I
II
ÝÇÝNDEKÝLER BÝRÝNCÝ BÖLÜM TÜRKÝYE EKONOMÝSÝ Sayfa TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ... 3 I- 2004 YILI GENEL EKONOMÝK HEDEFLERÝ... 9 A. BÜYÜME... 9 B. KAYNAKLAR-HARCAMALAR DENGESÝ... 10 II- MÝLLÝ GELÝR VE SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI A. GAYRÝ SAFÝ MÝLLÝ HASILA... 13 1. Gayri Safi Milli Hasýladaki Geliþmeler... 13 2. Harcamalar Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla... 19 3. Gelir Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla... 25 4. Kiþi Baþýna Gayri Safi Milli Hasýla... 25 B. SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI... 26 C. YATIRIM TEÞVÝK BELGELERÝ... 29 III- ÜRETÝM A. TARIM... 35 1. Bitkisel Üretim... 36 2. Hayvancýlýk ve Yem Üretimi... 39 3. Su Ürünleri... 40 4. Ormancýlýk... 40 B. SANAYÝ... 40 1. Ýmalat Sanayii... 43 2. Madencilik... 45 C. ENERJÝ... 46 1. Taþkömürü... 47 2. Linyit... 47 3. Hidrolik Enerji ve Elektrik... 47 4. Ham Petrol... 49 5. Güneþ Enerjisi ve Jeotermal Enerji... 50 D. HÝZMETLER... 50 1. Haberleþme... 50 2. Turizm... 52 3. Ulaþtýrma... 52 a) Hava Yolu Ulaþtýrmasý... 53 b) Deniz Yolu Ulaþtýrmasý... 54 c) Demir Yolu Ulaþtýrmasý... 55 d) Kara Yolu Ulaþtýrmasý... 55 4. Ýnþaat... 56 5. Þirketler ve Protesto Edilen Senetler... 59 III
IV- ÝÞGÜCÜ VE ÝSTÝHDAM A. NÜFUS... 63 B. YURT ÝÇÝ ÝSTÝHDAM... 64 C. TÜRKÝYE ÝÞ KURUMU ÇALIÞMALARI... 66 1. Yurt Ýçi Çalýþmalar... 66 2. Dýþ Ülkelere Giden Ýþgücü... 67 D. TOPLU ÝÞ SÖZLEÞMELERÝ... 67 E. SOSYAL GÜVENLÝK... 68 F. ÝÞSÝZLÝK SÝGORTASI... 70 V- KAMU MALÝYESÝ A. KONSOLÝDE BÜTÇE UYGULAMALARI... 73 1. Genel Durum... 73 2. Konsolide Bütçe Giderleri... 76 3. Konsolide Bütçe Gelirleri... 77 a) Genel Geliþmeler... 77 b) Vergiler... 79 c) Dolaylý ve Dolaysýz Vergiler... 80 d) Tahsilat Oranlarý... 81 4. Konsolide Bütçe Nakit Dengesi... 82 B. KATMA BÜTÇE... 82 C. VERGÝ YÜKÜ VE VERGÝ ESNEKLÝÐÝ... 84 1. Vergi Yükü... 84 a) Vergi Gelirlerine Göre... 84 b) Vergi ve Benzeri Gelirlere Göre... 84 2. OECD Üyesi Ülkelerde Vergi Yükü... 85 3. Vergi Esnekliði... 86 D. ÖZELLEÞTÝRME... 87 VI- VII- DEVLET BORÇLARI 1. KONSOLÝDE BÜTÇE BORÇLARI... 91 A. Ýç Borç... 91 a) Ýç Borç Stokunun Türlerine Göre Daðýlýmý ve Yapýsý... 92 b) Vade ve Faiz Oranlarý... 95 c) Mali Baskýnlýk Oraný... 96 B. Konsolide Bütçe Dýþ Borçlarý... 97 2. DIÞ BORÇLAR... 98 a) Dýþ Borç Stoku... 98 b) Dýþ Borçlarýn Daðýlýmý... 98 c) Dýþ Borç Servisi... 100 d) Dýþ Borçlarla Ýlgili Göstergeler... 101 e) Taahhüt Bazýnda Saðlanan Krediler... 102 PARA, BANKA VE MALÝ PÝYASALAR A. GENEL DURUM... 105 B. PARA POLÝTÝKALARI... 106 1. Merkez Bankasý Analitik Bilançosu... 106 2. Açýk Piyasa Ýþlemleri (APÝ)... 108 3. Para Arzlarý...110 4. Bankalararasý Para Piyasasý (INTERBANK)... 112 IV
5. Döviz ve Efektif Piyasasý... 113 a) Ýþlem Hacmi... 113 b) Döviz Kurlarý... 114 6. Mevduat... 119 7. Krediler... 121 8. Mevduat ve Kredi Faizleri... 123 a) Tasarruf Mevduatý Faizleri... 123 b) Ticari Kredi Faiz Oranlarý... 124 9. Türk Lirasý Referans Faiz Oraný (TRLIBOR)... 124 10. Reeskont ve Avans Ýþlemlerinde Faiz Oranlarý... 125 11. Zorunlu Karþýlýk ve Umumi Disponibilite Oranlarý... 125 C. MENKUL KIYMET PÝYASALARI... 126 1. Birinci El Piyasalar... 126 a) Kamu Kesimi Menkul Kýymet Ýhraçlarý... 126 b) Özel Kesim Menkul Kýymet Ýhraçlarý... 127 2. Ýkinci El Piyasalar... 127 a) Ýþlem Hacmi... 127 b) Ýstanbul Menkul Kýymetler Borsasý... 128 D. ALTIN PÝYASASI... 132 VIII- IX- FÝYATLAR A. GENEL GÖRÜNÜM... 137 B. TOPTAN EÞYA FÝYATLARI... 138 1. Genel Olarak... 138 2. Sektörel Fiyat Hareketleri... 139 a) Tarým... 139 b) Ýmalat Sanayii... 140 c) Madencilik ve Taþocakçýlýðý... 141 d) Elektrik, Gaz ve Su... 142 C. TÜKETÝCÝ FÝYATLARI... 143 1. Kentsel Yerler Tüketici Fiyatlarý... 143 2. Kýrsal Yerler Tüketici Fiyatlarý... 145 D. ÝÇ TÝCARET HADLERÝ... 146 E. BÝNA ÝNÞAATI MALÝYET ENDEKSÝ... 147 F. ÇÝFTÇÝNÝN ELÝNE GEÇEN FÝYATLAR ENDEKSÝ... 147 G. ALTIN FÝYATLARI... 148 ÖDEMELER DENGESÝ A. DIÞ TÝCARET... 153 1. Ýhracat... 153 2. Ýthalat... 155 3. Dýþ Ticaret Dengesi... 157 4. Dýþ Ticaret Hacmi... 157 5. Ýhracatýn Ýthalatý Karþýlama Oraný... 158 6. Ülkeler Ýtibariyle Dýþ Ticaret... 158 a) Ülkelere Göre Ýhracat... 158 b) Ülkelere Göre Ýthalat... 160 c) Ülke Gruplarýna Göre Dýþ Ticaret Dengesi... 163 7. Serbest Bölgeler Dýþ Ticaret Hacmi... 163 8. Dýþ Ticaret Endeksleri... 164 V
B. ÖDEMELER DENGESÝ... 165 1. Cari Ýþlemler Dengesi... 165 a) Dýþ Ticaret Dengesi... 166 b) Hizmetler Dengesi... 167 c) Yatýrým Geliri Dengisi... 168 d) Cari Transferler... 168 2. Sermaye ve Finans Hesabý... 168 a) Doðrudan Yatýrýmlar... 169 b) Portföy Yatýrýmlarý... 169 c) Diðer Yatýrýmlar... 170 d) Vadelerine Göre Finans Hareketleri... 171 e) Rezerv Hareketleri... 171 ÝKÝNCÝ BÖLÜM DÜNYADAKÝ EKONOMÝK GELÝÞMELER DÜNYA EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ... 175 A. DÜNYA EKONOMÝSÝ... 178 B. DÜNYA TÝCARETÝ... 197 C. CARÝ ÝÞLEMLER DENGESÝ... 202 D. ÖZEL SERMAYE HAREKETLERÝ... 204 E. GELÝÞMEKTE OLAN ÜLKELERDE DIÞ BORÇLAR... 208 AVRUPA BÝRLÝÐÝNDEKÝ GELÝÞMELER VE TÜRKÝYE A. AVRUPA BÝRLÝÐÝNDEKÝ GELÝÞMELER... 213 B. TÜRKÝYE -AVRUPA BÝRLÝÐÝ ÝLÝÞKÝLERÝ... 216 BAÞLICA EKONOMÝK DÜZENLEMELER... 223 VI
SUNUÞ Bu Rapor, Türkiye ve dünya ekonomisi hakkýnda bilgi vermek amacýyla hazýrlanmýþtýr. Raporun birinci bölümünde Türkiye ekonomisine iliþkin geliþmelere, milli gelir, üretim, iþgücü ve istihdam, kamu maliyesi, devlet borçlarý, para, banka, mali piyasalar, fiyatlar ve ödemeler dengesi konularýna yer verilmiþtir. Raporun ikinci bölümünde ise dünyadaki ekonomik geliþmelerle ilgili bilgiler yer almýþtýr. VII
VIII
BÝRÝNCÝ BÖLÜM TÜRKÝYE EKONOMÝSÝ 1
2
TÜRKÝYE EKONOMÝSÝNÝN GENEL GÖRÜNÜMÜ 2001 yýlýnda yüzde 9.5 oranýnda gerileyen GSMH, 2002 yýlýnda ilk üç aylýk dönemden itibaren ekonomide baþlayan canlanmanýn hýzlanarak devam etmesi sonucu yüzde 7.8 oranýnda reel artýþ göstermiþtir. Tarým sektöründe yüzde 7.7, sanayide yüzde 9.1 ve hizmetler sektöründe yüzde 7.2 oranlarýnda artýþ gerçekleþmiþtir. Kiþi baþýna GSMH da yüzde 21.7 oranýnda artarak 2584 dolara yükselmiþtir. Harcamalar yöntemiyle yapýlan hesaplamalara göre ise, 2002 yýlýnda tüketim harcamalarýnda yüzde 2.4 oranýnda bir artýþ gerçekleþmiþ, sabit sermaye yatýrýmlarý ise yüzde 0.8 oranýnda gerilemiþtir. Stok deðiþmelerinin GSYÝH büyümesine katkýsý 7 puan olmuþ ve toplam yurtiçi talepteki artýþ yüzde 9.2 oranýnda gerçekleþmiþtir. Ýhracat 4.2 puan katký saðlarken ithalatýn eksi 5.1 katkýsý sonucu GSYÝH daki yüzde 7.8 oranýndaki büyümeye net ihracatýn katkýsý eksi 1 puan olmuþtur. 2002 yýlýnda ihracat yüzde 14.1 oranýnda artarak 35.8 milyar dolara, ithalat yüzde 23.7 oranýnda artarak 51.2 milyar dolara yükselmiþtir. Dýþ ticaret açýðý yüzde 53.4 oranýnda artarak 15.4 milyar dolara çýkmýþ; ihracatýn ithalatý karþýlama oraný yüzde 69.8 e düþmüþtür. Dýþ ticaret hacmi ise yüzde 19.6 oranýnda artarak 87 milyar dolar olmuþtur. Bu dönemde bavul ticaretinde yüzde 33.8, net turizm gelirlerinde yüzde 3.9 oranlarýnda artýþ olurken, özel iþçi gelirleri yüzde 30.5 oranýnda azalmýþtýr. Dýþ ticaret dengesi 8.3 milyar dolar ve yatýrýmlar dengesi 4.5 milyar dolar açýk vermiþ; hizmetler dengesinde 7.9 milyar dolar ve cari transferlerde de 3.5 milyar dolar fazla oluþmuþtur. Böylece cari iþlemler dengesi 1.5 milyar dolar açýkla sonuçlanmýþtýr. 2002 yýlýnda sermaye ve finans hesabýnda rezervler ve IMF kredileri hariç 1.4 milyar dolar giriþ gerçekleþmiþ; resmi re- 3
zervlerde 6.2 milyar dolar artýþ meydana gelmiþtir. Toptan eþya fiyatlarýndaki yýllýk artýþ 2002 yýlýnda önceki yýla göre 57.8 puan azalarak yüzde 30.8 seviyesinde gerçekleþirken tüketici fiyatlarýndaki artýþ da 38.8 puan azalýþla yüzde 29.7 olmuþtur. Konsolide bütçe giderleri 2002 yýlýnda önceki yýla göre yüzde 43.6 oranýnda artarak 115.7 katrilyon lira, bütçe gelirleri yüzde 46.7 oranýnda artarak 75.6 katrilyon lira ve bütçe açýðý da yüzde 38.1 artýþla 40.1 katrilyon lira düzeyinde gerçekleþmiþtir. Borç faiz ödemelerindeki artýþ yüzde 26.3 oranýnda kalýrken sosyal güvenlik kuruluþlarýna yapýlan transferlerdeki artýþ yüzde 119.2 ye çýkmýþ, faiz hariç bütçe giderlerindeki artýþ ise yüzde 61.5 düzeyinde olmuþtur. 2002 yýlýnda konsolide bütçe faiz hariç dengede 11.8 katrilyon lira fazla vermiþtir. 2002 yýlýnda bütçe giderlerinin GSMH ya oraný yüzde 42.3 e, bütçe gelirlerinin oraný da yüzde 27.6 ya gerilemiþtir. Bütçe açýðýnýn GSMH ya oraný ise 1.8 puan azalarak yüzde 14.7 olurken faiz hariç fazlanýn GSMH ya oraný yüzde 4.3 olmuþtur. Vergi gelirlerinin bütçe giderlerini karþýlama oraný 2002 yýlýnda yüzde 51.6 ya; bütçe gelirlerinin bütçe giderlerini karþýlama oraný ise yüzde 65.3 e yükselmiþtir. Ýç borç stoku 2002 yýlýnda önceki yýla göre yüzde 22.7 oranýnda artarak 149.9 katrilyon liraya ulaþmýþ, GSMH ya oraný ise yüzde 54.8 e gerilemiþtir. Ýç borçlanmada ortalama yýllýk bileþik faiz oraný 2002 yýlýnda yüzde 63.7 ye düþerken ortalama vade 210 güne yükselmiþtir. Kamu ve özel sektör toplam dýþ borç stoku ise 2002 yýlýnda önceki yýla göre yüzde 15.3 oranýnda artarak 131.2 milyar dolar olmuþtur. 2002 yýlýnda 22.3 milyar dolarý anapara ve 6.4 milyar dolarý faiz olmak 4 üzere 28.7 milyar dolar dýþ borç ödemesi gerçekleþtirilmiþtir. 2002 yýlýnda yaþanan canlanma 2003 yýlýnýn ilk yarýsýnda da devam etmiþ ve GSMH da ilk çeyrekte yüzde 7.4 ve ikinci çeyrekte yüzde 3.7 olmak üzere yýlýn ilk altý aylýk döneminde yüzde 5.4 oranýnda reel büyüme gerçekleþmiþtir. Ýlk altý aylýk dönem itibariyle tarýmda yüzde 1, sanayide yüzde 5.9 ve hizmetler sektöründe de yüzde 6.3 oranlarýnda büyüme kaydedilmiþtir. Bu dönemde tüketimdeki artýþ yüzde 3.7, sabit sermaye yatýrýmlarýndaki artýþ da yüzde 7.1 oranýnda olmuþtur. Stok deðiþmelerinin 4.8 puan katkýsý ile toplam yurt içi talep yüzde 9 oranýnda artmýþtýr. Net ihracatýn katkýsýnýn eksi 3.1 puan olmasý ile GSYÝH da kaydedilen artýþ yüzde 5.8 olmuþtur. Ýhracat 2003 yýlýnýn Ocak-Temmuz döneminde yüzde 30.7 oranýnda artarak 25.5 milyar dolara ulaþýrken ithalat yüzde 33.7 oranýnda artýþla 36.6 milyar dolar olmuþtur. Ýhracatýn ithalatý karþýlama oraný yüzde 69.7 ye gerilerken dýþ ticaret açýðý 11.1 milyar dolara, dýþ ticaret hacmi ise 62.1 milyar dolara yükselmiþtir. Bu dönemde bavul ticareti yüzde 3.8 oranýnda azalarak 2 milyar dolar, net turizm gelirleri yüzde 8.4 oranýnda azalarak 2.7 milyar dolar olurken, özel iþçi gelirleri yüzde 1.2 oranýnda artmýþtýr. Dýþ ticaret dengesi 6.9 milyar dolar, yatýrým gelirleri dengesi 3.3 milyar dolar açýk vermiþ; hizmetler dengesi 3.7 milyar dolar, cari transferler ise 2 milyar dolar fazla vermiþtir. Bu geliþmeler sonucu cari iþlemler dengesinde 4.5 milyar dolar açýk oluþmuþtur. Öte yandan 2002 yýlýnýn ilk yedi aylýk döneminde 392 milyon dolarlýk sermaye giriþi görülürken 2003 yýlýnýn ayný döneminde 3.2 milyar dolar giriþ olmuþ; rezervlerde 1 milyar dolar artýþ meydana gelmiþtir.
Merkez Bankasý döviz rezervleri 2001 yýlý sonunda 18.8 milyar dolar iken 2002 yýlý sonunda 26.8 milyar dolara, 2003 yýlýnýn Temmuz ayý sonunda da 29.1 milyar dolara yükselmiþtir. 10 Ekim 2003 tarihi itibariyle 34.7 milyar dolardýr. 2003 yýlýnýn Eylül ayýnda toptan eþya fiyatlarýndaki dokuz aylýk kümülatif artýþ oraný 11 puan gerileme ile yüzde 10.7 ve yýllýk artýþ da 21.8 puan azalýþla yüzde 19.1 oranlarýnda gerçekleþmiþtir. Tüketici fiyatlarýnda ise dokuz aylýk artýþ 6.3 puan azalýþla yüzde 13.8 ve yýllýk artýþ da 14 puan azalýþla yüzde 23 seviyesinde gerçekleþmiþtir. Konsolide bütçede 2003 yýlýnýn dokuz aylýk döneminde giderler yüzde 27 oranýnda artarak 101.6 katrilyon lira, bütçe gelirleri yüzde 29.5 oranýnda artarak 71.8 katrilyon lira ve bütçe açýðý da yüzde 21.3 artýþla 29.8 katrilyon lira düzeyinde gerçekleþmiþtir. Borç faiz ödemelerindeki artýþ oraný yüzde 18.4, sosyal güvenlik kuruluþlarýna yapýlan transferlerdeki artýþ yüzde 62 dir. Konsolide bütçe faiz hariç dengede 16.7 katrilyon lira fazla vermiþtir. Vergi gelirlerinin bütçe giderlerini karþýlama oraný yüzde 59.2 ye, bütçe gelirlerinin bütçe giderlerini karþýlama oraný ise yüzde 70.6 ya yükselmiþtir. 2002 yýlýnda yüzde 12.8 olan kamu kesimi borçlanma gereðinin GSMH ya oranýnýn 2003 yýlýnda yüzde 8.7 ye gerileyeceði hesaplanmaktadýr. Ýç borç stoku 2003 yýlý Eylül ayý itibariyle 2002 yýlý sonuna göre yüzde 19.2 oranýnda artýþla 178.7 katrilyon lira olmuþtur. Devlet iç borçlanma senetlerinde Ocak- Eylül dönemi aðýrlýklý ortalama vade 280 güne çýkmýþ, ortalama bileþik faiz oraný ise yüzde 49.7 ye düþmüþtür. Dýþ borç stoku ise 2003 yýlýnýn Haziran ayý itibariyle 137.9 milyar dolara yükselmiþtir. Bu dönemde 10.6 milyar dolarý anapara ve 3.6 milyar dolarý faiz olmak üzere toplam 14.2 milyar dolar tutarýnda dýþ borç ödemesi yapýlmýþtýr. Türkiye ekonomisindeki geliþmelerle ilgili daha ayrýntýlý bilgilere izleyen bölümlerde yer verilmiþtir. 5
6
I 2004 YILI GENEL EKONOMÝK HEDEFLERÝ 7
8
2004 YILI GENEL EKONOMÝK HEDEFLERÝ A. BÜYÜME 2003 yýlýnda GSMH ve GSYÝH daki büyümenin yüzde 5 oranýnda gerçekleþeceði tahmin edilmektedir. Sektörler itibariyle ise tarýmda yüzde 2.9 oranýnda daralmaya karþýlýk, sanayide yüzde 6.5 ve hizmetlerde de yüzde 6 düzeyinde bir artýþ beklenmektedir. 2004 yýlýnda ise GSMH ile GSYÝH artýþ oranlarýnýn yüzde 5 düzeyinde olmasý programlanmýþ olup, bu büyümenin tarým ve hizmetler sektörlerinde yüzde 5, sanayide de yüzde 4.9 oranýnda olmasý hedeflenmiþtir. MÝLLÝ GELÝR VE BÜYÜME HIZLARI Tablo I-1 Gayri Safi Milli Hasıla Büyüme Hızları (Yüzde) ( Triyon TL ) ( 1998 Fiyatlarıyla ) Cari 1998 Fiyatlarla Fiyatlarıyla GSMH GSYÝH Tarım Sanayi Hizmetler 2001 176 484 48 351-9.5-7.5-6.5-7.5-7.7 2002 273 463 52 111 7.8 7.8 7.1 9.4 7.2 2003(1) 357 045 54 716 5.0 5.0-2.9 6.5 6.0 2004(2) 419 692 57 452 5.0 5.0 5.0 4.9 5.0 Kaynak : DPT (1) Gerçekleşme tahmini (2) Program 9
B. KAYNAKLAR-HARCAMALAR DENGESÝ 2003 yýlýnda cari fiyatlarla 374.8 katrilyon lira olmasý beklenen toplam kaynaklarýn, 2004 yýlýnda yüzde 17.1 oranýnda artarak 439 katrilyon lira olmasý hedeflenmiþtir. 2003 yýlýnda 63 katrilyon lira olarak gerçekleþmesi beklenen toplam sabit sermaye yatýrýmlarýnýn 2004 yýlýnda, 20 katrilyon lirasý kamu kesiminin, 58.8 katrilyon lirasý da özel kesimin olmak üzere 78.8 katrilyon liraya ulaþmasý programlanmýþtýr. 2003 yýlýnda 288 katrilyon lira olmasý beklenen toplam tüketimin ise 2004 yýlýnda 335.8 katrilyon liraya çýkacaðý hesaplanmaktadýr. Toplam tüketimin 2003 yýlýnda kamuda yüzde 1.1, özelde yüzde 5.3 olmak üzere yüzde 4.6; 2004 yýlýnda ise kamuda yüzde 2.8, özelde yüzde 4.3 olmak üzere yüzde 4.1 oranýnda reel büyüme göstermesi beklenmektedir. KAYNAKLAR - HARCAMALAR DENGESÝ Tablo I-2 CARÝ FÝYATLARLA 1998 FÝYATLARIYLA Değer (Trilyon TL) GSMH Ýçindeki Payı (%) Değer (Trilyon TL) Değişme (Yüzde) 2002 2003 2004 2002 2003 2004 2002 2003 2004 2002 2003 2004 (2) (3) (2) (3) (2) (3) (2) (3) GSMH 273 463 357 045 419 692 100.0 100.0 100.0 52 111 54 716 57 452 7.8 5.0 5.0 DIŞ KAYNAK (1) 7 227 17 790 19 275 2.6 5.0 4.6-684 348 206-1.2-2.0 0.3 TOPLAM KAYNAKLAR 280 690 374 835 438 967 102.6 105.0 104.6 51 427 55 064 57 658 9.2 7.1 4.7 SABÝT SERMAYE YATIRIMI 47 470 62 985 78 797 17.4 17.6 18.8 8 549 9 022 10 105-4.0 5.5 12.0 KAMU 17 320 16 774 19 974 6.3 4.7 4.8 3 188 2 481 2 648 8.8-22.2 6.7 ÖZEL 30 150 46 211 58 823 11.0 12.9 14.0 5 361 6 542 7 457-10.2 22.0 14.0 STOK DEĞÝŞMESÝ (1) 11 774 23 882 24 377 4.3 6.7 5.8 2 095 3 367 3 124 7.1 2.4-0.4 KAMU - 99-663 - 137 0.0-0.2 0.0-18 - 93-18 0.8-0.1 0.1 ÖZEL 11 873 24 545 24 514 4.3 6.9 5.8 2 112 3 460 3 142 6.4 2.6-0.6 TOPLAM YATIRIMLAR 59 245 86 866 103 174 21.7 24.3 24.6 10 644 12 389 13 229 41.1 16.4 6.8 KAMU 17 221 16 111 19 836 6.3 4.5 4.7 3 171 2 387 2 630 25.0-24.7 10.2 ÖZEL 42 024 70 755 83 337 15.4 19.8 19.9 7 473 10 002 10 599 49.2 33.8 6.0 TOPLAM TÜKETÝM 221 445 287 969 335 793 81.0 80.7 80.0 40 783 42 675 44 429 3.2 4.6 4.1 KAMU 34 827 44 192 51 890 12.7 12.4 12.4 6 478 6 548 6 731 2.2 1.1 2.8 ÖZEL 186 619 243 776 283 903 68.2 68.3 67.6 34 305 36 127 37 699 3.3 5.3 4.3 Kaynak : DPT. (1) 1998 fiyatlarıyla yüzde değişimlerde, GSMH büyümesine katkılarını göstermektedir. (2) Gerçekleşme tahmini (3) Program 10
II MÝLLÝ GELÝR VE SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI 11
12
MÝLLÝ GELÝR A. GAYRÝ SAFÝ MÝLLÝ HASILA 1. Gayri Safi Milli Hasýladaki Geliþmeler 2001 yýlýnda yüzde 9.5 oranýnda gerileyen GSMH, 2002 yýlýnda ilk üç aylýk dönemden itibaren ekonomide baþlayan canlanmanýn hýzlanarak devam etmesi sonucu programlanan yüzde 4 ün üzerinde, yüzde 7.8 oranýnda bir reel artýþ göstermiþtir. 2002 yýlýnda tarým sektöründe yüzde 7.7, sanayi sektöründe yüzde 9.1 ve hizmetler sektöründe de yüzde 7.2 oranlarýnda artýþ gerçekleþmiþtir. Ýmalat sanayii yüzde 10 ve toptan ve perakende ticaret de yüzde 15.1 oranlarýndaki büyümelerle GSMH oluþumuna toplam 5.1 puan katký saðlarlarken madencilik ve taþocakçýlýðý, inþaat ve mali kuruluþlardaki gerileme sürmüþtür. Ýthalat vergisinde yüzde 23 oranýnda reel artýþ gerçekleþmiþ; net dýþ alem faktör gelirleri ise 2002 yýlýnda da yaklaþýk önceki yýl seviyesinde açýk vermiþtir. 13
Ekonomideki canlanma 2003 yýlýnýn ilk yarýsýnda da devam etmiþtir. GSMH da ilk çeyrekte yüzde 7.4, ikinci çeyrekte yüzde 3.7 olmak üzere yýlýn ilk altý aylýk döneminde yüzde 5.4 oranýnda reel büyüme gerçekleþmiþ ve 2000 yýlýnýn seviyesine ancak ulaþýlmýþtýr. 2003 yýlýnda madencilik ve taþ ocakçýlýðý ile inþaat ve mali kuruluþlardaki gerileme her iki üç aylýk dönemde de devam etmiþ; ilk üç aylýk dönemde büyüme gösteren çiftçilik ve hayvancýlýk, ormancýlýk ve otel lokanta hizmetleri ise ikinci üç aylýk dönemde gerileme göstermiþlerdir. Tarým sektöründe ilk dönemdeki yüzde 8.2 oranýnda büyümeye karþýlýk ikinci dönemde yüzde 2.7 oranýnda gerileme kaydedilmesi sonucu ilk altý aylýk dönemde yüzde 1 oranýnda büyüme gerçekleþmiþtir. Sanayi sektöründe ilk dönemdeki yüzde 7.8 oranýndaki büyüme ikinci üç aylýk dönemde yavaþlayarak yüzde 4.4 olmuþ ve ilk altý aylýk dönemde yüzde 5.9 oranýnda artýþ kaydedilmiþtir. Hizmetler sektörü ise ilk çeyrekteki yüzde 8.2 ve ikinci çeyrekteki yüzde 4.5 oranlarýndaki artýþlarla ilk yarýda yüzde 6.3 oranýnda reel büyüme göstermiþtir. 2003 yýlýnýn ilk altý ayýnda ithalattaki yüksek oranlý artýþlar nedeniyle ithalat vergisinde yüzde 20.2 oranýnda artýþ gerçekleþirken net dýþ alem faktörleri gelirlerindeki olumsuz katký devam etmiþtir. 14
15
16
17
18
2. Harcamalar Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Harcamalar yöntemiyle hesaplanan GSYÝH 2001 yýlýnda yüzde 7.5 oranýnda gerilerken 2002 yýlýnda yüzde 7.8 oranýnda artmýþtýr. 2002 yýlýnda kamu tüketim harcamalarýnýn yüzde 5.4 ve özel tüketim harcamalarýnýn yüzde 2 oranlarýnda artmasý sonucu toplam tüketim harcamalarýnda yüzde 2.4 oranýnda bir artýþ gerçekleþmiþtir. Özel tüketim harcamalarýndaki artýþta hizmetlerdeki yüzde 8.7, dayanýklý tüketim mallarýndaki yüzde 2.1 ve yarý dayanýklý ve dayanýksýz tüketim mallarýndaki yüzde 3.1 oranlarýndaki artýþlar belirleyici olmuþtur. Kamu tüketiminde ise maaþ ve ücretlerdeki artýþ yüzde 0.7 de kalýrken diðer cari harcamalardaki artýþ yüzde 10.8 oranýnda olmuþtur. Söz konusu yýlda kamu sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 14.5 artmasýna karþýlýk özel sektör yatýrýmlarýnýn yüzde 7.2 oranýnda azalmasý sonucunda sabit sermaye oluþumu yüzde 0.8 oranýnda gerileme göstermiþtir. 19
20
21
2001 yýlýnda yüzde 18.5 azalan toplam yurtiçi talepte 2002 yýlýnda stok deðiþmelerinin de olumlu katkýsý ile yüzde 9.2 oranýnda artýþ gerçekleþmiþtir. GSYÝH büyümesinde 7 puanlýk katký ile stok deðiþmeleri belirleyici olmuþtur. Ýhracat 4.2 puan katký saðlarken ithalatýn eksi 5.1 puan katkýsý sonucu net ihracatýn GSYÝH daki büyümeye katkýsý eksi 1 puan olmuþtur. Harcamalar yöntemiyle hesaplanan GSYÝH 2003 yýlýnýn ilk çeyreðinde yüzde 8.1 oranýnda artarken ikinci çeyrekteki artýþ yüzde 3.9 da kalmýþtýr. Böylece 2003 yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde yüzde 5.8 oranýnda artýþ gerçekleþmiþtir. 2003 yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde toplam tüketim harcamalarý özel tüketim harcamalarýndaki artýþýn katkýsýyla ilk üç ayda yüzde 5.6 ve ikinci üç ayda yüzde 1.9 olmak üzere yüzde 3.7 büyümüþtür. Özel tüketim harcamalarý ilk çeyrekte yüzde 6.5 ve ikinci çeyrekte de yüzde 2.5 olmak üzere ilk altý aylýk dönemde yüzde 4.5 artarken kamu tüketim harcamalarý söz konusu dönemlerde yüzde 3 ve yüzde 2.9 oranlarýnda gerileyerek ilk altý aylýk dönemde yüzde 2.9 oranýnda küçülmüþtür. Toplam sabit sermaye yatýrýmlarý ise kamu kesimindeki gerilemeye karþýlýk özel kesimdeki artýþlarýn katkýsýyla ilk üç aylýk dönemde yüzde 9.3 ve ikinci üç ayda yüzde 5.5 oranlardaki artýþlarla ilk altý aylýk dönemde yüzde 7.1 oranýnda büyüme göstermiþtir. Kamu yatýrýmlarýnda ilk çeyrekte yüzde 37.8 ve ikinci çeyrekte yüzde 11.3 olmak üzere ilk altý ayda yüzde 19.8 oranýnda bir küçülme gerçekleþmiþtir. Özel sektör yatýrýmlarý ise ilk çeyrekteki yüzde 20.4 artýþa karþýlýk ikinci çeyrekte yüzde 11.9 oranýnda bir artýþla ilk altý aylýk dönemde yüzde 15.5 oranýnda artmýþtýr. Stok deðiþmelerinin ilk çeyrekte 5.6 ve ikinci çeyrekte 4.2 puan olmak üzere altý aylýk dönemdeki GSYÝH oluþumuna 4.8 puanlýk katkýsý olmuþtur. Böylece 2003 yýlýnýn ilk altý aylýk döneminde toplam yurtiçi talepte yüzde 9 oranýnda artýþ gerçekleþmiþtir. 2003 yýlýnýn ilk yarýsýnda da stok deðiþmeleri ve ihracat GSYÝH büyümesini belirleyen faktörler olmaya devam etmiþtir. Ancak, ilk yarýda ithalattaki artýþýn ihracattan fazla olmasý nedeniyle, ihracatýn 5.4 puan katkýsýna karþýlýk ithalatýn katkýsýnýn eksi 8.4 puan olmasý sonucu net ihracatýn katkýsý eksi 3.1 puan olmuþtur. 22
23
24
3. Gelir Yöntemine Göre Gayri Safi Yurtiçi Hasýla Gelir yöntemine göre hesaplanan GSYÝH 2001 yýlýnda 178.4 katrilyon lira iken 2002 yýlýnda yüzde 54.7 artarak 276 katrilyon lira olmuþtur. 2002 yýlýnda GSYÝH içinde iþletme artýðýnýn payý yüzde 52.5 e yükselirken iþgücü ödemelerinin payý yüzde 26.7 ye, sabit sermaye tüketiminin payý yüzde 8.1 e, üretim ve ithalat vergilerinin payý da yüzde 12.6 ya gerilemiþtir. 4. Kiþi Baþýna Gayri Safi Milli Hasýla 2001 yýlýnda yüzde 11.1 gerileyen kiþi baþýna GSMH, 2002 yýlýnda yüzde 6.2 artarak 1987 fiyatlarýyla 1 milyon 668 bin 421 liraya yükselmiþtir. Böylece 2001 yýlýnda yüzde 28.4 oranýnda azalýþla 2123 dolara gerileyen kiþi baþýna GSMH, 2002 yýlýnda yüzde 21.7 oranýnda artarak 2584 dolara yükselmiþtir. 25
B. SABÝT SERMAYE YATIRIMLARI 2003 yýlýnda toplam sabit sermaye yatýrýmlarýnýn bir önceki yýla göre cari fiyatlarla yüzde 32.7 oranýnda artarak 63 katrilyon lira düzeyinde gerçekleþeceði tahmin edilmektedir. Bu tutarýn yüzde 26.6 sý kamu kesimine, yüzde 73.4 ü de özel kesime aittir. 2003 yýlýnda sabit sermaye yatýrýmlarýnda kamu kesiminde yüzde 22.2 reel gerilemeye karþýlýk özel sektördeki reel yüzde 22 artýþ sonucu yüzde 5.5 büyüme beklenmektedir. 2004 yýlýnda toplam sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 25.1 artýþla 78.8 katrilyon lira olmasý ve bunun yüzde 25.3 ü olan 20 katrilyon lirasýnýn kamu, yüzde 74.7 si olan 58.8 katrilyon lirasýnýn da özel sektör tara- 26
27
fýndan gerçekleþtirilmesi programlanmýþtýr. Sabit fiyatlarla ise kamu kesiminde yüzde 6.7, özel kesimde ise yüzde 14 artýþlarla yüzde 12 reel büyüme hedeflenmiþtir. 2004 yýlý programýnda kamu sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 42.1 inin konsolide bütçe, yüzde 18.5 inin KÝT ler, yüzde 3 ünün Ýller Bankasý tarafýndan gerçekleþtirilmesi hedeflenmiþtir. Toplam kamu sabit sermaye yatýrýmlarýnýn yüzde 32.8 lik kýsmý ise mahalli idarelere ait bulunmaktadýr. 28
C. YATIRIM TEÞVÝK BELGELERÝ 2002 yýlýnda teþvik belgesine baðlanan yatýrým tutarýnda, enerji dýþýnda bütün sektörlerdeki artýþlarýn katkýsýyla yüzde 40.6 oranýnda artýþ gerçekleþmiþtir. Tarým sektöründe yüzde 73.9, imalat sanayii sektöründe yüzde 56.2, hizmetler sektöründe yüzde 67.7, madencilik sektöründe yüzde 600.8 oranlarýnda artýþ kaydedilmiþtir. Enerji sektöründe ise yüzde 73.9 oranýnda azalma olmuþtur. 29
2003 yýlý Ocak-Eylül dönemi itibariyle önceki yýlýn ayný dönemine göre yüzde 130 artan teþvik belgeli yatýrým tutarý 9.5 katrilyon liradan 21.8 katrilyon liraya yükselmiþtir. Madencilik sektöründeki yüzde 53.8 gerilemeye karþýlýk, tarýmda yüzde 66.6, imalatta yüzde 78.5, hizmetlerde yüzde 296.3 ve enerjide yüzde 62.8 oranlarýnda artýþ olmuþtur. 2003 yýlý Ocak-Eylül dönemi itibariyle 3094 adet Yatýrým Teþvik Belgesi verilen 21.8 katrilyon liralýk yatýrýmýn gerçekleþmesi durumunda yaklaþýk 142 bin kiþiye istihdam saðlanacaktýr. 30
31
32
III ÜRETÝM 33
34
ÜRETÝM Bu bölümde tarým, sanayi, enerji ve hizmetler sektörlerindeki üretim geliþmelerine yer verilmektedir. A. TARIM 2002 yýlý itibariyle sivil istihdamýn yüzde 37.6 sýný karþýlayan tarým sektöründe GSMH nýn yüzde 13.6 sý, ihracatýn da yüzde 5.6 sý gerçekleþtirilmektedir. 2001 yýlýnda yüzde 6 oranýnda gerileme gösteren tarým üretimi; 2002 yýlýnda sektördeki aðýrlýðý yüzde 93 lerde olan çiftçilik ve hayvancýlýkta yüzde 7.3, ormancýlýkta yüzde 14.9 ve balýkçýlýkta yüzde 7.4 oranýndaki artýþlarla yüzde 7.7 oranýnda büyüme göstermiþtir. 2003 yýlýnýn ilk yarýsýnda ise birinci çeyrekteki yüzde 8.2 artýþa karþýlýk ikinci çeyrekteki yüzde 2.7 gerileme sonucu ilk altý aylýk dönemdeki büyüme yüzde 1 de kalmýþtýr. Çiftçilik ve hayvancýlýk birinci çeyrekte yüzde 8.9 artarken ikinci çeyrekte yüzde 0.6 gerilemiþ ve ilk altý aylýk dönemde yüzde 2.3 büyüme göstermiþtir. Ormancýlýkta birinci çeyrekte yüzde 6.6 artýþ, ikinci çeyrekte yüzde 24 gerileme ile ilk altý aylýk dönemde yüzde 10 gerileme TARIMSAL ALANLARIN KULLANIMINA GÖRE DAĞILIMI Tablo III-1 (Bin Hektar) 2000 2001 2002(*) Ekilen Arazi 18 207 18 092 17 733 Nadasa Bırakılan 4 826 4 914 5 040 Sebze Bahçeleri 793 799 928 Bağlar 535 525 530 Meyvelik 1 418 1 425 1 550 Zeytinlik 600 600 620 Ormanlar 20 703 20 703 20 703 Kaynak: DİE (*) Geçici olurken balýkçýlýkta birinci çeyrekte yüzde 5.1 ve ikinci çeyrekte yüzde 1.5 olmak üzere altý aylýk dönemdeki yüzde 3.7 büyüme gerçekleþmiþtir. 2002 yýlýnda sulamaya açýlan ve yaklaþýk yüzde 60 ý sulanan tarým alanlarý yüzde 2 oranýnda geniþleyerek 3 milyon 648 bin hektara ulaþmýþ olup 2003 yýlýnda yüzde 1.3 artýþla 3 milyon 694 bin hektara ulaþacaðý tahmin edilmektedir. 2002 yýlýnda nadasa býrakýlan tarým alaný 5 milyon hektar iken ekilen tarým alaný 17.7 milyon hektar olmuþtur. 35
2002 yýlýnda fiziki deðer olarak kimyasal gübre üretimi de yüzde 32.1 oranýnda artarak 3.5 milyon ton olmuþ; 2003 yýlý Ocak-Haziran döneminde ise 1.6 milyon ton üretim gerçekleþmiþtir. Kimyasal gübre kullanýmý ise 2002 yýlýnda fiziki deðer olarak yüzde 6.3 oranýnda artarak 4.5 milyon tona ulaþmýþ olup 2003 yýlý Ocak-Haziran döneminde 2.9 milyon ton olmuþtur. KÝMYASAL GÜBRE ÜRETÝMÝ VE TÜKETÝMÝ Tablo III-2 (Bin Ton) Ocak-Haziran 2000 2001 2002 2001 2002 2003 Üretim Fiziki 3 163 2 628 3 472 1 192 1 732 1 615 BBM(1) 1 142 946 1 323 444 660 629 Ýthalat Fiziki 2 408 1 776 1 740 891 1 126 1 054 BBM 1 046 775 680 344 397 393 Tüketim Fiziki 5 294 4 262 4 529 2 644 2 829 2 933 BBM 2 089 1 671 1 747 967 1 020 1 045 Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (1) BBM=Bitki Besin Maddesi Diðer taraftan tarýmsal mekanizasyon üretiminde 2001 yýlýnda meydana gelen gerilemenin 2002 yýlýnda da genel olarak devam ettiði görülmektedir. 2002 yýlýnda sadece balya, yem kýrma ve süt saðým makinalarý üretiminde artýþ olmuþtur. TARIMSAL MEKANÝZASYON ÜRETÝMÝ Tablo III-3 Adet Değişim (Yüzde) YILLAR 2000 2001 2002 2001 2002 Pulluk 34 528 18 398 12 509-46.7-32.0 Traktör 36 102 18 735 14 846-48.1-20.8 Kültüvatör 15 780 10 449 10 031-33.8-4.0 Sapdöðer Harman Makinasý 6 789 6 921 5 104 1.9-26.3 Çayýr Biçme Makinasý 6 075 7 254 6 210 19.4-14.4 Balya Makinasý 72 46 117-36.1 154.3 Yem Kýrma Makinasý 2 191 2 006 2 609-8.4 30.1 Süt Saðým Makinasý 15 915 9 515 10 252-40.2 7.7 Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı 1. Bitkisel Üretim Tarým ürünleri üretiminde 2001 yýlýndaki gerilemeye karþýlýk 2002 yýlýnda genelde üretim artýþý olmuþtur. Söz konusu yýlda buðdayda yüzde 2.6, arpada yüzde 10.7 artýþ olmuþ, mýsýr üretimi ise yüzde 4.5 azalmýþtýr. Baklagillerde ise mercimek üretimi yüzde 8.7, fasulye üretimi yüzde 11.1 ve nohut üretimi yüzde 21.5 artmýþtýr. 36
Sanayi bitkileri olan tütün, pamuk ve þeker pancarý üretimi de artýþ göstermiþtir. Meyvelerden zeytin üretim yýlý olmasý nedeniyle yüzde 200 oranýnda artarken, fýndýk ve çay üretimi yüzde 4 oranýnda azalmýþ; incir üretimi yüzde 6.4 ve üzüm üretimi de yüzde 7.7 artmýþtýr. 2003 yýlý için yapýlan tahminler üretimde gerileme olacaðý yönündedir. BAŞLICA TARIM ÜRÜNLERÝ ÜRETÝMÝ (Bin Ton) Tablo III-4 Değişim (Yüzde) 2000 2001 2002(*) 2003(**) 2001 2002(*) 2003(**) HUBUBAT 32 109 29 427 30 681 29 972-8.4 4.3-2.3 Buðday 21 000 19 000 19 500 19 000-9.5 2.6-2.6 Arpa 8 000 7 500 8 300 8 000-6.3 10.7-3.6 Mýsýr 2 300 2 200 2 100 2 200-4.3-4.5 4.8 Pirinç 210 216 216 222 2.9 0.0 2.8 Diðerleri 599 511 565 550-14.7 10.6-2.7 BAKLAGÝLLER 1 316 1 455 1 636 1 586 10.6 12.4-3.1 Mercimek 353 520 565 545 47.3 8.7-3.5 Kuru Fasulye 230 225 250 245-2.2 11.1-2.0 Nohut 548 535 650 630-2.4 21.5-3.1 Diðerleri 185 175 171 166-5.4-2.3-2.9 SANAYÝ BÝTKÝLERÝ 19 963 13 767 17 624 14 579-31.0 28.0-17.3 Tütün 200 145 161 155-27.5 11.0-3.7 Pamuk(Saf) 880 922 988 988 4.8 7.2 0.0 Şeker Pancarý 18 821 12 633 16 395 13 355-32.9 29.8-18.5 Diðerleri 62 67 80 81 8.1 19.4 1.3 YUMRU BiTKiLER 7 791 7 383 7 485 7 335-5.2 1.4-2.0 Patates 5 370 5 000 5 200 5 250-6.9 4.0 1.0 Soðan(Kuru) 2 200 2 150 2 050 1 850-2.3-4.7-9.8 Diðerleri 221 233 235 235 5.4 0.9 0.0 YAĞLI TOHUMLAR 2 255 2 166 2 761 2 705-3.9 27.5-2.0 Ayçiçeði 800 650 850 800-18.8 30.8-5.9 Afyon Tohumu 12 21 19 40 75.0-9.5 110.5 Yer Fýstýðý 78 72 90 80-7.7 25.0-11.1 Susam 24 23 22 20-4.2-4.3-9.1 Soya 45 50 75 60 11.1 50.0-20.0 Diðerleri 1 296 1 350 1 705 1 705 4.2 26.3 0.0 MEYVELER 14 179 13 079 14 065 13 650-7.8 7.5-3.0 Elma 2 400 2 450 2 200 2 500 2.1-10.2 13.6 Turunçgiller 2 222 2 478 2 493 2 423 11.5 0.6-2.8 Üzüm 3 600 3 250 3 500 3 600-9.7 7.7 2.9 İncir 240 235 250 285-2.1 6.4 14.0 Fýndýk 470 625 600 510 33.0-4.0-15.0 Zeytin 1 800 600 1 800 900-66.7 200.0-50.0 Çay (Yaþ) 758 825 792 775 8.8-4.0-2.1 Diðerleri 2 689 2 616 2 430 2 657-2.7-7.1 9.3 SEBZELER(1) 22 357 21 931 23 699 23 970-1.9 8.1 1.1 Kaynak: DİE (*) Geçici (**) Tahmin (1) Kavun-Karpuz Dahil 37
BAŞLICA TARIM ÜRÜNLERÝ ÜRETÝM ENDEKSÝ (1983 = 100) Tablo III-5 Şeker Buğday Arpa Pirinç Patates Pamuk Tütün Pancarı Ayçiçeği Zeytin Fındık Üzüm Ýncir 1996 112.8 147.5 88.9 162.3 150.2 96.2 113.9 109.1 450.0 112.9 108.8 87.9 1997 113.7 151.2 87.3 167.2 159.3 122.2 144.1 125.9 130.0 103.8 108.8 73.6 1998 128.0 165.9 100.0 172.1 169.0 107.3 174.5 120.3 412.5 146.8 105.9 77.3 1999 109.8 141.9 107.9 196.7 151.6 103.8 133.9 132.9 150.0 134.2 100.0 83.3 2000 128.0 147.5 111.1 176.1 168.6 85.5 147.4 111.9 450.0 119.0 105.9 72.7 2001 115.9 138.2 114.3 163.9 176.6 62.0 98.9 90.9 150.0 158.2 95.6 71.2 2002(*) 118.9 153.0 114.3 170.5 189.3 68.8 128.4 118.9 450.0 151.9 102.9 75.8 2003(**) 115.9 147.5 117.5 172.1 189.3 66.2 104.6 111.9 225.0 129.1 105.9 86.4 Kaynak : DİE'nin üretim verilerine göre oluşturulmuştur. (*) Geçici (**) Tahmin Grafik III-1 190 170 Arpa 150 130 Buðday 110 90 Pirinç 70 Grafik III-2 250 225 200 175 150 125 100 75 Patates Tütün Pamuk 50 50 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 500 450 400 350 300 Grafik III-3 Zeytin Grafik III-4 170 150 130 Fýndýk 250 110 Üzüm 200 150 Şeker Pancarý 90 100 50 Ayçiçeði 70 İncir 0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 50 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 38