Ana Bilim Dalı ve Sosyal Pediatri Bilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Nurdan Evliyaoğlu na, Aile Hekimliği Anabilim Dalı öğretim üyesi Doç. Dr Ersin Akpınar a teşekkür ederim. Ayrıca araştırma için anketör, ulaşım, kırtasiye desteği sağlayan Antakya Esnaf Kredi Kooperatifi Başkanı M. Sabit Teksöz e teşekkürü bir borç bilirim. Devam eden eğitim sürem boyunca doğan, büyüyen hayatıma mutluluk katan çocuklarım Nimet Aybala m ve Selvi Dünya ma, her an yanımda olan eşime çok teşekkür ediyorum. III
İÇİNDEKİLER Kabul ve Onay... II ÖNSÖZ... III İÇİNDEKİLER... IV GRAFİK DİZİNİ... VI TABLOLAR DİZİNİ... VII ÖZET... VIII ABSTRACT... IX 1. GİRİŞ... 1 2. GENEL BİLGİ... 3 2.1. Adolesan Dönemi ve Genel Özellikleri... 3 2.2. COOP Chart Ölçeği... 5 2.3. COOP Chart Testlerinin Versiyonları... 7 2.3.1. WONCA COOP Chart... 7 2.3.2. COOP Adolescent Chart... 7 3. GEREÇ VE YÖNTEM... 9 3.1. Araştırmanın Yöntemi... 9 3.2. Araştırmanın Yeri ve Tarihi... 9 3.3. Evren ve Örneklemin Belirlenmesi... 9 3.4. Araştırma Değişkenleri... 10 3.5. COOP Adolescent Chart ın Türkçeye Uyarlaması... 10 3.6. Araştırmanın Etiği... 10 3.7. Anketör Eğitimi... 11 3.8. Ön Uygulamanın Yapılması... 11 3.9. Veri Toplama Teknik ve Araçları... 11 3.10. COOP Adolescent Chart ın Geçerlilik-Güvenirliliğinin Uygulanması... 11 3.11. Antropometrik Ölçümler... 12 3.12. Veri Analizi... 12 4. BULGULAR... 14 4.1. Sosyodemografik Veriler... 14 IV
4.2. COOP Adolescent Chart Verileri... 17 4.3. COOP Adolescent Chart Güvenilirlik... 33 4.4. COOP Adolescent Chart Geçerlilik... 36 5. TARTIŞMA... 40 6. SONUÇ VE ÖNERİLER... 47 7. KAYNAKLAR... 50 EKLER... 56 EK-I: COOP Adolescent Chart Anket Formu... 56 EK-II: The COOP Adolescent Charts (İngilizce)... 57 EK-III: COOP Adolescent Charts (Türkçe)... 65 EK-IV: Dünya Tıp Birliği Helsinki Bildirgesi... 73 EK-V: COOP Adolescent Chart İzin... 77 EK-VI: Etik Kurul Onay... 78 EK-VII: Milli Eğitim İl Müdürlüğü Onay... 79 EK-VIII: Uzman Onayları... 80 ÖZ GEÇMİŞ... 81 V
GRAFİK DİZİNİ Grafik I: Aile Sorusunun İlk ve Son Testteki Cevap Dağılımı... 18 Grafik II: Duygu Sorusunun İlk ve Son Testteki Cevap Dağılımı... 19 Grafik III: Sağlık Alışkanlıkları I Sorusunun İlk ve Son Testteki Cevap Dağılım... 20 Grafik IV: Ağrı Sorusunun İlk ve Son Testteki Cevap Dağılımı... 21 Grafik V: Sosyal Destek Sorusunun İlk ve Son Testteki Cevap Dağılımı... 22 Grafik VI: Fiziksel Aktivite Sorusunun İlk ve Son Testteki Cevap Dağılımı... 23 Grafik VII: Okul Başarısı Sorusunun İlk ve Son Testteki Cevap Dağılımı... 24 Grafik VIII: Sağlık Alışkanlıkları II Sorusunun İlk ve Son Testteki Cevap Dağılım... 25 VI
TABLOLAR DİZİNİ Tablo I: Adolesanların ve Ailelerin Sosyo-demografik Özellikleri... 16 Tablo II: Adolesanların Kardeş Sayısı, Kardeş Sıralaması... 17 ve Bel Çevresi, Beden Kitle İndeksine göre Dağılımı Tablo III: Cinsiyete göre Aile Sorusuna İlk Test ve... 17 Son Testte Verilen Yanıtlar Tablo IV: Cinsiyete göre Duygu Sorusuna İlk Test ve... 18 Son Testte Verilen Yanıtlar Tablo V: Cinsiyete göre Sağlık Alışkanlıkları I Sorusuna İlk Test ve... 19 Son Testte Verilen Yanıtlar Tablo VI: Cinsiyete göre Ağrı Sorusuna İlk Test ve... 20 Son Testte Verilen Yanıtlar Tablo VII: Cinsiyete göre Sosyal Destek Sorusuna İlk Test ve... 21 Son Testte Verilen Yanıtlar Tablo VIII: Cinsiyete göre Fiziksel Aktivite Sorusuna İlk Test ve... 22 Son Testte Verilen Yanıtlar Tablo IX: Cinsiyete göre Okul Başarısı Sorusuna İlk Test ve... 23 Son Testte Verilen Yanıtlar Tablo X: Cinsiyete göre Sağlık Alışkanlıkları II Sorusuna İlk Test ve... 24 Son Testte Verilen Yanıtlar Tablo XI: Adolesanların Aşı Durumu... 26 Tablo XII: Adolesanların Sağlık Problemleri... 28 Tablo XIII: Adolesanların Bilgi Almak İstediği Konular... 30 Tablo XIV: Adolesanların Doktora Gitme Durumu... 31 Tablo XV: Adolesanların Hastalık Dağılımı... 32 Tablo XVI: Adolesan Alışkanlıkları... 33 Tablo XVII: COOP Chart Test ve Re-Testlerin Genel Korelasyon Tablosu... 35 Tablo XVIII: COOP Chart Test ve Re-Testlerin Kendi İçindeki Korelasyon Tablosu36 Tablo XIX: COOP Chart 1. Faktör Analizi Tablosu... 37 Tablo XX: COOP Chart 2. Faktör Analizi Tablosu... 38 VII
Tablo XXI: Faktörlerin Güvenirlilik Değerleri ve Ortalamaları... 39 ÖZET Coop Adolescent Chart ın Geçerlilik-Güvenilirlik Çalışması Bu çalışmanın amacı, Türkiye'de henüz kullanılmamış olan COOP Adolescent Chart testinin geçerlik-güvenilirliğinin uygulanmasıdır. Test adolesanın geçen son 4 haftadaki günlük aktivite, aile durumu, okul başarısı, fiziksel, emosyonel, sosyal ve genel sağlık durumu ile ilgili sorular içermektedir. Araştırma 2009 yılı Aralık ayında Hatay İl Milli Eğitim Müdürlüğü ne bağlı ilköğretim okullarına devam eden 11-15 yaş arasındaki (6-8. sınıf) 14.233 öğrenciden tabakalı örnekleme göre seçilen 698 öğrenci ile test, re-test (1 saat sonra) olarak uygulandı. Ankete katılan adolesanların %52.7 erkek, %47.3 kız idi. Ankette değişkenlerin analizi için ki-kare, One Way ANOVA, testte verilen yanıtların normal dağılıma uygun olup olmadıkları Kolmogorov-Smirnov analiz yöntemi, testin güvenilirliği Sperman Korelasyon analizi, ölçeğin faktör analizi yapmaya uygunluğu Kaiser-Meyer-Olkin ve Barlett analizleriyle bakılarak testin geçerliliği için Companent Faktör analizleri uygulandı. Uygulanan anketin Cronbach Alpha ile hesaplanan güvenirlik katsayıları 0.7322-0.7765 arasında bulundu. Anketin madde-toplam korelasyon katsayıları 0.355 ile 0.853 arasında değerler aldı. Verilerin temel bileşenler analizine uygunluğunu belirlemek için yapılan KMO değeri yüksek (0.838) çıktı. Companent Faktör analizine göre alınan tüm maddelerin faktör yükü 0,50 ın üstünde bulundu ve varyans %52.024 hesaplandı. Sonuç olarak, bu çalışmadan COOP Adolescent Chartın Türkçe uyarlamasının orijinalindeki gibi yüksek madde toplam test korelasyon katsayısı, iç tutarlılık, benzer ölçeklerle olan korelasyon katsayısı, test, re-test güvenilirlik katsayısı sonucu elde edilen puan kararlılığı ve yapı geçerliğine sahip olduğu görülmektedir. Türkçeye uyarlanan, uzman görüşü ve onayı ile düzenlenen bu ölçme aracının, orijinal ölçme aracında olduğu gibi tüm adolesanlar üzerinde geçerli ve güvenilir bir biçimde kullanılabilir. Anahtar sözcükler: COOP Adolescent Chart, Geçerlik-Güvenirlik. VIII
ABSTRACT COOP Adolescent Chart Validity-Reliability Study The aim of this study is to apply COOP Adolescent Chart test s validity and reliability which has not been used in Turkey. The test includes the questions regarding the adolescent s daily activity, the family condition, school success, physical, emotional, social and general health conditions prior to the last four weeks. The study was applied through test and re-test (an hour later) methods on a sample of 698 students, selected among a total of 14,233 students who had been between 11-15 years old and attending to the 6th to 8th year classes of the elementary schools in the city center of Hatay in Turkey, in December 2009. Among the participants 52.7% were male and 47.3% were female. Tests used at the survey are Chi-square for variable analysis, One Way Anova test, the Kolmogrov - Smirnov analysis method to check answers for the normal distribution, the Sperman Correlation analysis for the test reliability, the Kaiser - Meyer - Olkin and Barlett analysis for the suitability of scale for the factor analysis, and the Component Factor analysis for the test validity. The safety factors of the survey were found to be between 0.7322 and 0.7765 using Croncbach Alpha. The correlation coefficients were found between 0.355 and 0.853. The KMO values determining the data suitability for the principal component analysis were found to be high (0.838). According to component factor analysis, the factor load of all components were found to be greater than 0.50 and the variance was calculated as 52.024%. Therefore, it can be concluded that the Turkish adaptation of COOP Adolescent Charts have point stability and structure validity (which are the results of total test correlation coefficient, internal consistency, correlation coefficient with other scales, test and retest reliability coefficient) in similar amounts as they are in the original version. This assessment and evaluation instrument that was adapted to Turkish language and compiled through the expertise and confirmation of specialists can be used on adolescents as valid and as reliably as it can be with the original. Key words: COOP Adolescent Chart, Validity-Reliability. IX
1. GİRİŞ Adolesan dönemi geniş anlamıyla bireyin biyolojik, psikolojik ve sosyal değişimlerle çocukluktan yetişkinliğe geçiş periyodudur 1-4. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) adolesan döneminin 10-19 yaşlar arasında olduğunu bildirmektedir 1. Bugün dünyada her beş kişiden biri adolesandır ve dünyada 1.2 milyar (WHO 2010) 1, Türkiye de ise 12.736.986 adolesan vardır (TUİK 2009) 5. Adolesan dönemde çok önemli fiziksel ve psikososyal değişimler görülür 6,7. Dinamik olan hormonal değişimler fiziksel büyüme ve pubertal değişimlere neden olmaktadır. Yaşamın ikinci on yıllık döneminde başlayan bu değişimin başlangıcı ve süreci cinsiyete, kişiye ve topluma göre farklılıklar gösterir 8. Amerika da adolesan dönemde mortalite ve morbidite nedenleri temelde yanlış davranışlar sonucundur. Motorlu araç kazaları, diğer kasıtlı veya kasıtlı olmayan kazalar, tüm ölümlerin %75 inden fazlasının sebebidir. Sağlıksız beslenme ve yetersiz fiziksel aktivite adolesan dönemde çeşitli komplikasyonlara neden olan şişmanlıkla sonuçlanır 6. Ülkemizde adolesan dönemde sağlık açısından riskli davranışların boyutunu ortaya koyacak çalışmalara gereksinim vardır. Ercan ve arkadaşlarının İstanbul ilindeki lise öğrencilerinde yaptıkları Cerrahpaşa Gençlik Sağlığı Araştırması-2000 ile bu konudaki ilk veriler elde edilmiştir 9. Tüm dünyada, mortalite riski, gelişen koruyucu sağlık hizmetlerine paralel olarak çocukluk çağından itibaren yaş büyüdükçe giderek azalma eğilimi göstermektedir. Adolesan döneminde ise mortalite riski birden artmaktadır. Bu risk artışı başlıca kazalar, intihar, adam öldürme ve AIDS e bağlı olarak gelişmektedir. Sigara içme, alkol ve uyuşturucu kullanma, yüksek yağ ve karbonhidrat içerikli ancak besin değeri düşük yiyeceklerin fazla tüketilmesi, sürekli diyet yapma, spora az zaman ayırma, emniyetsiz ve ehliyetsiz araç kullanma ve korunmasız cinsel ilişkiye girme gibi riskli davranışlar ergenlik döneminde sık karşılaşılan sorunları oluşturmaktadır. Bu riskli davranışların bu dönemde engellenmemesi veya düzeltilmemesi halinde, ergenlik döneminde yol açtıkları problemlere ek olarak erişkin yaşam biçimini de olumsuz etkilemeleri söz konusudur. Erişkin sağlık davranışlarının ve yaşam biçiminin bireyden bireye çok büyük farklılıklar gösterdiği ve bu özelliklerin ergenlik çağında şekillendiği 1
bilinmektedir 10. Adolesanlara yönelik öncelikle yapılması gerekenler; güvenli ve destekleyici çevre oluşturulması, sağlıkla ilgili konularda bilgilendirme, yeteneklerin geliştirilmesi, danışmanlık ve sağlık hizmeti sunulmasıdır 8. COOP Chart anketleri, yetişkin ve gençlerin fonksiyonel durumunu değerlendirmek için bir yılı aşkın bir sürede geliştirilmiş geçerli ve pratik bir yöntemdir. Bu yöntem tıbbi uygulamalarda, temel sağlık hizmetlerinde, araştırma faaliyetleri için Dartmouth COOP tarafından geliştirilmiştir 11,12. COOP Chart anketleri genellikle yaş, cinsiyet, köken, din ya da hastanın kültürel özellikleriyle sınırlı değildir. Uluslararası bir standarttır, birçok dile çevrilmiştir ve birçok ülkede kullanılmaktadır 13,14. Dartmouth Primary Care Uygulama tabanlı Araştırma Ağı (Dartmouth COOP Projesi) birinci basamak sağlık alanında, hekimlerin ve diğer sağlık profesyonellerinin kullanımı için planlanmış Dartmouth Tıp Okulu Toplum ve Aile Hekimliği Bölümü tarafından koordine edilen gönüllü bir kooperatif ağıdır. 1972 yılında başlatılan Dartmouth COOP Projesi, Amerika Birleşik Devletleri ndeki en eski birinci basamak pratiğe dayalı araştırma ağlarından biridir 15. COOP Chart temel bakım hizmetlerinde fonksiyonel durumun ölçülmesi için kullanılan popüler bir araçtır 13. COOP Chart bireyin günlük aktivite, aile durumu, okul başarısı, fiziksel, emosyonel, sosyal destek, ağrı ve genel sağlık durumu ile ilgili sorular içermektedir 12. Türkiye'de henüz kullanılmamış COOP Adolescent Chart testinin uygulanabilirliği ve geçerlik-güvenilirliğinin ortaya konması bu alanda Türkiye de verilerin oluşturulmasını sağlayacaktır. Toplanan verilerle oluşturulacak altyapı ile adolesanların hastanelerde ve eğitim kurumlarında bir bütün olarak ele alınmasına olanak sağlayacaktır. COOP Adolescent Chart ın geçerlik ve güvenilirliğinin uygulanması amacıyla bu çalışma yapıldı. 2
2. GENEL BİLGİ 2.1. Adolesan Dönemi ve Genel Özellikleri Adolesan dönemi, bireyin fiziksel, cinsel, bilişsel ve psikososyal olarak çocukluktan erişkinliğe geçiş sürecidir. Bu dönemde görülen fiziksel ve cinsel gelişim ergenlik olarak adlandırılır. Temel fiziksel ve cinsel değişiklikler; birincil cinsel özelliklerin olgunlaşması, ikincil cinsel özelliklerin ortaya çıkması (seksüel kıllanma, kızlarda meme gelişimi, erkeklerde ses kalınlaşması), vücut yağ dağılımının değişmesi, iskelet gelişimi ve boy uzaması ile kızlarda menstruasyonun, erkeklerde spermatogenezin başlamasıdır 16,17. Erkek gelişiminin özellikleri 9-13 yaşları arasında, kız gelişiminin özellikleri ise 8-13 yaşları arasında başlar. Kızlarda meme gelişiminin başlaması, erkeklerde testis hacminde artış pubertenin en erken bulguları olarak kabul edilir 16. Kızlarda meme gelişimi (telarş) ile başlayan ikincil cinsel özellikler pubik kıllanma (pubarş), aksiler kıllanma (aksillarş) ve ilk menstruasyon (menarş) sırasıyla devam eder 18. Türk kızlarında meme gelişiminin başlangıcı 10.35-10.99 yaş, erişkin evreye ulaşma yaşı ise 15-15.5 yaş olarak bulunmuştur. Türk kızlarında pubik kıllanmanın başlangıç yaşı 10.35-10.99 yaş, erişkin evreye ulaşma yaşı ise 13.1-13.9 yaş olarak belirlenmiştir. Türk kızlarında ortalama menarş yaşı 12.5 yaş olarak bulunmuştur 17. Kızlarda pubertede izlenen diğer değişiklikler vulva, vajen ve himen mukozasında kalınlaşma, vajinal sekresyonun asidik özellik kazanması, mons pubiste yağlanma ve klitoriste hafif büyümedir 18. Erkeklerde ikincil cinsel özelikler testis hacminin artması ile başlar. Pubarş, aksillarş ve spermarş sırası ile gözlenir. Testis hacminin 4 mm 3 veya çapının 2,5 cm yi aşması pubertenin ilk bulgusu olarak kabul edilir 19. Türk çocuklarında testis boyunun 4 mm 3 den büyük olmasının 11.1±2.1 yaş olduğu saptanmıştır 17. Adolesan dönemde hızlı büyüme ve gelişme ile birlikte kalori ihtiyacı da artar. Adolesan beslenmesi değerlendirildiğinde düzensiz öğün ve öğün aralarında atıştırma örüntüsü, ev dışında yemek yeme alışkanlığı ve ayaküstü beslenme (fast-food) biçimi, beslenme alışkanlıklarının tipik özelliklerindendir. Bunun yanında hareketsizlik, sosyal-çevresel faktörler ve psikolojik yapıya bağlı olarak gelişen obezite önemli bir 3
problemdir 21. Bu alışkanlıkları genellikle aile, akranlar ve kitle iletişim araçlarını kapsayan birçok etmen etkilemektedir 22. Yetişkinlikte görülen pek çok ciddi hastalığın kökeni ergenliğe dayanır. Örneğin, sigara kullanımı, kötü beslenme ve egzersiz alışkanlıkları hayatın ileri dönemlerinde hastalık ya da erken ölüme yol açmaktadır 1. Depresyon, alkol kullanımı ve intihar girişimleri adolesanlarda oldukça yaygındır 23. Adolesanların karşılaşabilecekleri en önemli üreme sağlığı sorunları cinsel yolla bulaşan hastalıklar, AIDS, istenmeyen gebelikler, yasal olmayan düşükler ve bunlara bağlı gelişen komplikasyonlardır. Gebelikte düşük kilo, yetersiz kilo alımı ve obezite, prematüre doğumlar, gelişme geriliği ve hipertansiyonla yakından ilişkilidir. Gebelikte anemiler beslenme bozukluğu ile orantılıdır. Beslenme tüm gebelerde önemli iken adolesan gebelikte özellikle önemlidir. Adolesanın kendi büyüme gelişmesi için yeterli ve dengeli beslenmesi şarttır. Bu duruma gebelik eklenince beslenme daha da önem kazanır 22. Demirezen ve Çoşansu nun 11-17 yaş 638 adolesan ile yaptıkları araştırmadan elde edilen bulgular öğrencilerin önemli ölçüde sağlıksız beslenme alışkanlıklarına sahip olduğu ve risk taşıdıklarını göstermektedir. Araştırma bulguları erkek öğrencilerin kızlara göre daha sık yağlı ve şekerli yiyecekler yediği (x 2 =11.2; p=0.02), kahve, çay, kola tükettiği (x 2 =18.8; p=0.001) ve daha sık fast-food türü yiyecekler tükettiğini (x 2 =9.9; p=0.04) göstermiştir. Sağlıksız beslenme alışkanlıklarının yaşla birlikte artış göstermesi, erken dönemden başlayarak çocuk ve gençlerde sağlıklı beslenme alışkanlıklarının kazandırılmasına yönelik koruyucu girişimlerin önemine işaret etmektedir 24. Adolesanların başlıca mortalite ve morbidite nedenleri arasında, yönlendirme ve belirli beceriler kazandırma yoluyla azaltılabilecek ve önlenebilecek, bu çağa özgü riskli davranışlarla doğrudan ilişkili sorunlar vardır 16. TUİK 2008 Türkiye Sağlık Araştırması sonuçlarına göre 7-14 yaş grubundaki çocukların son 6 ay içinde yaşadıkları hastalık/sorunlar; enfeksiyöz hastalıklar (%46.3), ağız ve diş sağlığı sorunları (%26.3), göz ile ilgili sorunlar (%16.8), beslenmeyle ilişkili hastalıklar (%8.8) ve cilt hastalıkları (%8.7) ilk beş sırayı almaktadır. On beş ve yukarı yaştakilerden kronik hastalık/sağlık sorunu yaşadıklarını belirten bireylerin verdikleri yanıtlara bakıldığında en yüksek ilk 5 hastalık grubunun; bel bölgesi kas iskelet sistem 4
problemleri (%22.7), romatizmal eklem hastalığı (%17.6), ülser (%15.4), migren ve benzeri şiddetli baş ağrısı (%15.4) ve hipertansiyonda (%14.8) yoğunlaştığı gözlenmiştir 5. Özmert ve ark. (2005) yoksul ilkokullarda yaptığı çalışmada sosyo-demografik özellikler, fiziksel ve çevresel faktörlerin okul başarısını etkilediğini belirtmiştir. Bu etkileşimin ise sadece okul başarısını etkilemekle kalmayıp üniversite eğitimi ve daha sonraki yaşamı da etkileyeceğini vurgulamıştır 25. Adolesan dönemi bu nedenlerle dikkatle izlenmesi ve desteklenmesi gereken bir dönemdir 16. Adolesanların fonksiyonel durumlarını belirlemek sadece büyüme ve gelişmesi için değil sağlıklı yetişkin bireylere dönüşüm süreci içinde gereklidir. Bu alanda yapılacak araştırmalar sağlık ekibine veri tabanı sağlar. 2.2. COOP Chart Ölçeği Geleneksel tıp ve bakım modelleri bireysel adolesan sağlık rehberliğinde çok az başarı sağlamıştır. Topluma yönelik birinci basamak sağlık bakımı (Communitiy Oriented Primary Care-COPC) primer bakım ile toplum sağlığı arasında köprüdür. Topluma dayalı modelde amaç tedavi gereksinimlerini belirlemek kadar yüksek riskli adolesana müdahaleyi de kapsar. Bu model, okula dayalı adolesan sağlık merkezleri oluşturmak ve adolesan sağlığını geliştirme hedefini kapsar. COOP sağlık merkezleri okullarda kurulacak bu sistemle; adolesanlarda öncelikle önemli olan sağlık problemleri hakkında doktor ve hemşirelerden bilgi alınmasını, psikososyal problemler konusunda da sağlık ekibinden destek alarak sorunlarına çözümü önerir 20. COOP Chart anketleri, yetişkin ve gençlerin fonksiyonel durumunu değerlendirmek için geliştirilmiş geçerli ve pratik bir yöntemdir 11. İlk olarak Nelson ve ark. 26 tarafından geliştirilmiş daha sonra WONCA (Classification Committee of the World Organization of National Colleges, Academies and Academic Associations of General Practitioners/Family Physicians) tarafından uyarlanmıştır 27. Günümüze kadar COOP Chart dünyada 20 dile çevrilmiş ve geçerlik-güvenirliği yapılmıştır 28. Ayrıca bu sistemin Kuzey Amerika ve başka yerlerde kabul edilebilirliği, geçerlik ve güvenilirliği çok farklı uygulamalarda test edilmiştir 12. Amerika da Bristol 29 5
randomize çalışma, Çin de kronik hastalık 30 ve fonksiyonel durum 31 değerlendirme çalışmaları, Londra da geçerlik 32 çalışmasında kullanılmıştır. Nelson ve ark. 26 orijinal Dartmouth COOP Chart ın 1 saatlik test re-test güvenilirlik testinin iyi olduğunu bildirmişlerdir. COOP Chart ın test, re-test güvenirliğinde yüksek düzeyler gösterdiği, uzun dönem sağlık durumunu değerlendirmede ve ilk sağlık durumu ile son durumun karşılaştırılmasında oldukça iyi olduğu tespit edilmiştir 34. Lindegaard et al. 33 psikososyal problemleri olan hastalarda yaptıkları test ve re-test çalışmasında sağlık değerlendirmeleri için 1 güne oranla 2 veya 3. günlerde re-test yapılmasını önermişlerdir. COOP Chart, hastalarla iletişimi geliştirmek, fonksiyonel durumlarının açıkça ortaya konmasını sağlamak ve hastalara hazırlanan tedavi planlarını uyarlamak için klinisyenlere önerilmektedir 35. COOP Chart günümüze kadar diyabet 36, kalp hastalıkları 37, farklı yaş gruplarında psikolojik ve sosyal gelişim problemleri 38, depresyon 39, astım 40, kanser 41, göz rahatsızlıkları 42, felç 43, epilepsi 44, demansı 45 kapsayan pek çok hastalıkta kullanılmaktadır. COOP Chart, kullanımda olan yaşam kalite anketleriyle kıyaslandığında geçerliği iyi bulunmuştur. COOP Chart anketlerinde skorlar bireylerin önceki skorları ve referans değerleriyle karşılaştırılabilir, araştırma ve sonuç çalışmaları dışındaki günlük kullanımlarda istatistik analize ihtiyaç duymadan kullanılabilir. Anketlerin kullanım ve değerlendirilmesinde karışık ve yüksek maliyetli teknolojilere gerek yoktur 13. COOP Chart bireyin fiziksel durumunu, duygularını, günlük sosyal aktivitelerini, sağlığındaki değişimleri ve genel sağlık durumunu içeren 6 kategoriden oluşmaktadır. Her bir tablo hasta fonksiyonlarının izlem ve bakımının değerlendirilmesi için sağlıklı bir skorlama sistemi uygulandığından basit ve kolaydır 12. Başlıklar altındaki tablolardan her biri, kişinin son 4 hafta içindeki durumunu içeren soru ve beş seçenekten oluşur. Her cevap fonksiyonel durumu gösterir en iyiden en kötüye doğru 5 puanlık skala ile gösterilmiştir (1=Çok iyi, 2=İyi, 3=Orta, 4=Kötü, 5=Çok kötü) 13. Aynı zamanda her seçeneği daha anlaşılır kılan çizgi karakter ile ifade edilir. Her seçeneğin karşısındaki resim, cevapların ön yargısız olması için yapılmıştır 11,12. Jenkinson et al. 34 yaptığı çalışma ise cevaplardaki resimlerin soruya verilen cevapları ve yanıt sürelerini değiştirmediğini göstermiştir. 6
2.3. COOP Chart Testlerinin Versiyonları 2.3.1. WONCA COOP Chart COOP/WONCA sağlık durumunu değerlendirme tabloları, birinci basamak sağlık hizmetlerinde kullanılması için uygun, en üst seviyede gereksinimleri belirleyecek nitelikte hazırlanmıştır. Orijinal Darmouth COOP fonksiyon tabloları, Nelson tarafından 1988 yılında yaklaşık 200 GPS WONCA (Dünya Aile Hekimliği/Genel Pratisyen Örgütü) tasnif komisyonu çizelgeleri revize edilerek Dartmouth Tıp Fakültesi işbirliğiyle geliştirilmiştir 13,46. Tablolar, fiziksel sağlık, duygular, günlük aktivite, sosyal sağlık ve genel sağlık soruları içeren 5 farklı alanda hazırlanmıştır ve değerlendirilmesi kolaydır. COOP/WONCA sağlık statüsü hakkındaki değişiklikleri belirler. Her tablo 5 ölçüye sahiptir (1=Çok iyi, 2=İyi, 3=Orta, 4=Kötü, 5=Çok kötü). Bazı çevirilerde parametrik testlere uygunluk ve boyut açısından tüm sağlık 3 puan verilerek değiştirilmiştir. Ölçeğin her bir adımı resimle gösterilmiştir. Sonuçta bireyin sağlık profili belirlenir 13. 2.3.2. Adolescent COOP Chart COOP Adolescent Chart fonksiyonel sağlık değerlendirme sistemi genel ve pratik uygulamalar için tasarlanmış uluslararası testlerdir. COOP Adolescent Chart sürümü, hastaların fonksiyonlarından sosyal ve zihinsel aktivite, ağrı, fiziksel ve duygusal durumunu belirleyen alanda dokuz adet resimli tablo kullanılarak ölçülen yetişkin sürümünden model alınarak oluşturulmuştur. Ölçek test edilmiş, birincil bakım araştırmaları ile geliştirilmiş, Darmouth COOP Projesinden sonra adlandırılmıştır 26. Yetişkin ölçeğinin sağlık durum değişimlerine oldukça hassas olduğu, ofis ortamlarında kolay kullanıldığı, geçerli ve güvenirliği olduğu gösterilmiştir 26. COOP Adolescent Chart sürümü, 12-21 yaş aralığında 658 genç örnek alınarak geliştirilmiştir 47. Bu kişisel-yönetim skalası ilk başta 17 alanı kapsayan ölçüm içeriyordu. Primer bakım uzmanları 3 alanı elediler. Geriye kalan 14 alandan 6 alan (fiziksel sağlık, duygusal durum, okul durumu, sosyal destek, aile iletişimi ve sağlık alışkanlıkları) skalanın her bir noktasına yerleştirilen uyumlu Likert skalasından 5 resimle derecelendirilmiştir 14. Bu özet ölçek tamamında 5 dakikadan daha az zamanı almaktadır. Test, re-test güvenirliği, 198 adolesanda ardışık günlerde denenmiş 7
korelasyon 77 (71-80 aralığında) olarak görülmüştür. Aynı zamanda geçerliği, aynı alanda anket dışı konulardan seçilen ve 6 alanın her biri arasında kıyaslama yapılmıştır. Alanların karşılığı olan korelasyon ortalaması 62 olup, yetişkin COOP geçerlik çalışmasında karşılaştırılmayan alanlar için 32 ve karşılaştırılmış alanlarda korelasyon 64 bulunmuştur 26. Geçerlik ayırımı, yaş, cins, ırk kontrol edildikten sonra ilaç kullanmayan veya daha öncesinde ilaç kullanmış adolesanlarda farkı görmek için uygulanarak COOP Adolescent Chart sürümü sağlık alışkanlıklarını belirlemiştir 47. COOP Adolescent Chart tablosu klinik uygulama alanlarında kullanım potansiyeli geniş ve uygulaması kolaydır. Likert skalasından 5 resimle derecelendirilmiş resimler, ölçümlerin geçerliğini azaltmadan ya da cevapları geliştirici etki oluşturmadan soruların cevaplandırılmasını göstermesiyle etkileyici olmuştur. Ek olarak 6 fonksiyonel alanda, özellikle bireysel seviyede sadece önemli bazı fonksiyonların gözden kaçmasını değil aynı zamanda hepsini de dahil etmesi açısından önemlidir. Bu ölçeğin sağlık durumundaki önemli değişimleri ortaya çıkarması dışında, tüm değişimlere duyarlı olması sebebiyle sağlık problemlerini belirlemede en iyi yarar sağlayacağı açıktır 38. Skalayı geliştirenler, bu tabloların biri için 3 ya da daha yüksek puan alanların, o tabloda sorgulanan soruna yönelik bireyin sağlık probleminin olacağını dikkat çekerek, bir doktor kontrolü önermektedir 47. 8
3. GEREÇ VE YÖNTEM 3.1. Araştırma Yöntemi Araştırmanın yöntemi, COOP Adolesan ölçeğinin geçerlik-güvenilirliği yapıldığından metodolojik bir araştırmadır. 3.2. Araştırmanın Yeri ve Tarihi Araştırma 1-31 Aralık 2009 tarihleri arasında Hatay (39:12:00 Doğu boylam, 36:52:00 Kuzey enlem ) ilinde merkez ilköğretim okullarında yapılmıştır. 3.3. Evren ve Örneklemin belirlenmesi Araştırmanın evrenini, Hatay ilinde İl Milli Eğitim Müdürlüğü ne bağlı İlköğretim okullarına devam eden 11-15 yaş arasındaki (6-8. sınıf) adolesanlar oluşturmuştur. Milli Eğitim İl Müdürlüğü nden alınan istatistik verilerine göre Hatay merkezde toplam 38 okul ve bu okullarda öğrenim gören toplam 14.233 adolesan bulunmaktadır. Örneklem seçimi için tabakalı örneklem metodu kullanıldı. Ülkemizde sosyoekonomik durumun değerlendirilmesinde standart bir ölçek kullanılmamaktadır. Bu nedenle okulların sosyoekonomik sınıflandırılması yapılırken İl Milli Eğitim Müdürlüğü nün gözlemsel değerlendirilmesi kullanıldı 48. Sosyoekonomik sınıflamaya göre bu okullar alt, orta, üst gelir düzeyine göre tabakalandı. Okul dağılımı düşük sosyoekonomik düzeyde (SED) 23 okul (6382 adolesan), orta SED de 10 okul (5526 adolesan), yüksek SED de 4 okul (2325 adolesan) olarak belirlendi. Araştırmanın örneklem büyüklüğünü belirlemek amacıyla, Kuramsal Örneklem Büyüklüğü tablosundan yararlanıldı. Büyüklüğü 20.000 e kadar olan evrende örneklem büyüklüğü %99 güven düzeyinde (±)5 hata payı ile 642 olarak verildi 49,50. Buna göre Antakya merkeze bağlı okullarda öğrenim gören toplam 14.233 adolesandan 698 adolesan örnekleme alındı. Tabakalı örnekleme göre belirlenen 698 adolesandan, alt düzeyde 313 adolesan, orta düzeyde 271 adolesan, üst düzeyde 114 adolesan yer aldı. Okullar ulaşım, anket uygulama, veri temini, şube sayıları göz önüne alınarak basit rastgele örneklem metoduyla seçildi. Antakya merkeze bağlı okullardan İstiklal 9
İlköğretim Okulu, İnönü İlköğretim Okulu ve Özel Ata Kolejinin 6-8 sınıflarında anketler uygulandı. 3.4. Araştırmanın Değişkenleri Bağımlı değişken: Adolesanların kendi sağlıklarına yönelik bilgiler (genel ve son 4 haftadaki sağlık durumları) araştırmanın bağımlı değişkenleridir. Bağımsız değişken: Adolesanların cinsiyeti, yaşı, ailesinin eğitim durumu vb sosyo-demografik özellikleri araştırmanın bağımsız değişkenleridir. 3.5. COOP Adolescent Chart ın Türkçeye Uyarlaması COOP Chart ı geliştiren araştırmacılar Eugene C. Nelson ve John H. Wasson ile yazılı (e-mail ile) iletişim kuruldu ve ölçeğin Türkçe ye uyarlanması ile ilgili gerekli izin alındı (Ek-V). Ölçeğin orijinal formu (Ek-II) İngilizce olduğundan Türkçeye uyarlandı (Ek-III). Birbirinden bağımsız iki İngilizce dil bilimcisi tarafından Türkçe ye çevrildi. Konu ile ilgili uzman üç öğretim üyesi (Ek-VIII) tarafından incelenerek her madde için uygunluk değerlendirilmesi yapıldı. Daha sonra Türkçe leştirilen ölçek Türkçe ve İngilizce yi iyi bilen bir kişi tarafından özgün diline tekrar çevrildi ve bu çeviri ölçeğin orijinal formu ile karşılaştırıldı. 3.6. Araştırmanın Etiği COOP Adolescent Charts ölçeğini geliştiren araştırmacılardan e-mail ile ölçeğin Türkçeye çevrilmesi, geçerlik-güvenirliğin yapılması ve Türkiye standartlarına uygun olmayan sorularda değişiklik yapabilmek için izin alındı (Ek-V). Mustafa Kemal Üniversitesi Tıp Fakültesi Araştırma Etik Kurulundan izin alındı (Ek-VI). Araştırmayı gerçekleştirmek için Hatay İl Milli Eğitim Müdürlüğü nden ve çocukların velilerinden yazılı izin alındı (Ek-VII). 10