Evde, Okulda, İşyerinde ve Kentte Yaşantımız Nasıl Değişiyor? Mustafa ÇORUH (http://www.mustafacoruh.com)
ISBN 978-605-60174-0-7 BiliĢim Teknolojisi, Ekonomisi ve Toplumu Evde, Okulda, ĠĢyerinde ve Kentte YaĢantımız Nasıl DeğiĢiyor? Mustafa ÇORUH, 2008 1. Baskı Ekim 2008, Ankara Kapak Dizayn KurtuluĢ AYYILDIZ Baskı Post ve Post Matbaacılık 0372 316 41 41 Kdz. EREĞLĠ
Bu kitap Annem Fatma ve Babam Durdu ÇORUH a atfedilmiştir...
İÇİNDEKİLER Önsöz 9 Bölüm I. Bilişim Teknolojileri (BT) ve Önemi 11 1.1. Teknoloji Nedir? 12 1.2. Hayatımızı Etkileyen Önemli Teknolojiler 13 1.3. Teknolojik DeğiĢim ve Evreleri 14 1.4. Teknolojik DeğiĢim lerin Toplumsal Etkileri 16 1.5. Bilgi Teknolojisi mi BiliĢim Teknolojisi mi? 17 1.6. BiliĢim Teknolojisi (BT) Nedir? 18 1.7. BiliĢim Teknolojileri nin Temel Kavramları 19 1.8. BT nin Ġnsan DavranıĢları Üzerine Etkileri 20 1.9. BiliĢim Teknolojileri nin Ürettiği Değerler 24 1.10. BiliĢim Teknolojileri nin Yarattığı Yeni Ġmkânlar 25 Bölüm II. Bilişim Teknolojileri 28 2.1. Bilgisayar Nedir? Ana Kısımları Nelerdir? 28 2.2. Bilgisayarların Sınıflandırılması 31 2.3. Bilgisayarın Özellikleri ve Sınırları 33 2.4. Bilgisayarın Tarihçesi 33 2.5. Ġnsanla Bilgisayarın KarĢılaĢtırılması 37 2.6. Bilgisayar Satın Alırken Nelere Dikkat Edilmeli? 38 2.7. Bilgisayar Yazılımı (Software) 39 2.8. Bilgisayar ĠĢletim Sistemi 42 2.9. Bilgisayar Programlama ve Dilleri 44 2.10. Uygulama Yazılımları 46 2.11. Veritabanları 47 2.12. Özgür Yazılım 50 2.13. Linux Nedir? 53 2.14. Pardus ĠĢletim Sistemi 57 2.15. Bilgisayar Ağ (Network) Teknolojileri 57 2.16. Kablosuz (Wireless) Ağ Teknolojisi 60 2.17. ADSL Teknolojisi 51 2.18. VoIP Teknolojisi 64 Bölüm III. Internet Teknolojileri 66 3.1. Internet Nedir? 66 3.2. Internet in Türkiye Açısından Önemi 69 3.3. Internet Okuryazarlığı 70 3.4. Türkiye de Internet 72 3.5. Internet le Ġlgili Terimler 75 3.6. Internet in Kısa Tarihçesi 77 3.7. Internet e Bağlanma Yolları 78 3.8. WEB Sitesi Nedir? 80 3.9. WEB Sitesi Tasarımı 81 3.10. Internet te WEB Sitesine Sahip Olma 84 3.11. Internet Ne Kadar Güvenli? 86 3.12. Elektronik Ticaret (e-ticaret) 87 3.13. Elektronik Devlet (e-devlet) 90 3.14. Ġnternet Kullanımını Artırmak Ġçin Neler Yapılmalı? 94 Bölüm IV. Bilişim Teknolojileri ve Ev 96 4.1. BiliĢim Çağı nda Akıllı Ev Otomasyonu 96 4.2. Dijital Güvenlik Sistemleri 97 4.3. Çoklu Ortam (Multimedya) Ev Bilgisayarları 98 4.4. Internet ve Çocuklarımız 100 4.5. Bilgisayar larla ÇalıĢma Ortamı, Sağlık ve Güvenlik 102 4.6. Bilgisayar Virüs leri ve Zararları 103 4.7. Virüs ÇeĢitleri ve Özellikleri 105
4.8. Virüs lerden Korunma Yolları 107 4.9. Anti-Virüs Programları ve Özellikleri 109 4.10. Anti-Virüs Yazılımı Alırken Dikkat Edilecek Hususlar 110 4.11. MP3/MP4 Çalar ve CD/DVD Oynatıcılar 111 4.12. Dijital ve Video Kamera 111 4.13. Cep Telefonları 112 4.14. Dijital Medya Terimleri 113 Bölüm V. Bilişim Teknolojileri ve İşyeri 115 5.1. BiliĢim Teknolojileri ve Sistem YaklaĢımı 116 5.2. BiliĢim Teknolojileri ve ĠĢletme 118 5.3. BiliĢim Teknolojileri ve Yönetim Fonksiyonları 119 5.4. BiliĢim Çağı nda ĠĢletmelerin Özellikleri 121 5.5. Yönetim BiliĢim Sistemleri 122 5.6. BiliĢim Teknolojileri ve Ġstihdam 123 5.7. BiliĢim Teknolojileri ve ĠĢsizlik 126 Bölüm VI. Bilişim Teknolojileri ve Öğretim 129 6.1. Eğitim ve Öğretim 130 6.2. Öğretim ve Pazarlama 132 6.3. Öğretim ve Ġnsan Beyni 132 6.4. Öğretim Süreci ve Metotları 135 6.5. Öğretim ve Devlet 136 6.6. Geleneksel Öğretim Sistemleri ve Teknolojisi 138 6.7. Öğretim ve Sistem YaklaĢımı 140 6.8. Öğretim ve BiliĢim Teknolojileri 141 6.9. BiliĢim Teknolojileri Yönetimli Öğretim (BTYÖ) 143 6.10. BiliĢim Teknolojileri Destekli Öğretim (BTDÖ) 144 6.11. BTDÖ BaĢarısını Etkileyen Faktörler 146 6.12. BTDÖ Faydaları 150 6.13. Öğretim Sistemi ne Internet in Katkıları 153 6.14. Sanal (Çevrimiçi) Öğretim 155 Bölüm VII. Bilişim Teknolojileri ve Kentsel Yaşam 158 7.1. Dünya ve Kentlerin Nüfusundaki GeliĢmeler 158 7.2. BiliĢim Teknolojileri nin KentleĢme Üzerine Etkileri 160 7.3. BiliĢim Çağı nda Kentlerin Özellikleri 160 7.4. Kentlerinin Yönetimi ve Sistem YaklaĢımı 163 7.5. Kent BiliĢim (Bilgi) Sistemi 166 7.6. Elektronik Belediye (e-belediye) 167 7.7. e-belediye ye GeçiĢ AĢamaları 170 7.8. Coğrafi BiliĢim Sistemi (CBS) 172 7.9. BiliĢim Çağı nda Kent Vizyonu OluĢturma 175 7.10. Kent Vizyonu OluĢturma Adımları 177 Bölüm VIII. Bilişim Toplumu ve Ekonomisi 182 8.1. BiliĢim Toplumu 182 8.2. BiliĢim Toplumu nda Bireylerin Ġhtiyaçları 184 8.3. BiliĢim Ekonomisi (BE) 185 8.4. BiliĢim Ekonomisi nin Ana Sektörleri 187 8.5. BiliĢim Ekonomisi ne Internet in Katkıları 189 8.6. BiliĢim Toplumu nda Hukuk ve Telif Hakları 191 8.7. BiliĢim Toplumu na Geçmek için Neler Yapılmalı? 191 8.8. TUBĠTAK Vizyon 2023: BiliĢim ve Teknoloji Stratejileri 194 Bölüm IX. Türkiye nin Teknoloji Politikaları ve Öneriler 198 Sonsöz 204 Kaynakça 205
Önsöz Kitap isminin BiliĢim Teknolojileri olması sizi yanıltmasın, burada sizlere yeni teknoloji harikası cep telefonları, MP3 çalarlar, dizüstü bilgisayarlar, dijital fotoğraf makineleri, video kameralar, robotlar gibi araçların veya makinelerin teknik detaylarından bahsetmeyeceğim. Ancak bu araçların ve teknolojilerin hayatımızı evde, okulda, iģyerinde ve kent yaģamında nasıl değiģtirdiklerinden bahsedeceğim. Bu yeni teknolojileri kullanarak kiģisel ve toplumsal hayatımızı nasıl kolaylaģtırabileceğimizden veya değiģtirebileceğimizden, dahası nasıl bu araçlardan fayda sağlayabileceğimizden bahsedeceğim. Gelecekte ve bugün bu teknolojilerin hayatımızı nasıl etkilediklerinden, etkileyebileceklerinden ve bu alandaki geliģmelerden bahsedeceğim. BiliĢim Teknolojileri okuryazarlığı için bilinmesi gereken bazı teknik, bilimsel ve teknolojik terimlerin kısaltmalarını kitapta ilk kullanıldığında uzun ve kısaltılmıģ yazılımlarıyla birlikte kullandım. Örneğin BiliĢim Teknolojileri (BT) veya Coğrafi BiliĢim Sistemleri (CBS) gibi. Ayrıca birçok terimin Ġngilizcesini parantez içinde yazdım. Dilimize girmiģ birçok yabancı teknik terimi de Türkçede okunduğu gibi vermeye çalıģtım. Kitapta BiliĢim Teknolojileriyle ilgili temel konulara bir bütünlük içinde bakarken kitabın arka kapağındaki sorulara ve özellikle de Ģu sorulara cevaplar aramaya çalıģtım: BiliĢim Teknolojisi nedir? Niçin önemlidir? Neleri ifade etmektedir? Ġnsanın bireysel ve toplumsal hayatını nasıl değiģtirmektedir? Bu kitabın önyüzünde benim ismimin yazılı olması bu kitaptaki bilgileri benim oluģturduğum anlamına gelmez, çünkü bu kitabın yazılmasında yüzlerce kiģinin katkısı göz ardı edilemez. Özellikle Kdz. Ereğli'de Demokrat TV yönetimine, çalıģanlarına ve izleyicilerine teģekkür borçluyum. YaklaĢık 4 yıldan beri Hakan Yıldırım beyle birlikte yaptığımız "Bilgi Teknolojileri Dünyası" programı olmasaydı bu kitap kolay kolay hazırlanamazdı. Bu programa katılan konuklarımıza ayrı ayrı teģekkür etmeliyim ki kitap içinde bu gizli yazar arkadaģlarımla ilgili detayları göreceksiniz. Bu kitapta ilkokul öğretmenim Sayın ġerare Özyağcı hanımdan Ģu anda Doktora tezim için danıģmanlığımı yapan sayın Prof. Peter Horn a kadar yüzlerce kiģinin emeği var. 1984 ten beri Türkiye, ABD, Kanada ve Ġngiltere de çalıģtığım veya danıģmanlığını yaptığım yüzlerce firma ve müģterilerimin de bu kitapta beliren fikirlerde katkılarını unutabilir miyim? Bu kitabın yazılmasında bana destek olan eģim Meliha Çoruh a baģtan teģekkür etmeliyim. Burada teģekkür edemediğim ancak bu kitabın yazılmasında hakları olan daha kaç kiģi vardır? Hayatta neyi tek baģımıza yapabiliyoruz ki? Elinizde tuttuğunuz bu kitap 24 yıldır BiliĢim Teknolojileri alanında yaptığım çalıģmaların ve tecrübelerin kayıt altına alınmıģ bir özetidir. Tabii ki kitabın hataları ve eksikleri vardır ve bunlar tamamen bana aittir. Özellikle BiliĢim Toplumu ve Ekonomisi bölümü (VIII) ile Türkiye'nin teknoloji politikasının analiz edildiği IX. bölümün geniģletilip detaylandırılmasının gerektiği hemen söylenebilir. Kitapta BiliĢim Teknolojileri denince akla gelebilecek birçok konuya değinmeye çalıģtım. Bu yüzden bu kitabın bir elkitabı veya kaynak kitap olarak düģünülmesinde fayda vardır. Kitabın daha doyurucu içeriğiyle yeni basımlarının olması için her tür öneri, düzeltme ve fikirlere her zaman açık olduğumu özellikle belirtmeliyim. KiĢisel web sitem (http://www.mustafacoruh.com) yoluyla bana ve diğer çalıģmalarıma kolayca ulaģılabilir. Mustafa Çoruh Kdz. Ereğli Eylül 2008
Bölüm I Bilişim Teknolojileri (BT) ve Önemi Son 50 yıldaki teknoloji, bilim, ulaşım ve özellikle de Bilişim Teknolojileri ndeki (BT) gelişmeler: 1. YaĢadığımız evde, 2. Çocuklarımızın okuduğu okulda, 3. ÇalıĢtığımız iģyerinde, 4. YaĢadığımız kentte, hayatımızı ve davranıģlarımızı hızla değiģtirmektedir. Bu değiģimlerin neler olduğunu bilmenin kiģisel ve toplumsal yaģantımıza katkı sağlayacağı aģikârdır. Cep telefonsuz nasıl yaģayabileceğimizi düģünebiliyor musunuz? Peki, internet olmadan nasıl araģtırma yapabileceğimizi hayal edebiliyor musunuz? Ġnternette Google sitesi ve Word programı olmadan bu kitap nasıl yazılabilirdi? Bilgisayar olmadan nasıl çalıģabileceğimizi? Çizim programları olmadan mühendislerimizin nasıl proje çizebileceğini? Bilgisayar oyunları, internet kafeler olmadan çocuklarımızın nasıl vakit geçireceğini? Sekreterlerin, yazarların, gazetecilerin Word yazım programı olmadan nasıl yazı yazabileceğini? Televizyon olmadan akģamları ne yapacağımızı?, bir düģünün. Dijital kamerasız kim tatile çıkıyor ki? Bugün bir "BiliĢim Toplumu" haline gelen ABD'deki çalıģan kesim incelendiğinde çalıģanların % 60'sinden fazlasının BiliĢim sektöründe istihdam edildiği görülüyor. O halde ABD'nin yönetimiyle veya siyasal yapısıyla, nüfusunun yaklaģık % 30'u köylerde tarımcılıkla geçinen Türkiye nin yönetimlerinin farklı olması gerekmiyor mu? Her gün gazetelerde, televizyonda, radyoda ve Internet te Bilgi veya BiliĢim Çağı, Bilgi veya BiliĢim Toplumu, Bilgi veya BiliĢim Teknolojisi, Bilgisayar, BiliĢim Dönemi, Enformasyon Çağı, Internet Çağı, Teknoloji Çağı gibi adlar altında tartıģılan ve aman bunu kaçırmayalım denen bu olay nedir? Niçin herkesin dilindedir? Teknolojik açıdan her Ģeyin mükemmel ve kaçırılmaması gerektiği söylenen bu teknoloji nedir? Toplumsal ve kiģisel hayatımızla nasıl bir iliģkisi vardır? Dahası BiliĢim Teknolojileri ile toplum arasında ne tür diyalektik bir iliģki vardır? BiliĢim Teknolojileri sosyo-kültürel hayatımızı yozlaģtırıyor mu, yoksa yaģam tarzımızı çeģitlendirip zenginleģtiriyor mu? BiliĢim Teknolojileri ulusal sınırları yok ederken, uluslararası kuruluģların yönetimini kolaylaģtırıp, ulusal devletimizin dibini mi kazıyor? Yeni uluslararası iliģkiler BiliĢim Teknolojileri tarafından nasıl etkileniyor? Kentlerimizin yönetimi ve daha demokratik bir katılım için BiliĢim Teknolojilerinin oynadığı roller nelerdir? Kentlerimizin geliģimine ve değiģimine BiliĢim Teknolojileri nin etkileri nelerdir? BiliĢim Teknolojileri iģçiden, memurdan, yöneticilerden ve hatta iģyeri sahibinden davranıģlarını değiģtirmesini istiyor. Yönetim ve çalıģma metotlarının küresel Dünya yla rekabet edebilecek Ģekilde yenilenmesini zorunlu hale getiriyor. Bu durum ulusal ve dogmatik ideolojilerle ne kadar uyumlu? Finansal yatırımların, mamul ve hizmet üretiminin, çevre kirliliğinin ve hatta tüketimin küreselleģtiği bir Dünya da nasıl yaģanmalı veya yaģanabilir? BiliĢim Teknolojileri nin (BT) önemine rağmen ilim ve sanayi çevrelerimize baktığımızda ve hatta Dünya da BT'nin sosyo-kültürel yapıya olan etkileri üzerine o kadar çok ve doyurucu araģtırmaların olmadığı görülmektedir. Dünya yı önümüzdeki 10 20 yıl içinde küresel tek bir ekonomik yapıya dönüģtürüp, belki de bu hayattaki son yıllarımızı Dünya VatandaĢı olarak geçirmemize sebep olabilecek bir olgu karģısında, bir Ģeyler yapmadan, düģünmeden veya hiç bir Ģey öğrenmeden durmak, ne kadar doğrudur? 1.1. Teknoloji Nedir? BiliĢim Teknolojileri ni (BT) de içeren teknoloji kavramı birçok kiģi tarafından farklı Ģekilde ifade edilmiģtir. Örneğin, C. Alkan a göre teknoloji, Bilimin üretim, hizmet, ulaģım, iletiģim gibi alanlardaki sorunlara uygulanmasıdır. Amiral Hyman Rickover teknolojiyi, Ġnsan aklını ve vücudunu güçlendirmek, üstün kılmak için geliģtirilecek aletler, teknikler ve yöntemler olarak tarif etmiģtir. Mr. Galbraith ise, Teknoloji bilimsel araģtırmalarla elde edilen sistematik bilgilerin pratik alanlara uygulanmasıdır (Yalın, 2004:2) demektedir. Bu tanımlara göre teknoloji kavramı, Makineler veya araçlar, işlemler, yöntemler, süreçler, sistemler, yönetim ve kontrol mekanizmaları gibi öğeleri bilimsel bulgular ışığında insanın günlük hayatına uygulanmasını içermektedir. Kısacası, Teknoloji bilim ile uygulama arasındaki köprüdür diye tanımlanabilir.
Ancak unutmayalım ki teknoloji terimi sadece kullandığımız bilgisayarlar, cep telefonları, MR cihazları, Uluslararası Uzay Ġstasyonu veya robotlar gibi araçları tarif etmiyor. Teknoloji aynı zamanda üretim, haberleģme ve ulaģım faaliyetlerinin yapılması için kullanılan metotları, iģ süreçlerini ve yaklaģımlarını da içeriyor. Örneğin öğretim metotlarından, kablosuz internet bağlantısından, hava yolu ulaģımından bahsediyoruz. Son yüzyılda yaģanan hızlı teknolojik değiģimlerin etkisini hepimiz biliyoruz. Daha 40-50 yıl önce bilim-kurgu olarak hayal edilen birçok teknolojik araç bugün insanlar tarafından kullanılmaktadır. Ġnsan yapısı uzay aracı Pioneer-11 GüneĢ Sistemi nden 2001 yılında çıkıp yıldızlar arası uzayda halen seyahat etmektedir. Genoma projesiyle insan vücudundaki tüm genler sınıflandırılmıģ durumdadır. Hayvanların kopyalanması (klon) günlük olaylar haline geldi. ĠletiĢim ve internet teknolojilerindeki geliģmelerle Dünya tek bir küresel ekonomi oldu. TV muhabirleri uydular ve görüntülü telefonlar sayesinde Dünya nın herhangi bir yerinden haber görüntüleri ve röportajlarını canlı yayınla aktarabilmektedirler. Cep telefonlarıyla resim çekilip, TV programı izlenebiliyor. Doktorlar yüzlerce kilometre ötedeki hastalarına internet video kameraları kullanarak teģhis koyabiliyor. Dünya nın herhangi bir yerinde olan bir olay anında tüm insanlar tarafından duyulabiliyor. Teknolojik araçları kullanmadan 21. yy da haberleģmek, ulaģım sağlamak, öğrenmek, sağlıklı kalmak ve kısacası yaģamak imkânsız hale gelmiģtir. 1.2. Hayatımızı Etkileyen Önemli Teknolojiler Güncel yaģantımızı etkileyen yüzlerce teknoloji vardır ve bunların hangisi daha önemlidir? Buradaki ÖNEMLĠ kelimesi izafi bir kavramdır çünkü kime veya neye göre önemlidir? Bu sorulara verilecek cevap her kiģiye göre değiģebilir. Unutulmamalıdır ki bugün önemsiz görülen veya halen bilinmeyen bir teknolojik veya bilimsel buluģ veya icat insanlığın hayatını çok kısa bir sürede değiģtirebilmektedir. Bunun en büyük sebebi küreselleģmedir. Dünya da yaģanan bu teknolojik, bilimsel ve toplumsal değiģimler hiçbir birey veya toplum tarafından görmezden gelinemez. Gelecekte hayatımızı etkileyecek önemli teknolojileri belirlemek bugünden zor olsa bile yapılan bazı araģtırmalar bizlere ipuçları vermektedir. Örneğin 1990 ların baģında OECD (Dünya Ekonomik ĠĢbirliği Organizasyonu) tarafından yapılan 1990 larda Yeni Teknolojiler adlı rapora göre günümüzde ve önümüzdeki yıllarda insanlığın hayatını etkileyecek teknolojiler Ģunlardır (OECD, 1988:35): BiliĢim Teknolojileri, Biyoteknoloji, Malzeme Teknolojisi, Uzay Teknolojisi, Nükleer Teknoloji, Türkiye de 2000 lerin baģında yaklaģık 7000 bilim adamımızın katılımıyla Cumhuriyetimizin 100. Yılı için hazırlanan Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri Projesi (Detayları için kısım 8.8 bakınız) raporunda stratejik öneme sahip sekiz ana teknoloji grubu saptanmıştır (http://vizyon2023.tubitak.gov.tr/): 1. Biyoteknoloji/Genetik, 2. Mekatronik, 3. Nano Teknoloji, 4. Bilgi ve ĠletiĢim Teknolojileri, 5. Enerji ve Çevre Teknolojileri, 6. Malzeme Teknolojileri, 7. Tasarım Teknolojileri, 8. Üretim Teknolojileri. Bu kitabın konusu yukarıda sayılan teknolojilerden birisi olan BiliĢim (Bilgi) Teknolojileridir. Ancak yukarıda sıralanan hiçbir teknolojik alanda BiliĢim Teknolojileri ni kullanmadan veya faydalanmadan çalıģma yapmak bugün için mümkün değildir.
Özgeçmiş Endüstri yüksek mühendisi olan Mustafa Çoruh Ġstanbul Teknik Üniversitesi nden (ĠTÜ) 1984 yılında mezun olmuģtur. ĠĢletme Masterını (MBA) ABD de 1994 yılında Southwest Missouri State University (SMSU) almıģtır. 2003 yılında Claremont Graduate Üniversitesi nden (CGU) Bilgi Sistemleri Yönetimi (MIS) konusunda Master diploması almıģtır. Halen International School of Management ta (ISM) ĠĢletme Yönetimi alanında Doktorasını (PhD) yapmaktadır. BiliĢim Teknolojileri uzmanı olan Mustafa Çoruh, University of Phoenix (UOP) ve SMSU da Matematik ve BiliĢim Sistemleri ve Teknolojileri alanında uzun yıllar öğretim görevlisi olarak çalıģmıģtır. ABD, Canada, Ġngiltere ve Türkiye de küçük büyük birçok firmada danıģmanlık yapmıģ ve BiliĢim Sistemleri dizayn etmiģtir. ÇalıĢtığı firmalardan bazıları Ģunlardır: Alarko, Mavi Jeans, Escort Bilgisayar, Erensan, Ebil Eğitim, MCI, SHL, Syncor international, PTC Therapeutics, Citi Bank, Texas Utilities, Allstate, Banctec, Strasburger & Price L.L.P., Fiber Optics, CompuCom, Movo Media ve CRF. Halen bir ABD Firmasında Intranet, Veritabanları ve Veriambarları (DW) alanında Sistem Tasarımları yapmaktadır (http://www.mustafacoruh.com/resumes.aspx). Mustafa Çoruh son dört sezondur Kdz. Ereğli Demokrat TV'de 'Bilgi Teknolojileri Dünyası' adlı programa BiliĢim Teknolojileri uzmanı olarak katılmaktadır. Demokrat Gazetesinde ve diğer yerel yayınlarda BiliĢim Teknolojileri konusunda yazıları çıkmaktadır. Okullara ve özel Ģirketlere BiliĢim Teknolojileri ve Internet alanlarında seminerler vermektedir. Mustafa Çoruh la ilgili detaylara ve çalıģmalarına kendi sitesinden (http://www.mustafacoruh.com/) ulaģılabilir.