Şekil Bilgisi Sözcüklerin yapısı
Sözcük ne ki? Geleneksel tanım Güncel Türkçe Sözlük sözcük, -ğü a. Kelime. kelime (Ar. kelime) a. Anlamlı ses veya ses birliği, söz, sözcük. Teknik tanım: İki farklı kullanım 1. Zaplamak diye bir sözcük var mı? Güncel Türkçe Sözlük te yok 2. Hangi öğe dizileri bir sözcük oluşturur?
Zaplamak diye bir sözcük var mı? Sözlüğe baksak? (TED konuşması 1, TED konuşması 2)? Sözlükte olmayabilir ama! Sözlükler ve toplumsal değerler, hatalar, sözcük yeni olabilir, kapsam dışı olabilir vs.? Sözlükte olabilir ama...! Tek bir yerde geçen sözcükler, ör. umbershoot (anlamı belirsiz, OED); yazar hataları, ör. ambassady (OED); hayali maddeler, ör. esquivalience kaytarmak (NOAD)? Karmaşık sözcükler ve tamlamalar GTS de, ör. Azlık, çokluk, kırmızılık vs. var; grilik, bejlik vs. yok. (Gri ve bej var.) ör. Ankaralı, Diyarbakırlı vs. var; Manyaslı, Keşanlı, Üsküdarlı vs. yok.! Bunlar da sözcük herhalde! Kaldı ki öncekilerin olmasına gerek bile var mı ki?? ör. At arabası, ders kitabı var; öğretmenler odası, kız yurdu vs. yok.! At arabası varsa öğretmenler odası niye yok?!
Zaplamak diye bir sözcük var mı? Yani, 1. Bir yandan, sözlükler bir dilin tüm sözcüklerini listelemez, zaten listeleyemez de! 2. Diğer yandan, bazen de anlamı bilinmeyen ya da hatta hayali olan sözcükleri içerir! Sonuç: «ABC diye bir sözcük var mı?» sorusunun cevabı sözlüklerde bulunamaz! Cevap yaşayan dilin araştırılmasından çıkar!
Zaplamak diye bir sözcük var mı? Türkçedeki yeni sözcükler? Yeni sözcük üretme yolları (TED konuşması 3) o Eklenme ör. atarlanmak (at-ar-la-n-), atarlı (at-ar-lı), atar (at-ar), googlelamak, ciflemek vs. o Bileşik sözcük ör. pide evi, devre mülk, halı saha vs. o Ödünçleme ör. kıro, appstore/epstor vs. Öyküntü ör. spaceship > uzay gemisi, tourner un film > film çevirmek vs.
Zaplamak diye bir sözcük var mı? o Uydurma ör. teğet, aday vs. o Kaynaştırma ör. kanka (kan kardeşi), işkolik (iş alkolik), Akbil (akıllı bilet), patso (patates sosis), peymacun (peynir lahmacun), e-devlet (elektronik devlet), gerzek (geri zekalı) vs. o Kısaltma ör. FETÖ, PTT, SGKlı vs. o Tarama ör. şahit tanuk > tanık, kayıp yitük > yitik vs. o Derleme ör. çemkirmek, abanmak, olgu, tombik vs.
Zaplamak diye bir sözcük var mı? Yeni sözcük türetelim ör. kaçaksatmak: Tam durağa geldiğimizde otobüsün kalkması sonucu otobüsü kaçırmak ör. (koşmak ) seğirtmek: Sıçrayarak yakın bir yere doğru koşmak (travel ) commute: Travel some distance between one s home and place of work on a regular basis
Zaplamak diye bir sözcük var mı? o Bazı dillerdeki ilginç sözcükler Komorebi (Jap.) : Günışığının ağaçların içinden süzülmesi Voorpret (Hol.) : Bir eğlence öncesi hissedilen haz Mamihlapinatapai (Yagan) : Aynı şeyi isteyen ama çekinip girişimde bulunamayan iki kişinin sessizce birbirine bakması Hanyauku (Rukwangali) : Sıcak kumda parmak ucunda yürümek Gigil (Tagalog) : Şirin bir şeyi mıncıklamak için duyulan dayanılmaz istek Desenrascanço (Port.) : Son dakikada aceleyle bulunan ama işe yarayan çözüm Tidsoptimist (İsv.) : Sandığından az zamanı olduğu için hep geç kalan kişi Sobremesa (İsp.) : Yemek sonrası sohbeti Proznovit (Çek.) : Telefonu bir kez çaldırıp kapatmak Backpfeifengesicht (Alm.) : Yumruklanası surat
Hangi öğe dizileri sözcük oluşturur? Anadili konuşucularının neyin sözcük olduğuna ilişkin sezgileri var. Ama bu sezgileri tatminkar bir tanım halinde ortaya koymak hayli zor! Sözcükleri sözdizimsel olarak tanımlasak? i. Sözdizimdeki en küçük birim ör. Ahmet ne zaman dışarı çıksa öksürüyor. AMA kuramsal sözdizimciler ör. öksürüyor gibi bir sözcüğün parçalarını (öksür, -Xyor) ayrı sözdizimsel birimler olarak alabiliyor! ii. en küçük bağımsız biçim ör. Ahmet her dışarı çıkışında ne yapıyor? Öksürüyor. karş. bağımlı biçim ör. ekler
Hangi öğe dizileri sözcük oluşturur? AMA bazı sözcükler tek başına duramayabilir. ör. Ahmet öksürüyor mu? Öksürüyor. Ahmet hasta mı idi? *İdi. BUNA KARŞIN: Kahve şekerli mi olsun şekersiz mi? siz. (?) Sözcükleri sesbilimsel olarak tanımlasak? Yani sesbilimsel süreçlerin işlediği alan i. Vurgunun işlediği alan bk. Vurgunun işlevlerinden biri sözcüklerin sınırlarını belirtmektir. ör. kaˈpı, kapıˈlar, kapılaˈrım, kapılarımˈda ii. Ünlü uyumunun işlediği alan ör. kapı, kapılar, kapılarım, kapılarımda
Hangi öğe dizileri sözcük oluşturur? Sözcükleri sesbilimsel olarak tanımlasak? AMA Türkçede birçok sözcük çekimi paradoksal durumlar doğurur! ör. vurgu açısından tek bir sözcük, ünlü uyumu açısından değil: kapılarımdaˈki, kapılarımdakiˈler, kapılarımdakilerˈden (karş. dünküˈnün) ör. ünlü uyumu açısından tek bir sözcük, vurgu açısından değil: git, giˈder, giˈderim/*gideˈrim (?) Özellikle klitikler ( sığınıklar ) sorunsaldır!
Biçimbirim, biçimbirimcik ör. yap-tır-dı-m öl-dür-dü-m [-dır, -dir, -dur, -dür vs.] / DXr/ [-dı, -di, -du, -dü vs.] / DX/ bağımsız bağımlı biçimbirimler (kök, gövde, ek) ör. yap -tır -dı -m bğsz bğlı bğlı bğlı
Biçimbirim, biçimbirimcik sözlüksel dilbilgisel biçimbirimler ör. yap -tır -dı -m söz dlb dlb dlb açık küme/kapalı küme of testi: «Finished files are the result of years of scientific study combined with the experience of years.»
Biçimbirim, biçimbirimcik çekim yapım biçimbirimleri ör. ev-ler, ev-im; dil-len, dil-ci Farklı anlamlı yeni bir sözcük yapıyor mu? Kategori değişikliği var mı? Sıra yapım çekim Aynı işlevli ekler: ör. döv-üş-tür-ül-dü *ev-i-den gör-ecek-ti? görecekti < görecek idi
Tipolojik çeşitlilik sonek, önek, içek, çevreek ör. karite mükemmel, nəmkarite mükemmellik kura büyük, nəmkura büyüklük (Kanuri, NG) ör. basa okumak, bumasa Oku! tawag çağırmak, tumawag Çağır! (Tagalog, PH) ör. leren öğrenmek, geleerd (geç. z. ortacı) gooien atmak, gegooid (geç. z. ortacı) (Hollandaca)
Bantu dillerinde kök Tipolojik çeşitlilik ör. omusawo doktor abasawo doktorlar omukazi kadın, abakazi kadınlar (Ganda, UG) İkileme ör. ulo baş, ululo başlar dalan yol daldalan yollar (Ilocano, PH) Değişik biçimlenme ör. to ez diyan ez to vinenan (Zazaki) sen ben gördün ben sen görüyorum Sen beni gördün. Ben seni görüyorum.
Biçimsel tipoloji 1. Çözümleyici diller Tipolojik çeşitlilik ör. Người đó là anh của nó. (Vietnamca) kişi o olmak kardeş İye o O kişi onun kardeşidir. 2. Eklemeli diller ör. a- na- mw- ona (Swahili, D. Afr.) 3T.Ö Şim 3T.N görmek Onu görüyor.
3. Bükünlü diller Tipolojik çeşitlilik ör. hablo konuşuyorum hablaba konuşuyordum hable konuşayım (İspanyolca) 4. Çokbireşimli diller ör. tə- meyŋə- levt- pəγtə- rkən 1T.Ö kocaman baş ağrımak Şim.1 Başım feci ağrıyor. (Çukçi, Rusya)
Alıştırmalar 1. Aşağıdaki Aztekçe sözcüklerde kullanılan biçimbirimler ve anlamları nedir? a. ikalwewe onun büyük evi b. petatci n küçük minder c. ikalsosol onun eski evi d. ikalmeh onun evleri e. ikalci n onun küçük evi f. komitmeh tencereler g. komitwewe büyük tencere h. petatmeh minderler i. komitsosol eski tencere j. ko yameci n küçük domuz k. komitci n küçük tencere l. ko yamewewe büyük erkek domuz m. petatwewe büyük minder n. ko yameilama büyük dişi domuz o. petatsosol eski minder p. ko yamemeh domuzlar
2. Aşağıdaki verilere göre, Fransızcada eril ve dişil sıfatlar nasıl üretilir? Eril Dişil a. gros [ɡʁo] grosse [ɡʁos] şişman b. mauvais [movε] mauvaise [movεz] kötü c. heureux [øʁø] heureuse [øʁøz] mutlu d. petit [pəti] petite [pətit] küçük e. grand [gʁɑ ] grande [gʁɑ d] büyük f. froid [fʁwa] froide [fʁwad] soğuk g. soûl [su] soûle [sul] sarhoş h. bon [bõ] bonne [bɔ n] iyi i. frais [fʁε] fraîche [fʁεʃ] taze j. long [lõ] longue [lõɡ] uzun k. premier [pʁœmje] première [pʁœmjεʁ] ilk l. entier [ɑ tje] entière [ɑ tjεʁ] tüm m. gentil [ʒɑ ti] gentille [ʒɑ tij] nazik
3. Aşağıdaki Arapça sözcüklerdeki biçimbirimleri ve anlamlarını bulun. a. kutibtu Yazıldım b. tuktabina Yazılıyorsun c. kataba Yazdı d. yaktubu Yazıyor e. ˀuktabu Yazılıyorum f. katabti Yazdın g. kutiba Yazıldı h. taktubina Yazıyorsun i. ˀaktubu Yazıyorum j. yuktabu Yazılıyor k. kutibti Yazıldın l. katabtu Yazdım