9. Sınıf Dil ve Anlatım Konu Anlatımlı Menekşe BAŞER Tayfun USLU Metin ÇETİN
Copyright Evrensel İletişim Yayın Dağıtım San. Tic. Ltd. Şti. Bu kitabın her hakkı EVRENSEL İLETİŞİM LTD. ŞTİ. e aittir. Hangi amaçla olursa olsun, bu kitabın tamamının ya da bir kısmının,kitabı yayınlayan yayınevinin öncedenizni olmaksızın elektronik, mekanik, fotokopiya da herhangi bir kayıt sistemi ile çoğaltılması, yayınlanması ve depolanması yasaktır. Yazarlar Menekşe BAŞER Tayfun USLU Metin ÇETİN Genel Yayın Yönetmeni Engin KARAPINAR Dil Uzmanı Metin ÇETİN Dizgi. Tasarım. Kapak EVRENSEL İLETİŞİM YAYINLARI DİZGİ SERVİSİ Basım Yeri Cem OFSET ISBN 978-605 - 5247-46 - 1 EVRENSEL İLETİŞİM YAYINLARI Yeni Ziraat Mah. 655. Sk. No: 15/A Altındağ/ ANKARA Tel: (0312) 384 65 00 Faks: (0312) 384 61 00 email: evrensel@evrenseliletisim.com.tr www.evrenseliletisim.com.tr
ATATÜRK ÜN GENÇLİĞE HİTABESİ Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünya da emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen, Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur. Mustafa Kemal ATATÜRK
İstiklâl Marşı Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Bastığın yerleri toprak! diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı. Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl... Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyet! dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma, sakın. Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va dettiği günler Hakk ın... Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ? Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ! Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünya da cüdâ. Ruhumun senden, İlâhi, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli. Bu ezanlar-ki şahadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder-varsa-taşım, Her cerîhamdan, İlâhi boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır ruh-ı mücerred gibi yerden na şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım. Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl: Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet; Hakkıdır, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Meh met Âkif ER SOY
yazardan Değerli Öğretmenler ve Sevgili Öğrenciler, 9. sınıf Dil ve Anlatım Dersi kazanımlarının çok yoğun olması ve ders kitaplarının yapılandırıcı programa uygun olarak öğrenciyi merkeze alan bir anlayışla hazırlanması kazanım odaklı bir yardımcı kaynağı zorunlu kılmıştır. Dil ve Anlatım Dersi Öğretim Programı na göre hazırlanan bu kaynakta öğretim programındaki temel amaçlar esas alınmıştır. Konu ve kazanımların işlenişinde kazanımlar ve kazanımlarla ilgili sınırlılıklar göz önünde bulundurulmuştur. Sizlere de yardımcı olması amacıyla hedeflenen kazanımlar ve açıklamalar konu işlenişinde verilmiştir. Kaynak kitapta: Konu anlatımlarına, Çözümlü sorulara, Doğru-yanlış sorularına, Boşluk doldurma sorularına, Test sorularına yer verilmiştir. Hazırladığımız kaynak kitap 9. Sınıf Dil ve Anlatım dersi kazanımlarını kavratmanın yanı sıra sınavlara hazırlanmanıza da yardımcı olacaktır. Tüm meslektaşlarımıza ve siz sevgili öğrencilere başarı dileklerimizle...
İÇİNDEKİLER 1. : İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR... 7 1. İletişim... 8 2. İnsan, İletişim ve Dil... 15 3. Dil-Kültür İlişkisi... 19 I. Ünite Sonu Ölçme ve Değerlendirme... 24 I. Ünite Sonu Tekrar Testleri... 27 2. : DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI VE TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ... 33 1. Dillerin Sınıflandırılması... 34 2. Türk Dilinin Tarihî Gelişimi ve Türkiye Türkçesi... 37 II. Ünite Sonu Ölçme ve Değerlendirme... 42 II. Ünite Sonu Tekrar Testleri... 44 3. : SES BİLGİSİ VE TELAFFUZ (SÖYLEYİŞ)... 51 1. Türkçenin Ses Özellikleri... 52 2. Telaffuz (Söyleyiş)... 70 III. Ünite Sonu Ölçme ve Değerlendirme... 83 III. Ünite Sonu Tekrar Testleri... 86 4. : KELİME BİLGİSİ... 95 1. Kelimede Anlam ve Kavram... 96 2. Kelimelerin Farklı Anlamlarda Kullanımı... 98 3. Anlam İlişkilerine Göre Kelimeler... 106 4. Kelimelerde Anlam Değişmeleri... 110 5. Kelime Grupları... 111 IV. Ünite Sonu Ölçme ve Değerlendirme... 142 IV. Ünite Sonu Tekrar Testleri... 145 5. : CÜMLE BİLGİSİ... 161 1. Cümlede Anlamın Oluşumu... 162 2. Bildirdikleri Kiplere Göre Cümleler... 163 Haber Cümleleri... 163 Dilek - İstek Cümleleri... 164 Haber ve Dilek Kiplerinde Soru... 165 Haber ve Dilek Kiplerinde Olumluluk Olumsuzluk... 166 3. Metinde Kazandıkları Anlamlara Göre Cümleler... 167 V. Ünite Sonu Ölçme ve Değerlendirme... 178 V. Ünite Sonu Tekrar Testleri... 180 6. : PARAGRAF BİLGİSİ... 187 1. Anlatım Birimi Olarak Paragraf... 188 2. Paragrafta Yapı... 189 3. Paragrafta Anlam ve Ana Düşünce... 192 4. Paragrafta Düşünceyi Geliştirme Yolları... 196 5. Metin ve Paragraf... 198 VI. Ünite Sonu Ölçme ve Değerlendirme... 199 VI. Ünite Sonu Tekrar Testleri... 200
9. Sınıf 1. İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR
9. Sınıf 1. DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR İletişim Nedir? 1. İLETİŞİM İnsan düşünür, konuşur, kaynak ve araç kullanır, bunlarla üretim yapar. Duygu ve düşüncelerini ifade edebilir, bunları biriktirebilir ve aktarabilir. Hayvanlardan farklı olarak zaman ve mekân boyutuna ve soyutlama yeteneğine sahiptir. Başka işaret ve simgeler KAZANIM 1 kullanmadan anlam üretme yeteneğine sahiptir. Anlam parçacıkları olan sembol veya simge yardımıyla mesajları kodlayabilir, onları gönderir, filtre İletişimin önemini ve değerini sezer. eder, algılar ve kodunu çözerek iletişim sürecini başlatır. Sembol veya simgeler yardımıyla dilin en küçük birimleri olan sözcükler üretir. İşte bütün bunlardan sonra diyebiliriz ki simgeler veya semboller (mesaj) aracılığıyla bilgilerin, düşüncelerin, duyguların biriktirilip aktarılmasına iletişim denir. İletişim, mesajın kaynak (gönderici) ve hedef (alıcı) arasında aktarılma sürecidir. İletişim tarafların üzerinden anlaşmaya varabilecekleri ortak bir dil üzerine inşa edilir. Mesajların kodlanarak kanal aracılığıyla kaynaktan hedefe veya hedeflere aktarılması ve onlardan geri bildirim alma suretiyle iletişim kurulmuş olur. Örneğin, bir konuşmacı (kaynak) ortak bir dil aracılığıyla (Örn. Türkçe) kodladığı mesajı (iletiyi), ses dalgaları ve hava yoluyla (kanal) hedefe aktarır. Bu süreçte geribildirim bekleniyorsa iletiyi gönderen başat kaynak, hedef ise sonat kaynak olarak tanımlanır. İletişim kısaca, kaynak ile hedef arasında mesaj alışverişi olarak tanımlanabilir. Bununla birlikte sosyal bilimlerde diğer tüm kavramların tanımında olduğu gibi iletişim kavramının da herkes tarafından kabul edilen bir tanımını yapmak neredeyse imkânsızdır. Yine de bazı tanımları verecek olursak iletişim; bilgi, fikir, duygu ve düşünceleri kapsayan anlamların, semboller yardımıyla aktarıldığı bir süreçtir. İletişim; bilgi, fikir, duygu gibi her tür anlam (mesaj) alışverişidir. İletişim bir anlam iletme çabasıdır. İletişimin Önemi İletişim kişilerin birbirlerine duygu ve düşüncelerini aktardıkları bir süreçtir. Bu sürecin başarısı, bireyin özel yaşamında mutluluğun, iş yaşamında tatminin kaynağıdır. Karşımızdaki kişileri tanımak, onların varlığını kabul etmek, onlara önem ve değer verdiğimizi göstermek ancak iletişimle olabilir. Bireysel, örgütsel ve toplumsal yaşam biçimlerinde iletişim bir ihtiyaçtır. Bir sosyal yapı içinde iletişime ihtiyaç göstermeyen hiçbir iş yoktur çünkü iletişim, insanların birbirlerini anlamaları için gerekli olan bir köprüdür. Köprünün bir ayağında kaynak, diğer ayağında alıcı (hedef) bulunur. İletişim, bu iki ayak arasındaki mesaj alışverişidir. İletişimi kaynaktan, alıcı veya alıcılara mesajın iletilmesi olarak düşünmek doğru değildir çünkü mesajı gönderen kişinin genellikle bir amacı vardır. Kaynak gönderilen mesaj doğrultusunda hedeften bir davranışta bulunmasını bekler. Hedefin göstereceği davranış ise mesajı alma biçimine ve mesajın alınma derecesine bağlıdır. Mesajı gönderenin istediği davranışın, alıcı tarafından gösterilmesi hâlinde etkin iletişim gerçekleşir. İnsan ister tek başına, ister toplumla birlikte yaşasın, amacına iletişim kurarak ulaşabilir. İnsanda iletişim kurma ihtiyacı, çevreyi etkileme isteğinden kaynaklanır. Bu nedenle iletişim, ister bilgiyi yaymak, ister eğitmek, ister eğlendirmek veya yalnızca anlatmak için olsun asıl amaç, bilgi verme ve karşıdakini etkilemektir. Örgütsel ve grup iletişiminde, birlikte çalışan insanların davranışlarını kontrol etme ve belli bir amaç doğrultusunda yönlendirmenin vazgeçilmez aracı iletişimdir. İletişim sadece bir ileti alışverişi değil, insanın toplumsallaşma sürecinde ortak bir etkinliktir. Örgütler insani, fiziki ve mali kaynaklardan oluşan iş birliği sistemleridir. Örgütsel unsurların bir araya getirilip organize edilmesinden sonra, belirlenen amaçlara yönlendirilmeleri gerekir ve bu, ancak iletişimle olur. İyi bir iletişim örgütsel amaçlara ulaştırmada yardımcı olur. Etkin iletişim, tüm yönetim faaliyetleri ve fonksiyonları için temel bir öneme sahiptir. İletişim her şeyden önce, insanın kendini bir insan olarak gerçekleştirmesi ve sosyal süreçlere girmesi bakımından önemlidir. İletişim sayesinde insanlar düşüncelerini açığa vurma, onları paylaşma ve değerlendirme olanağı bulur. Başkalarını etkileme ve onlardan etkilenme, yararlanma, yararlı olma iletişim sayesinde olur. 8
DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR İnsan ilişkilerinin temelinde iletişim vardır. İletişim şüphesiz insanlar ve diğer tüm sosyal sistemler için önemlidir ancak iletişim özellikle bugün her zamankinden daha büyük bir öneme sahiptir. Günümüzde iletişimin öneminin artmasının nedeni, iletişimin bugün bir güç kaynağı olan bilgi iletiminin temel aracı olmasıdır. Yaygın bir tanımlamayla içinde bulunduğumuz çağ, "enformasyon çağı" olarak nitelendirilmektedir. Çağımıza adını veren bilginin bir değer olarak ortaya çıkması ve iletilmesi, iletişim sayesinde mümkün olabilmektedir. SORU Dil ve iletişimle ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır? A) İletişim en gelişmiş şekliyle, dille yapılır. B) Sözcükler iletimizi ulaştırmada başvurduğumuz en etkili göstergelerdir. C) İnsanlar iletişim tekniklerini son yüzyılda keşfetmiş ve kullanmışlardır. D) Bir toplumun kültüründeki her değişme dili de değiştirir. E) İletişimin gerçekleşmesi için her zaman dile gereksinim duyulmaz. ÇÖZÜM A, B, D, E seçeneklerindeki iletişim ve dille ilgili bilgiler doğrudur. İnsanlar tarih öncesi dönemlerden itibaren iletişim tekniklerini keşfetmiş ve kullanmışlardır. Doğru Yanıt C İletişimin Ögeleri Tam bir iletişimin kurulabilmesi için altı temel öge kullanılır. Bu ögeler; kaynak (gönderici), alıcı (hedef), ileti (mesaj), bağlam (ortam), dönüt (geri bildirim) ve kanal (araç)dır. Burada gönderici (mesajı gönderen), hedefi belli bir tutum ve davranışta bulunmaya iten kişi, grup veya toplumdur. Hedef veya alıcı, mesajı alan taraftır. Mesaj veya ileti, gönderici ile alıcı arasında aktarılan duygu, düşünce ya da isteğe denir. İletişimin gerçekleştiği ortama bağlam, gönderici KAZANIM 2 İletişimde yer alan ögeleri belirler. Her türlü iletişimde gönderici, alıcı ve gönderilecek bir ileti vardır. İletişim bir bağlamda gerçekleşir. Gönderici ile alıcı arasında ilişkiyi sağlayan bir kanal vardır. İleti bir iletişim kanalından bir şifre aracılığıyla gönderilir. ile alıcı arasında mesajın izlediği yola kanal denir. İletiye verilen yanıta geribildirim veya dönüt denir. Eğer sistemde şifreleme varsa ve konuşanların birbirini anladığı seslerden oluşan ve belli kuralları olan her doğal dile de kod denir. Gönderici İletiyi gönderen kişi İleti Gönderilmek istenen duygu ya da düşüncenin şifrelenmesi Kanal İletinin ulaştığı yol, araç Alıcı İletinin gönderildiği kişi Bağlam İletişimin gerçekleştiği ortam Dönüt İletişimdeki amacın yerine getirilmesi, geribildirim 9
9. Sınıf 1. DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR İletişim Süreci İletişim sürecinde gönderici bir mesaj oluşturur ve bunu alıcıya aktarır. Alıcı, mesajı yorumlar ve göndericiyi yanıtlar. Böylece iletişim süreci başlamış olur. İletişimin tanımları incelendiğinde, iletişimin kaynak ve hedef arasında mesaj alışverişi olduğu anlaşılır. İletişim, kaynağın mesajı düzenleyip (kodlama) göndermesi ile başlar. Sonra alıcıya ulaşan mesajın kodu alıcı tarafından açılır. Bunun için alıcının mesajı algılayacak, başka bir ifadeyle mesajın kodunu çözecek yetenekte olması gerekir. Alıcı, kaynağın gönderdiği mesajı çözümler, bir düşünce hâline dönüştürebilir ve geribildirimde bulunabilirse iletişim süreci tamamlanmış olur. İletişim sürecinin ögelerini ve işleyişini açıklayabilmek için her şeyden önce iletişimin süreç olduğunu kabul etmek gerekir. Süreç, bir olayın düzenli olarak ve birbirini izleyen değişimlerle gelişmesi, başka bir olaya dönüşmesi olarak tanımlanmaktadır. İletişim, birkaç adımı gerektiren bir süreçtir. Süreç, göndericinin düşünceleri, duyguları veya görüşleri kodlamasıyla ve hedefe göndermesiyle başlar. İletişim süreci, bir mesajı herhangi bir kanalla gönderen gönderici veya kaynak, gönderilen mesaj veya ileti, mesajı alan hedef veya alıcı olmak üzere üç temel unsurdan oluşur. Bu unsurlardan biri eksik olursa iletişim kurulamaz. Gönderici mesajı gönderebilir ancak alıcı onu duymaz veya algılayamaz ise iletişim gerçekleşmez. İletişim süreci, kaynağın mesajı kodlayarak alıcıya göndermesiyle başlar. İletişim sürecinde kaynak, iletmek istediği mesajı, önce hedef tarafından algılanabilir ve anlaşılabilir işaretlere dönüştürür; yani kodlar. Kodladığı mesajı bir araç (sözel ve görsel) veya kanal aracılığıyla gönderir. Mesajı alan hedef, gönderilen mesajı algılayabilirse kodunu açar, yorumlar ve bu yorumuna göre tepkisini kodlayıp geri gönderir (geri-bildirim). Kaynak, hedefin tepkisine göre kendi amacının, karşısındakinin algılamasıyla aynı olup olmadığını kontrol etme imkânına sahip olur. İletişim sürecinin dördüncü unsurunu, iletişim kanalı oluşturur. İletişim kanalı, mesajın göndericiden alıcıya gönderilmesinde kullanılan yolu ifade eder. Örneğin, sözlü iletişimde mesaj ses dalgaları yoluyla alıcıya ulaşır. Telefon görüşmelerinde ise kanal telefon hatlarıdır. İletişim sürecinin önemli bir unsuru da çevresel faktörler dir. Çevre faktörleri, mesajın iletişim kanalı içinden akışını etkileyen koşulları ifade eder. Örneğin, gürültü bir çevresel faktördür. Aynı şekilde, hava şartlarının radyo dalgaları üzerindeki etkisi de bir başka çevresel faktördür. Alıcı (hedef), iletişim sürecinin en önemli diğer unsurudur. İletişim gönderici ve alıcı arasında kurulur. Hedef, mesajı alan kişidir. Alıcının, mesajı taşıyan sembolleri algılaması ve geri bildirimde bulunması ile iletişim süreci tamamlanır. İletişim sürecinin son aşamasını geri-bildirim oluşturur. Geri-bildirim, alıcının, göndericinin mesajına cevabıdır. Bu cevap sayesinde, gönderici mesajının anlaşılıp anlaşılmadığını öğrenir. Örnek: Aşağıda yer alan trafik işaretindeki iletişim ögelerini belirleyelim. Gönderici: Trafik işareti İleti: Durulması gerektiği Kanal: Görsel Alıcı: Sürücüler Bağlam: Trafik ortamı Dönüt: Trafik işaretini gören sürücülerin durması 10
DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR SORU Gençler, cesaretimizi güçlendiren ve sürdüren sizlersiniz. Atatürk ün gençlere yönelik bu sözü ile ilgili iletişim ve ögeleri hakkında aşağıdaki sonuçlardan hangisine ulaşamayız? F) Gönderici Atatürk tür. G) Öğretmen alıcıdır. H) Cesaretimizi güçlendiren ve sürdüren sizlersiniz, ifadesi iletidir. I) Mesaj sözlü ve yazılı kanallarla gençlere iletilmiştir. J) Bu iletişimde temel ögeler kanal ve dönüttür. ÇÖZÜM İletişimde temel ögeler gönderici ve alıcıdır. Bu iletişimde temel ögeler, Atatürk (gönderici) ve gençler (alıcı) dir. Doğru Yanıt E Göstergeler İletişimde semboller, imgeler ve göstergeler kullanılır. Kendi dışında başka bir şeyi temsil eden, onu gösteren, düşündüren, onun yerini alabilen sözcük, nesne, görünüş, olgu veya olaylara gösterge denir. Göstergenin gerçek dünyadaki karşılığına ise gönderge denir. Sözcük, resim, şekil, işaret gibi diğer ögelere de gösteren adı verilir. Eğer gösteren olgu akılda birtakım görüntüler oluşturuyorsa buna da gösterilen denir. Göstergeler aşağıdaki gibi üç gruba ayrılır: Dil Göstergesi Söz veya yazıyla gerçekleştirilen her türlü iletişimsel eylem bu gruba girer. Her sözcük, her işaret bir dil göstergesidir. İnsanın duygu ve düşüncelerini anlatmasının en etkin aracı dildir. Şüphesiz iletişimin resim, şekil, işaret ve vücut diliyle yapılması da mümkündür ancak bunların hiçbiri dil göstergesi kadar güçlü değildir. Doğal Göstergeler KAZANIM 3 Gönderici-alıcı ilişkisinde göstergelerin yerini ve önemini fark eder. Göstergeler; doğal göstergeler, sosyal göstergeler ve dil göstergeleri olmak üzere üçe ayrılır. Gösterge kendi dışında bir başka şeyi gösteren, düşündüren, onun yerini alabilen nesne, görünüş ve olgudur. Her göstergenin bir gösteren bir de gösterilen yanı vardır. Göstergeler birbirinden ayrılması mümkün olmayan ses ve anlam birimlerinden oluşur. Dil göstergeleri diğer göstergelerden farklıdır. İnsanın anlatma yeteneğinin en gelişmiş aracı dildir. Dil ruh hâllerinin ve duyguların anlatılmasında da kullanılabilir; dil göstergeleri kendi anlam ve değerlerinden başka anlamları da ifade etmeye elverişlidir. Ses taklidi ile oluşan dil göstergeleri dışındaki göstergeler nedensizdir. Göstergeler anlam bakımından kullanıldıkları yere ve zamana göre yeni değerler kazanır. Gösterge bilimi gösterge sistemlerini inceleyen çalışma alanıdır. Gösterge bilimi göstergeler üzerine kuruludur. Doğadaki her değişimin, her yeni durumun farklı bir mesajı vardır. Sonbaharda sarının, yeşilin ve kırmızının farklı tonlarında sararan yaprakların mesajı farklı, ilkbaharda farklı renklerde açan çiçeklerin mesajı daha farklıdır ve bunların her biri doğal göstergelerdir. 11
9. Sınıf 1. DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR Havanın bulutlanması ve şimşek çakması yağmur yağacağının göstergesidir. Sosyal Göstergeler Yaprakların sararması sonbaharın geldiğinin göstergesidir. Ağaçların çiçek açması ilkbaharın geldiğinin göstergesidir. Toplumsal yaşamın sürmesi için gerekli olan göstergeler bu gruba girer. Trafik ışıkları, protokol, nezaket ve görgü kuralları sosyal göstergelerdir. İletişim sürecinde özellikle bazı göstergeler daha önemli bir yere sahiptir. İletişimin tamlığını ve etkinliğini bu göstergeler ortaya koyar. Bunlardan biri de dil dışı göstergelerdir. Bunlar iletişim sürecinde mesajın etkinliğini artırmak veya tek başına mesaj iletmek amacıyla kullanılan ögelerdir. SORU I. İnsanların yardım derneklerine üye olması II. Sürücülerin trafik işaretlerine uyması III. Kuşların göç etmesi IV. Gölge boyumuzun iyice uzaması Numaralanmış cümlelerden hangisi doğal göstergedir? A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV ÇÖZÜM İnsanların yardım derneklerine üye olması ve sürücülerin trafik kurallarına uyması sosyal göstergelerdir. Kuşların göç etmesi yazın bittiğini, gölge boyumuzun iyice uzaması da güneşin batmak üzere olduğunu gösteren doğal göstergelerdir. Dil Dışı Göstergeler Doğru Yanıt E Belirti Belli bir amaçla ortaya çıkmamış, istem dışı gelişen doğal göstergelere belirti denir. Belirtide gösteren (duman) ile gösterilen (ateş) arasındaki ilişki belli bir nedene dayanır. Örneğin, Ateş olmayan yerden duman çıkmaz. atasözünde olduğu gibi dumanın görülmesi ateşin olduğunun bir kanıtı olarak düşünülmektedir. 12
DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR SORU Aşağıdakilerden hangisi bir belirti değildir? A) Yayaların kırmızı ışıkta durması B) Mutfaktan gelen yanık kokusu C) Gökyüzünde kara bulutların belirmesi D) Çocuğun ateşlenmesi ve öksürmesi E) Yaprakların sararması ÇÖZÜM B seçeneğinde mutfaktan gelen yanık kokusu yemeğin yandığının, C seçeneğinde gökyüzünde kara bulutların belirmesi yağmur yağacağının, D seçeneğinde çocuğun ateşlenmesi ve öksürmesi hastalandığının, E seçeneğinde yaprakların sararması sonbaharın geldiğinin belirtisidir. Yayaların kırmızı ışıkta durması bir uzlaşma sonucunda uygulanan belirtkedir. Doğru Yanıt A Belirtke İletişim kurma, ileti aktarma, belli bir kuralı hatırlatma ve bilgi verme amacıyla oluşturulan göstergelerdir. Burada gösteren ve gösterilen arasındaki ilişki uzlaşımsaldır. Örneğin, yollardaki trafik levhaları belirtkelerdir. İkon (Görsel Gösterge) Sözlü veya yazılı dili kullanmadan bilgi ve ileti aktaran basit araçlardır. Burada benzerlik ilişkisinden yararlanılır. Örneğin, bir kişinin fotoğrafları, heykel, resim vb. görsel göstergelerdir. Göstergeler betimleme, ifade etme ve algılama işlevini ayırır. Simge Bir toplumda belli kavramları, kurumları, değerleri temsil eden işaretler, resimler veya görselliklerdir. Örneğin, bir ulusun bayrağı veya bir futbol kulübünün arması birer simge örneğidir. Gösterge Bilimi Göstergebilim, en genel ve en bilinen tanımıyla göstergeleri ve gösterge dizgelerini inceleyen bilimdir. Göstergebilim, dilbilimsel metotları nesnelere uygulayan, her şeyi (oyunlar, jestler, yüz ifadeleri, dinî ayinler, edebiyat eserleri, müzik parçaları ) dille tasvir etmeye ve dilsel olmayan bütün olguları da dil metaforuna dönüştürerek açıklamaya çalışan bir bilimdir. 13
9. Sınıf 1. DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR Göstergebilimin temel konusunu oluşturan gösterge yi anlamadan göstergebilimi anlamak imkânsızdır. Gösterge, genel olarak bir başka şeyin yerini alabilecek nitelikte olduğundan kendi dışında bir şey gösteren her türlü nesne, varlık ya da olgu dur. Daha geniş bir tanımla gösterge, insanların bir topluluk yaşamı içinde birbirleriyle anlaşmak amacıyla yarattıkları ve kullandıkları doğal diller (Türkçe, İngilizce, Fransızca vb.), çeşitli jestler (el, kol, baş hareketleri), sağır-dilsiz alfabesi, trafik işaretleri, bazı meslek gruplarında kullanılan flamalar, reklam afişleri, moda, mimarlık düzenlemeleri, yazın, resim, müzik gibi çeşitli birimlerden oluşan ve ses, yazı, görüntü, hareket gibi gereçler vasıtasıyla gerçekleşen dizgelerin oluşturduğu anlamlı bütünün birimleridir. Mesela bir tablodaki bir renk ögesi ya da bir figür bir gösterge olarak değerlendirilebileceği gibi, bir yazınsal yapıtta bir kahramanın amacı ya da davranışı veya moda açısından bir bluz, bir etek, bir kazak vb. çevresindeki öbür birimlerle ilişkiye girmiş bir gösterge olarak değerlendirilebilir. Sonuçta göstergebilim, sadece dilsel göstergeleri değil, temsilî olan ve anlamlı bir bütün oluşturan her şeyi inceler. Bağlam Bağlam iletişimin olduğu bütünlüğü, koşulu, durumu anlatır. İletişimde bağlam bir ilişkinin, bir faaliyetin olduğu koşulları, örgütlü yer ve zamandaki durumu anlatır. Bağlamsız iletişim yoktur. İletişim bağlamından soyutlandığında veya belirsizlik olduğunda, olası bağlamlar eklenerek tamamlama yapılır. Bu durumda farklı anlamlandırmalar olasılığı artar. Örneğin, size üç kâğıt verdim. KAZANIM 4 İletişimde bağlamın önemini fark eder. İletişime katılan unsurların birlikte meydana getirdikleri ortama bağlam denir. Birinci kâğıtta Adamın rengi soldu, ne dersin? yazsın, bunun sizce anlamı nedir? İkincide Yıkandıktan sonra adamın rengi soldu, ne dersin? yazılı olsun; şimdi bunun anlamı nedir? Üçüncü kâğıtta ise şöyle yazsın: Giydiğin resimli T-shirt kalitesiz olmalı çünkü yıkandıktan sonra adamın rengi soldu, ne dersin? Bu son cümlede anlam neye dönüştü? Her cümlede yapılan yeni eklemelerle farklı bağlam oluşmakta ve iletişimde anlam değişmektedir. Her üç cümlede de sadece kelimeler değil, kelimelerin anlamlarıyla ilgili olarak geçmişten gelen ve deneyimlere dayanan bağlamlar anlamları vermede rol oynamaktadır. Dolayısıyla bağlam bilinmiyorsa, verilmemişse veya sınırlıysa biz bağlam ekleriz veya bağlamı biz sunarız. Eğer eklediğimiz veya sunduğumuz bağlam yanlış ise iletişimi ve ilişkiyi anlamlandırmamız da yanlış olur. Eğer bağlam kuramazsak anlamlandırma yapamayız çünkü anlayamayız. Örnekteki ilk iki cümlede amaç, üçüncü cümlede söylenmek istenen olsun. O zaman birinci cümleye karşılık olarak belki de adamın rengi solduğu için (T-shirt ü) hastaneye götürün önerisinde bulunurduk. İkinci cümlede ise yıkanmanın adamın sıhhatine iyi gelmediğini söylerdik belki de. 14
DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR 2. İNSAN, İLETİŞİM VE DİL Dillerin Doğuşu Dil bir anlaşma aracı olduğuna göre dillerin doğuşunu da insanların topluca yaşamaya başladıkları tarihin ilk dönemlerinde aramak gerekmektedir. Günümüzdeki arkeolojik buluntulara dayanarak ilk insanların bir milyon yıl önce yaşadıkları söylenmektedir. Ama insanlık tarihine ait en eski belgelerin altı bin yıl öncesine ait olduğu düşünülürse yazının bulunuşundan yüz binlerce yıl önce var olan sözlü dilin doğuşunu açıklamak zorlaşır. Nitekim dillerin doğusuyla ilgili teoriler de birtakım varsayımlara ya da kutsal metinlere dayanmaktadır. Dilin doğusuyla ilgili belli başlı teoriler (kuramlar) şunlardır: Yansıma teorisi: Ses yansıması kelimeler yeryüzündeki bütün dillerde bulunmaktadır. Dilde yansıma adı verilen bu özelliğin dilin doğuşunu aydınlattığı savunulmuş ve bütün dil unsurlarının yansımalardan oluştuğu benimsenmiştir. Ünlem teorisi: İnsanların duygularının etkisiyle çıkardıkları ünlemlerin çeşitli kavramları karşılamak üzere kelimelere dönüştüğünü ileri süren görüştür. KAZANIM 1 Dil-insan ilişkisini belirler. Dilin oluşumu İnsan dil yetisine sahip bir varlıktır. Dil yetisi çevresinde iletişim etkinliği gerçekleşmeye başlamıştır. İletişim, anlaşmayı sağlamak için gerçekleştirilir. İşaretle anlatmadan sembollerle anlatmaya geçiş için zamana ihtiyaç vardır. İş teorisi: İnsanların bir arada çalışırken vücut hareketlerinin doğurduğu refleks seslenmelerden dilin doğduğunu savunan teoridir. Güneş dil teorisi: XX. yüzyılın ilk yarısında Fransız bilim adamı Hlaire de Barenton tarafından ortaya atılan bu görüş göre bütün dillerin ve milletlerin kökünün Sümer dini ve Sümerler olması gibi bütün dillerin kaynağı da Sümercedir. Metafizik / dinî görüşler: Yukarıda bahsedilen bu teorilerin dışında, kutsal kitaplarda (Tevrat, İncil ve Kur'an) eşyanın isimlendirilişiyle ilgili çeşitli hükümler vardır. Bu hükümler, evrenin ve ilk insan Hz. Âdem'in yaratılışı ile ilgili kutsal metinlerdeki ayetlerdir. Yeryüzündeki dillerin tek kaynaktan çıktığını savunan tek kökenci görüş (monojenist), metafizik /dinî görüşlere dayanmaktadır. Dil ve İletişim Dil, bir anda düşünemeyeceğimiz kadar çok yönlü, değişik açılardan bakınca başka başka nitelikleri beliren, kimi sırlarını bugün de çözemediğimiz büyülü bir varlıktır. O gerek insan, gerek toplum, gerekse insan ve toplumdan ayrı düşünülemeyecek olan bilim, sanat, teknik gibi bütün alanlarla ilgili bulunan, aynı zamanda onları oluşturan bir kurumdur. İnsan açısından bakınca insanın dünyadaki yerini ve değerini belirleyen dildir. Konuşma yeteneği dolayısıyla dil, insanı insan yapan niteliklerin başında gelir. Onun duygularını, düşüncelerini, isteklerini bütün incelikleriyle açığa vurmasına, yaşamını sürdürebilmesine olanak sağlar. İnsanların bir arada, birlikte yaşayabilmesinin ön koşulu iletişimdir. İletişimin olmadığı yerde insan topluluğundan da söz edilemez. İnsanlar; duygularını, düşüncelerini, özlemlerini, gözlemlerini, yaşantılarını dil aracılığıyla birbirlerine iletir. Kimi hayvan türlerinde de iletişimin olduğu bilinmektedir ancak hayvanlar bunu çokluk içgüdüleriyle gerçekleştirir. Sözgelimi yunusların yüksek titreşimli seslerden yararlanarak deniz altında iletişim kurdukları saptanmıştır. Maymunların da 300 sözcüğe kadar öğrenebildiği anlaşılmıştır. 15
9. Sınıf 1. DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR Günlük yaşamımızda, her simgenin belli bir anlamı vardır. Sokak, dükkân adları; trafik işaretleri bize bir bilgi iletir. Renklerin de çok özel anlamları vardır. Sözgelimi siyah renk yas ı ; kırmızı renk bağlamına göre aşk ı, savaş ı, kan ı simgeler. Hasta bir tanıdığımıza götürdüğümüz bir demet çiçek En kısa zamanda sağlığınıza kavuşmanızı dilerim. anlamına gelir; sevgilinize verdiğiniz bir kırmızı gül, ona duyduğunuz sevgi'nin somut/göstergesel bir kanıtıdır. En kısa tanımıyla iletişim, bir iletinin birtakım yalın veya karmaşık işaretler dizgesiyle bir kimseden ötekine iletilmesi demektir. Şunu anımsatmakta yarar vardır: Bu işaretler dizgesi, o toplumda uzlaşmalı bir değer taşır, yani her işaretin anlamını o toplumun bireyleri, o toplum içinde yaşayarak öğrenmişlerdir. Bilmediğimiz bir işaretler dizgesiyle bir iletişim kuramayız. Sözgelimi Çince bilmiyorsak bir Çinliyle anlaşmamız hemen hemen olanaksızdır. Ortak imler dizgesiyle kurulmaya çalışılan iletişim kimi olumsuz durumlarda (hızlı konuşma, dil yanlışı yapma, aşırı gürültü, duyma yetersizliği vd.) gerçekleşemez. SORU Dille ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır? A) Millî kimliğin ve kültürün oluşmasında çok önemli bir yeri vardır. B) Dil, kullanıldığı yere ve zamana göre yeni anlam değerleri kazanabilir. C) Dil, insanın kendisini ifade etmesinde etkin bir rol oynar. D) Hiçbir dil ortaya çıktığı dönemdeki haliyle kalamaz. E) Dil, sadece somut dünyayı anlamlandırmada kullanılan bir iletişim aracıdır. ÇÖZÜM A, B, C, D seçeneklerindeki dille ilgili yargılarda bir yanlışlık yoktur. Dil sadece somut dünyayı değil soyut dünyayı anlamlandırmada da kullanılan en gelişmiş iletişim aracıdır. Doğru Yanıt E Dille gerçekleştirilen iletişim, en etkili ve kullanışlı iletişim biçimidir. Bu iletişim ve sözlü yazılı olabilir. Bu sayede gelecek zamanlara aktarılabilir ve saklanabilir. Verilmek istenen iletiyi en kısa, kesin ve anlaşılır biçimde aktaran iletişim çeşididir. Dil dışı araçlarla gerçekleştirilen iletişim resim, şekil, işaret, hareket, jest mimikler aracılığıyla olabilir. Bu tür iletişimde araç olarak simge, belirti ve belirtke kullanılır. Dil dışı araçlarla gerçekleştirilen iletişimde iletiler anlıktır, kalıcı değildir. KAZANIM 2 Dille gerçekleştirilen iletişimle diğer iletişimler arasındaki farklılıkları sezer. Dille gerçekleşen iletişim; resim, şekil, işaret ve vücut diliyle gerçekleştirilen iletişimden çok daha kullanışlıdır. Dille gerçekleştirilen iletişim, gelecek zamanlara aktarılmak üzere saklanabilir. 16
DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR Dilin İşlevleri Göndergesel İşlev Bir ileti, dilin göndergeyi olduğu gibi ifade etmesi için düzenlenerek oluşturulmuşsa dil göndergesel işlevde kullanılmıştır. Bu başka bir ifadeyle dilin bilgi verme işlevidir. Burada amaç, gönderge konusunda doğru, nesnel, gözlemlenebilir bilgi vermektir. Bu işlev daha çok kullanma kılavuzlarında, nesnel anlatılarda, bilimsel bildirilerde, kısa not ve özetlerde karşımıza çıkar. Örnek: Dünya üzerindeki çoğu bölgede sıcaklık rekorları kırıldı. Kuraklık temel besin olan ekinlerin kurumasına neden oldu. Heyecana Bağlı İşlev Bir ileti, göndericinin iletinin konusu karşısındaki duygu ve heyecanlarını dile getirme amacıyla oluşturulmuşsa dil heyecana bağlı işlevde kullanılmıştır. Bu işlev, göndericinin kendi iletisine karşı tutum ve davranışını belirtir. Bu işlevde çoğunlukla duygular, heyecanlar, korkular, sevinç ve üzüntüler dile getirilir. Dilin heyecana bağlı işlevinde öznellik hâkimdir. Özel mektuplarda, öznel betimlemeler ve anlatılarda, lirik şiirlerde, eleştiri yazılarında dilin heyecana bağlı işlevinden sıkça yararlanılır. Örnek: Bana bunu nasıl yaparsın? Yaşasın, bütün derslerden geçmişim! KAZANIM 3 Dilin işlevlerini açıklar. İleti, göndergeyi olduğu gibi ifade etmek amacıyla düzenlenirse dil göndergesel işlev de kullanılır. İleti, göndericinin iletinin konusu karşısındaki duygu ve heyecanlarını dile getirme amacıyla oluşturulursa dil heyecana bağlı işlev de kullanılır. İleti, alıcıyı harekete geçirmek üzere düzenlenirse dil alıcıyı harekete geçirme işlevi nde kullanılır. İleti, kanalın iletiyi iletmeye uygun olup olmadığını öğrenmek amacıyla düzenlenirse dil kanalı kontrol işlevi nde kullanılır. İleti, dille ilgili bilgiler vermek üzere düzenlenirse dil dil ötesi işlev de kullanılır. İletinin iletisi kendinde ise dil şiirsel (poetik) işlev de kullanılır. Dil, şiirsel işlev de kullanıldığında iletinin iletmek istediği husus, iletinin kendisinde aranır. Bu durumda ileti kendi dışında herhangi bir şeyi, herhangi bir olguyu ifade etmez. Yani obje iletinin kendisidir. Bu durumda ileti insandan, hayattan ve yaşanılan dünyadan soyutlanmaz. Bu tür iletilerde sanata özgü gerçeklik söz konusudur. Edebî metinlerde, şiirsel işlevin hâkimiyetinde dilin diğer işlevleri de kullanılır. Bazı metinlerde, dilin birkaç işlevi birlikte kullanılabilir. Alıcıyı Harekete Geçirme İşlevi Bu işlevde ileti, alıcıyı harekete geçirmek üzere düzenlenmiştir. İletinin bir çeşit çağrı işlevi gördüğü bu işlevde amaç, alıcıda bir tepki ve davranış değişikliği yaratmaktır. Propaganda amaçlı siyasi söylevler, reklam metinleri, genelgeler, el ilanları genellikle dilin bu işleviyle oluşturulur. Dilin alıcıyı harekete geçirme işleviyle hazırlanan metinlerde gönderici, iletiyi alanı işin içine sokmayı, onu sorgulamayı ister. Örnek: Kitabını eline al ve okumaya başla. Televizyonun kumandasını bana ver. 17
9. Sınıf 1. DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR Kanalı Kontrol İşlevi Bir ileti, kanalın iletiyi iletmeye uygun olup olmadığını öğrenmek amacıyla düzenlenmişse dil, kanalı kontrol işlevinde kullanılmıştır. Gönderici ile alıcı arasında iletişimin kurulmasını, sürdürülmesini ya da kesilmesini sağlayan bu işlevde iletinin içeriğinden çok iletişimin devam ettirilmesi olgusu ağır basar. Uzun söylevlerde, aile yakınları ya da sevgililer arasındaki konuşmalarda dilin kanalı kontrol işlevini yansıtan iletiler sıkça kullanılır. Örnek: Sesimi duyuyor musunuz? Beni anlıyor musunuz? Dil Ötesi (Üst Dil) İşlevi Bir ileti, dille ilgili bilgi vermek üzere düzenlenmişse o iletide dil, dil ötesi işlevde kullanılmıştır. Dilin dil ötesi işlevinde iletiler, dili açıklamak, dille ilgili bilgi vermek için düzenlenir. Daha çok bilimsel metinlerde ve öğretme amaçlı konuşmalarda karşımıza çıkan ve "yani, demek istiyorum ki, bir başka deyişle" gibi sözcüklerde kendini gösteren dil ötesi işleve, günlük yaşamda da sıkça başvurulur. Örneğin "Beni yanlış anlamayın, ben bu sözcüğü mecaz anlamda kullandım." cümlesinde ileti, dille ilgili bilgi vermek, başka bir iletiyi açıklamak üzere düzenlenmiştir. Örnek: Varlıkları niteleyen ya da belirten sözcüklere sıfat denir. Fiil kök ya da gövdelerinden belirli yapım ekleriyle türetilerek isim, sıfat ve zarf olarak kullanılan kelimelere fiilimsi denir. Sanatsal İşlev Bir iletinin iletisi kendisinde ise dil sanatsal işlevde kullanılmıştır. Dil bu işlevde kullanıldığında iletinin iletmek istediği husus, iletinin kendisindedir. Bu durumda ileti, kendi dışında herhangi bir şeyi ifade etmez, yansıtmaz. Obje iletinin kendisidir. Örneğin, dilin sanatsal işlevde kullanıldığı metinler olan lirik anlatılarda ve şiirlerde şiirin amacı o şiirin kendisidir. Sanatsal metinler, kendinden başka bir şeyi ifade etmeye ihtiyaç duymaz, bir şiir sadece şiir olduğu için önemli ve anlamlıdır, yani şiirin gerçeği, şiirin kendisidir. Dilin sanatsal işleviyle kullanıldığı metinlerde gönderici alıcıda hissettirmek istediği etkileri uyandırmak için dili istediği gibi kullanır, yani kendi özgün üslubunu oluşturmak için bir anlamda dili yeniden yaratır. Edebî sanatlardan, karşılaştırmalardan, çağrışım gücü yüksek sözcüklerden yararlanarak imgeler oluşturur, sözcükleri daha çok yan ve mecaz anlamlarda kullanır. Edebî metinlerde dil sanatsal işlevde kullanılır. Örnek: Ben sana mecburum bilemezsin Adını mıh gibi aklımda tutuyorum Büyüdükçe büyüyor gözlerim Ben sana mecburum bilemezsin 18
DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR SORU Dilin işlevleriyle ilgili aşağıda verilenlerden hangisinde yanlışlık vardır? A) Göndergesel işlev dilin bilgi verme işlevidir. B) Heyecana bağlı işlevde duygular, heyecanlar, korkular dile getirilir. C) Söylevler, reklam metinleri ve genelgelerde kanalı kontrol işlevi kullanılır. D) Dil ötesi işlevde ileti dille ilgili bilgi vermek amaçlı düzenlenir. E) Edebî metinlerde dil sanatsal işlevde kullanılır. ÇÖZÜM A, B, D, E seçeneklerindeki dilin işlevleriyle ilgili verilen bilgiler doğrudur. Söylevler, reklam metinleri ve genelgelerde kanalı kontrol değil, alıcıyı harekete geçirme işlevi kullanılır. Doğru Yanıt C Dillerin Doğuşu 3. DİL-KÜLTÜR İLİŞKİSİ Prof. Dr. Zeynep Korkmaz kültür konusunda şunları söyler: Kültür, insanı öteki yaratıklardan ayıran, dolayısıyla da yalnızca insana vergi olan bir KAZANIM 1 Dil-kültür ilişkisini belirler. özelliktir. En ilkel topluluklardan başlayarak en gelişmiş İnsan topluluklarına varıncaya kadar bütün Dil toplum hâlinde yaşamada büyük bir öneme sahiptir. toplumların kendilerine göre birer kültürlerinin İnsan dille düşünür, dille hisseder. bulunduğu inkâr kabul etmez bir gerçektir. Ne var ki Dil, kültür alanının oluşmasını sağlar. toplumların hayat karşısındaki tutum ve davranışları Dil ulusal kimliğin oluşmasında önemli role sahiptir. birbirinden farklı olduğu, yaşayışlarında, eğitim ve Kültür ve sanat etkinlikleri dille gerçekleştirilir. düşünce tarzlarında, yaratıcılıklarında birbirini Kültür ürünleri, bilimsel buluşlar, kişisel tecrübeler tutmayan başkalıklar bulunduğu için bu başkalıklar, kuşaktan kuşağa dille anlatılır ve dille aktarılır. kültürleri toplumdan topluma değişik ve çeşitli yapılarda karşımıza çıkarmıştır. Bir kültür için vazgeçilmez önem taşıyan unsurlar, başka bir kültür için önemsiz sayılabilir. Toplumların ve dünyadaki milletlerin mozaik hâlindeki farklı görünümleri de genellikle kültür yapılarındaki bu farklılıktan kaynaklanmaktadır. Kültür, milletin bireyleri arasında sosyal akrabalık bağını oluşturan maddi ve manevi değerlerin tümüdür ve bu değerler kültürün başlıca unsurlarını oluşturur. Bunlar, o milletin bireylerini birbirine bağlarken diğer milletlerden ayırır; içeride birleştirici, dışarıya karşı ayırıcı rol üstlenir. Kültürün özellikleri şu şekilde özetlenebilir: Millîdir. Tarihîdir. Özgündür (orijinal). Milletin ortak malıdır. Canlı ve tabii bir varlıktır. Ahenkli bir bütündür. Özünün değiştirilmesi mümkün değildir. 19
9. Sınıf 1. DİL VE ANLATIM İLETİŞİM, DİL VE KÜLTÜR Dil, millî kültürün temel unsuru ve taşıyıcısıdır. Maddi-manevi kültürel değerlerin oluşmasında ve aktarılmasında dilin inkâr edilemez bir rolü vardır. Edipler, kendi dönemlerindeki olayların, anlayışların ve geleneklerin izlerini ister istemez yazılı veya sözlü olarak ortaya koydukları eserlerine yansıtırlar. Bu eserleri okuyan yeni nesil, kendi kültürünü, kendi değerlerini öğrenir ve sosyal bir miras olarak kendinden sonra gelenlere aktarır. Bütün bunlar dil sayesinde gerçekleştiği için dil ve kültür birbirini tamamlayan, birbirinden ayrılmayan unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Her toplumun kendine göre bir yaşama tarzı, hayat anlayışı vardır. Diller, milletlerin bu yaşama tarzına göre biçimlenir. Kültürle ilgi her türlü yaşayış ve davranış tarzı, ifadesini dilde bulur. Dil, milletin dış dünyasını kendine göre seslendirmesi, evreni ve hayatı kendine göre adlandırması ve ona kendi damgasını vurmasıdır. Bir milletin manevi özelliği, millî karakteri kendini dilde gösterir. Dil, milletlerin kültürleri ile birlikte yol alır ve kültürün taşıyıcısı olur. Milletlerin inanç, örf, anane, gelenek ve görenekleri kültürü oluşturduğuna göre demek ki dil kültürün ayrılmaz bir parçasıdır. Dil bir kültür yapıcısı olarak da ortaya çıkar. Yeni duygular, yeni düşünceler dille anlatıldığına göre yeni kültürler de dille oluşur. Dilin gelişmesi, milletlerin de kültürlerinin de gelişmesi demektir. Dili gelişmemiş milletler, kültürce gelişmemiş milletlerdir. O hâlde, millet hayatında toplum bilincini oluşturan ortak değerlerin hepsi kültürü oluşturmaktadır. Dil de bu kültürün (millî kültürün) aktarılmasında temel etkendir. SORU Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bilgi yanlışı vardır? A) Kültürün aktarılmasında en önemli öge dildir. B) Dil, bireyler arasında duygu ve düşünce birliği oluşturmaktadır. C) Toplumları kalıcı kılan, dilin kültürün taşıyıcısı olma özelliğidir. D) Yazı dili oluşturabilmeleri için toplumların kültürel birikimlerinin olması gerekir. E) Dünyadaki yazı dilleri ortaya çıktığı andan günümüze kadar değişmeden gelmiştir. ÇÖZÜM A, B, C, D seçeneklerinde verilen bilgilerde bir yanlışlık yoktur. Bütün yazı dilleri zaman içerisindeki kültürel değişmeler sonucu farklılaşmışlardır. Türk Dilinin Bugünkü Durumu ve Yayılma Alanları Doğru Yanıt E Türk milletinin yaşadığı coğrafya sürekli değişmiştir. Çünkü Türk milleti, dünyanın en hareketli milletlerinin başında gelmektedir. Türkler, anayurtlarından zaman zaman dalgalar hâlinde batıya doğru hareket etmişlerdir. Bu hareketlerinde, iki ana yol izlemişlerdir. Bunlardan biri Hazar Denizi nin kuzeyinden, diğeri de Hazar Denizi nin güneyinden batıya gitmektedir. Bu göçlerde kuzey yönünü kullanan Türk toplulukları, maalesef varlıklarını korumakta başarı gösterememişler, birçoğu gittikleri bölgelerde asimile olarak tarih sahnesinden silinmişlerdir. Güney yolunu takip eden Oğuz (Türkmen) Türkleri ise büyük devletler (Osmanlı Devleti, Selçuklu Devleti) kurarak Türk kültür ve medeniyetinin koruyucusu, geliştiricisi ve yayıcısı olmuşlardır. İşte bu hareketli hayat macerası, bugünkü Türk coğrafyasının da çok geniş bir alana yayılmasına sebep olmuştur. Bugün Türkler ana hatlarıyla Balkanlardan Büyük Okyanus a, Kuzey Buz Denizi nden Tibet e kadar olan sahada yaşarlar. Türklerin yaşadığı bu alanın içinde şu ülkeler bulunmaktadır: Çin, Moğolistan, KAZANIM 2 Coğrafi ve siyasi ayrımdan kaynaklanan farklılıkları belirler. Türkçenin özellikleri ve yayıldığı coğrafya Lehçe ve ağız terimleri Bir ülkedeki ağızlardan biri çeşitli sebeplerden ortak kültür dili durumuna gelir. Ortak kültür dili ülkenin resmî dilidir. 20