GÜNÜMÜZDE UYGULANAN KADINLARA YÖNELİK İSTİHDAM PROJELERİ VE BACIYAN-I RUMLARDA KADIN Prof. Dr. İnci VARİNLİ Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü, 38039 Melikgazi/KAYSERİ; varinli@erciyes.edu.tr Arş. Gör. Deniz AKGÜL Ahi Evran Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İşletme Bölümü. Bağbaşı Kampüsü - KIRŞEHİR, deniz.akgul@ahievran.edu.tr ÖZET Günümüzde toplumda egemen olan geleneksel ve kültürel yapılar nedeniyle kadınların istihdam edilmelerinde sorunlar yaşanmaktadır. AB tarafından Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA) başlığı altında kadınların istihdama katılması, desteklenmesi ve takibinin yapılması amaçlanmaktadır. Bu kapsamda pek çok kurumun öncülünde çok sayıda proje uygulanmıştır. Ayrıca yine kadınların işgücüne katılmaları önündeki engelleri kaldırmak amacıyla İl Özel İdareleri aracılığıyla mikro krediler verilmektedir. Amacı kadınların istihdamları için gerekli olan eğitimleri almalarını sağlayarak girişimci olmalarının önündeki engelleri kaldırmak, farkındalık yaratmak ve gerekirse mali destek sağlamak olan bu girişimlerin yıllar önce Ahilik kültüründe yer aldıkları bilinen Bacıyan-ı Rumlar (Anadolu Bacıları) tarafından da uygulandığı ve teşvik edildiği görülmektedir. Anadolu nun pek çok bölgesinde Bacılar diğer kadınlara da bildiklerini öğretmiş ve böylece Anadolu el sanatlarının yaygınlaşmasını sağlamışlar ve aynı zamanda yöre ekonomisine de katkıda bulunmuşlardır. Bu çalışmada çeşitli kurumlar tarafından finanse edilmiş olan kadın istihdam projeleri ile Bacıyan-ı Rumların kadın istihdamı için yapmış oldukları faaliyetler arasındaki benzerlik ve farklılıklar karşılaştırılmıştır. Bu kapsamda çalışmanın kısıtları; Bacıyan-ı Rumlar hakkında yeterli kaynak bulunmaması ve projeler kapsamında uygulanan kadın istihdam projelerinin sonuçları ile ilgili yeterli veri tabanı tutulmaması ve mevcut sonuçlara ulaşmanın zor olmasıdır. Bu kapsamda ulaşılabilen ve veritabanı tutmuş olan proje uygulayıcılarından sonuçlar alınarak sınıflandırılmış ve istihdam ile ilgili olarak beklenen ve gerçekleşen kıyaslamaları yapılmıştır. Anahtar Kelimeler Ahilik, Bacıyan-Rum, AB Projesi, STK, İstihdam, Girişimcilik, Kadın ABSTRACT At the present time, problems occurs on the employment of women due to cultural and traditional structures which is effective on the society. Under the topic of the EU Instrument for Pre-Accession Assistance, it is purposed that supporting, following and ensuring the participation of women into labor force. In this context, a great deal of projects were implemented by the leadership of lots of institutions. Furthermore, the micro-credits are provided through the Administration of Provincial Special Directorate in order to remove the 1
obstacles to participation of women into employment. The aim of these attempts are the removal of the obstacles to enterpreneurship of women through giving education, creating awareness and if necessary, providing financial support. It is known that these kind of attempts were implemented and encouraged by also the Anatolian Sisters (Bacıyan-ı Rumlar) which was involved in Akhism (Ahilik) culture long years ago. The sisters taught what they knew to the other women in plenty of regions, through this they provided the widespread of Anatolian handicrafts and contributed to the local economy at the same time. In this study, the resemblances and differences are compared between the projects of women employment which are financed by several instutions and the activities of the Anatolian Sisters for women labor force. The restrictions of the study may be assessed as, inadequate resources with regard to the Anatolian Sisters, inadequate database on the results of women employment projects and difficulty to obtaining them. In the context of study, the results taken from the project executers who has a database are classified and made a comparison between expected and realised results concerning the employment. Keywords: Akhism,Anatolian Sisters, the EU Project, NGO, Employment, Enterpreneurship, Women, GİRİŞ Günümüzde toplumda egemen olan geleneksel ve kültürel yapılar nedeniyle kadınların istihdam edilmelerinde sorunlar yaşanmaktadır. AB tarafından Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA) başlığı altında kadınların istihdama katılması, desteklenmesi ve takibinin yapılması amaçlanmakta ve bu yönde yapılacak olan çalışmalar teşvik edilmektedir. Bu kapsamda Türkiye nin Az Gelişmiş Bölgelerindeki Kadınların ve Kadın STK larının Güçlendirilmesi ve Kadın İstihdamının Desteklenmesi projeleri ile İŞKUR tarafından liderliği yapılan Kadın İstihdamının Desteklenmesi Operasyonu başlamış ve birçok ilde projeler uygulanmıştır. Bunun yanı sıra Kalkınma Ajansları, diğer ülkelerin Konsoloslukları, Vakıflar ve diğer STK lar kadın istihdamını desteklemek amacıyla çeşitli projeler gerçekleştirmektedirler. Ayrıca, Türkiye nin kırsal ve kentsel tüm alanlarındaki dar gelirli ailelere, özellikle kadınlara, yüksek kalitede finansal ve hizmetler sunarak, ekonomik ve sosyal durumlarını yükseltmek ve finansal anlamda sürdürülebilir bir kurum olmalarını sağlamak için İl Özel İdareleri aracılığıyla mikro krediler verilmektedir. Bazıları halen devam eden bu projeler kapsamında, kadınların istihdamları için gerekli olan eğitimleri almaları sağlanarak girişimci olmalarının önündeki engellerin kalkması ve farkındalık yaratılması ve gerekirse mali destek sağlanması amaçlanmaktadır. Bu çerçevede Ahilik kültüründe yer aldıkları bilinen ve Ahilerin kadınlar veya genç kızlar kolu olarak nitelenebilecek Bacıyan-ı Rum un (Anadolu Bacıları), yıllar önce kadın istihdamı konusunda gerekli teşviklerin yapılması ve uygun çalışma koşullarının sağlanması konusunda gerekli adımları attığı görülmektedir. Kayseri de kurulmuş olan kadınlara ait sanayi sitesi buna örnek olarak verilebilmektedir. Bacıyan-ı Rumlar oluşturdukları bu destek yapıları ile kadınların iş sahibi olmaları için gerekli yardımları yapıyor, eğitilmelerini aynı ahilerdeki usta çırak anlayışı ile sağlıyorlardı. Anadolu nun pek çok bölgesine dağılan Bacılar burada küçük Bacı teşkilatları kurarak diğer kadınlara da bildiklerini öğretmiş ve böylece Anadolu el sanatlarının yaygınlaşması konusunda katkıda bulunmuşlardır. Bulundukları dönemde el sanatları ile uğraşmış olan Bacıyan-ı Rumlar yöre ekonomisine de katkı sağlamış böylece savaş zamanlarında bulundukları yerin ekonomisinin bozulmasına engel olmuşlardır. Bacıların çalışkanlıklarıyla Anadolu'da el sanatlarının öğrenilmesine ve geliştirilmesine, iktisadi hayatın canlanmasına katkıda bulunduğu ve yeni iş sahaları oluşturarak kadınların çalışma hayatına dâhil olmalarının önünü açtığı bilinmektedir. Anadolu kadınındaki bu girişimci ruh günümüzde 2
de kendini göstermektedir. Günümüzde uygulanmaya başlayan ve başta AB olmak üzere pek çok kurum tarafından desteklenen kadın girişimciliği ve istihdam projelerinin temelinde bu yatmaktadır. Çalışmaya temel oluşturmuş olan kadın istihdamının önemi fikrine bakıldığına birçok kurumun bu alanda önemli destekleri bulunmakta ve gerek STK ların gerekse diğer kurumların çabalarıyla Anadolu daki kadınların istihdama katılmaları için destek vermektedir. Ancak gerekli mesleki yeterlilikler kazandırıldıktan sonra takibi yapılmamakta ve amacına uygun olup olmadığı konusunda değerlendirme kurumlar tarafından yapılmamaktadır. Bacıyan-ı Rumlarda ise Ahilerin adetleri devam ettirilerek gerekli takiplerin yapıldığı ve kadınların icra ettikleri mesleklerin iş ahlakına uygun olup olmadıkları da denetlenerek gerekli yönlendirme ve takiplerin yapıldığı bilinmektedir. Bu çalışmanın amacı, çeşitli kurumlar tarafından finanse edilmiş olan kadın istihdam projeleri ile Bacıyan-ı Rumların kadın istihdamı için yapmış oldukları faaliyetler arasındaki benzerlik ve farklılıklar karşılaştırmaktır. Bu kapsamda çalışmanın kısıtları; Bacıyan-ı Rumlar hakkında yeterli kaynak bulunmaması ve projeler kapsamında uygulanan kadın istihdam projelerinin sonuçları ile ilgili yeterli veri tabanı tutulmaması ve sonuçlara ulaşmanın zor olmasıdır. Bu kapsamda ulaşılabilen ve veritabanı tutmuş olan proje uygulayıcılarından sonuçlar alınarak sınıflandırılmış ve istihdam ile ilgili olarak beklenen ve gerçekleşen kıyaslamaları yapılmıştır. 1. Türkiye de Kadın İstihdamı Eski Türklerde kadına bakış diğer toplumlara göre oldukça farklıdır. Türk kavimlerinde kadınların hepsi özgür olmakla birlikte aynı zamanda önemli hak ve yetkilere de sahiplerdi. 1 Osmanlı Devleti nin kurulduğu dönemlerde de kadınlar erkeklerle aynı haklara sahip ve sosyal hayatın içindeydi. Çalışabiliyorlar, savaşa katılabiliyorlar, at binebiliyorlardı. Ancak zamanla kadının konumunda önemli kısıtlamalar olmuş ve başta çalışma olmak üzere birçok hakları ellerinden alınmıştır. 2 Bu dönemden sonra eğitimlerini de yeterinde tamamlayamamış olmaları nedeniyle çalışma hayatı içinde kendine yer bulmakta zorlanan kadınların gerek ekonomik gerekse sosyal alanlarda daha az yer aldıkları görülmektedir. Kadınlarda işgücü katılım oranı hem kentsel hem kırsal alanlarda erkeklerin oranından düşüktür. 2005 te işgücü katılım oranı, kentsel alanlarda erkekler için % 78,2, kadınlar için %36,5 iken kırsal alanlarda erkekler için %75,1 ve kadınlar için %20,6 dır. Bu sayılara bakıldığında işgücüne katılım oranı farklılığı kentsel alanlarda daha belirgindir. 3 Günümüzde yapılan çalışmalarla kadınların tekrar istihdam edilmeleri teşvik edilmektedir. Birçok gelişmiş ülkenin istihdam oranlarına bakıldığında Türkiye deki kadınların istihdam oranları oldukça düşüktür. ILO verilerine bakıldığında Dünyada kadınların çalışma oranı %52,6 ve Avrupa Ülkelerinde %58,6 iken Türkiye de bu oran %22,2 dir. 4 TÜİK in 2011 verilerine göre de Türkiye de yer alan her 4 kadından sadece 1 i çalışmaktadır. 5 Çalışan bu 1 Yasemin Tümer ERDEM, Halime YİĞİT, Bacıyan-Rum dan Günümüze Türk Kadınının İktisadi Hayattaki Yeri, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul, 2010, Yayın No:69, s.14 2 Yasemin ERDEM, s.61 3 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı (İKGOP) 2007-2009, s.35,erişim tar.: 31.08.2012, http://ikg.gov.tr/web/portals/0/ikgoptr.pdf 4 ILO, Global Employement Trends for Women, Geneva: ILO, 2009, s.37,38 5 Ümit EFENDİOĞLU, ILO ve Kadın İstihdamı: İnsana Yakışır İş Perspektifinden Toplumsal Cinsiyet Eşitliği, İstihdamda 3İ Dergisi, İŞKUR Yayınları, Ankara, 2012, sayı 5, ss.56-57. 3
kadınların ise %44,9 u tarım sektöründe istihdam edilmektedir. 6 Bunun yanı sıra birçok kadının kayıt dışı bir şekilde sosyal güvencesi olmadan çalıştığı bilinmektedir. Yapılan tüm teşvik ve çalışmalara rağmen kadınların hala birçok alanda eşitsizlikle karşı karşıya oldukları bir gerçektir. Nüfusun yarısını kadınların oluşturmasına rağmen çalışma oranının bu kadar düşük olması bu eşitsizliğin bir göstergesidir. Kırsal alanlarda tarımda çalışan kadınlar kültürel ve sosyal anlamda kendini geliştirememekte ve yaşanan göçlerle kente geldiklerinde işgücü piyasasında kendilerine yer bulamamaktadırlar. 2. Ahilikte Kadın İstihdamı ve Bacıyan-ı Rum Bacıyan-ı Rum, 14.yüzyılda Anadolu da kurulan dünyanın ilk iş kadınları örgütüdür veya ilk Türk kadın iktisadi teşkilatı olduğu söylenebilir 7. Bacıyan-ı Rum, Anadolu Selçuklu Devleti döneminde Türkmen kadınların kurduğu, Ahiliğin kadın kolu olarak adlandırılan kurumdur. 8 Bu dönemde önemli bir kadın menşeli sivil toplum kuruluşu ve halk hareketi sayılan Bacıyan-ı Rum teşkilatının da ilk olarak Ahi Evran'ın eşi Fatma Bacı tarafından Kayseri'de kurulduğu tahmin edilmektedir 9. Bacıyan-Rum hakkında ilk çalışma Franz Taeschner tarafından yapılmış ve o dönemde Anadolu da kadınların bir birlik oluşturamayacağını iddia ederek hatalı bir yazımdan kaynaklanmış olabileceğini söylemiştir. 10 Ancak yine birçok Bektaşi Menakıbnamesi ve Osmanlı kaynaklarında bu kadınlar birliğinin adı geçmektedir. Yine Ahi Evran ın eserleri de Ahilik Teşkilatı ile birlikte Bacı Teşkilatı nın yapısı hakkında bilgiler vermektedir. 11 14. yy Anadolu Beylikleri döneminde, sosyal, kültürel ve iktisadi yapı, Ahilik kültüründen etkilenmiştir. Türkmenlerin, toplumsal yapı içinde kadına verdikleri önem dikkate alındığında, Bacıyan-Rum un da toplumsal yapı üzerinde etkisi bulunduğu anlaşılmaktadır. 12 Kayseri de Ahi Evran ın öncülüğünde kurulan dericiler çarşısının yanında yer alan Külahduzlar çarşısında kadınlar, derilerden açığa çıkan yünleri kendilerine ait atölyelerde işleyerek, iktisadi hayatta varlıklarını göstermişlerdir. İbn Battuta nın birçok Türk ilinde, Türkmen kadınların iş hayatındaki başarılarını gördüğü ve kadınların erkeklerle yan yana iş hayatını sürdürdükleri bilinmektedir. 13 Ahi Evran ın eşi Fatma Bacı Türkmen kadınları organize ederek örgücülük ve dokumacılığa yönlendirmiş ve böylece el sanatlarının yaygınlaşarak kadınların iş alanlarına yönlendirildikleri görülmektedir. Ahilerin birçok hizmet alanında kadınlara ihtiyaç duyması ile birlikte kadınların da Ahilerle aynı ticari ve ahlaki kültürle eğitim alarak hizmet etmeye başlamışlardır. 14 6 Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı, Temel Sosyo-Ekonomik Göstergeler, s.18, Erişim tarihi: 08.09.2012, http://sgb.aile.gov.tr/upload/mce/2012/gosterge_ istatistik/temel_sosyoeko_gostergeler.pdf, 7 Haluk UYGUR, Dünyanın İlk İş Kadınları Örgütü; Anadolu Bacıları Bacıyan-ı Rum" Altınşehir Adana Kent Kültürü ve Sanat Dergisi, sayı:6, 2012; http://www.altinsehiradana.com/kunye/item/299- dunyanin-ilk-is-kadinlari-%c3%b6rgutu-anadolu-bacilari-%e2%80%9cbaciyan-i-rum 8 Yasemin ERDEM, s.30 9 Ekrem ERDEM, Ahilik- Ahlakla Kalitenin Buluştuğu Bir Esnaf Teşkilatlanma Modeli, Detay Yayıncılık, Ankara, 2009, s.45. 10 Zehra ODABAŞI, Bir Ahi Dostu: Franz Taeschner-Hayatı ve Eserleri A.E.Ü, Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2008, s.37 11 Mikail BAYRAM, Fatma Bacı ve Bacıyan-ı Rum, Nüve Kültür Merkezi Yay., İstanbul, 2008, s.22 12 Yasemin ERDEM, s.36 13 BAYRAM, s.66-67 14 Yasemin ERDEM, s.29 4
Bacıların da ahilik kültürü ile iş hayatını ve ticareti öğrendikleri bilinmektedir. O dönemde kadınlar erkeklerle sohbetlere ve diğer tasavvufi toplantılara katılamadıkları için Bacı teşkilatlarının başları olan Ana-Bacılar, şeyh ile kadınlar arasında aracı olarak, Ahi ocaklarında verilen eğitimi Bacı Ocağında da kadınlara aktararak aynı eğitimi almalarını sağlıyorlardı. Buradan hareketle, Bacıların da aynı ahilik ahlakına sahip oldukları ve tıpkı ahilerde olduğu gibi ticari faaliyetlerinin belli bir kural çerçevesinde kontrol edildiğini söylemek mümkündür. Yine ahilikte sanat geleneğinin öğrenilmesinin ustadan geldiği ve bir üstaddan el almadan bir sanata sahip olunamayacağı geleneği Bacılar için de geçerlidir. Her bacının sanatını öğrendiği bir üstadı bulunmakta ve bu usta öğrencisinin ticari faaliyetlerinden, eğitiminden sonra da sorumlu olmaktadır. Bacı teşkilatı sadece eğitimin sürdürüldüğü bir birlik değil, aynı zamanda mal üretmek ve topluma hizmet sunmanın usul ve erkânının öğrenildiği bir yer olarak görülmektedir. 15 Bacıların ürettikleri ürünlerin bazılarının günümüze kadar ulaşabildiği düşünülürse, ürettiklerinin sağlam ve hilesiz oldukları, ticari ahlaka ve iktisadi girişimciliğe hile karıştırmadan çalışmaları ahilik teşkilatının öğretilerine göre yaşadıklarının göstergesidir. 16 14. yy sonunda Moğol istilası sonrası yaşanan olaylardan sonra ahiler ve bacılar uç bölgelere dağılmışlardır. Gittikleri yerlerde de ahi ve bacı teşkilatları oluşturarak bildiklerini yerel halka öğretmişlerdir. Bacıların el sanatlarının her yere yayılmasında ve yöre ekonomisinin gelişmesine büyük katkıları olmuştur. Bacılar sadece el sanatlarında değil aynı zamanda hayvan bakımı, tarla ekip biçme gibi alanlarda da faaliyet göstererek ve ürettiklerinin fazlalarını pazarlarda satarak hayatın içinde yer almışlardır. 17 3. Günümüzde Kadınlara Yönelik İstihdam Projeleri Günümüzde kadına yönelik istihdam projeleri çeşitli kurumlar tarafından desteklenmektedir. Tüm projelerin amacı, kadınların gerek girişimci olarak gerekse çalışan olarak iş dünyasında daha fazla katılımını sağlamaktır. Bu projeler aşağıda açıklanmaktadır. 3.1. Avrupa Birliği Projeleri AB Konseyinin 1085/2006 no lu Tüzüğü, aday ve potansiyel aday ülkeler için Katılım Öncesi Yardım Aracının (IPA) yasal temelini oluşturmaktadır. IPA fonlarından yardım almak için programlama esaslarını belirlemek üzere düzenlenmiş olan İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı (İKGOP) nın 18 bir parçası olan kadın istihdamının desteklenmesi ve teşvik edilmesi kapsamında 2009 yılında Kadın İstihdamının Desteklenmesi Hibe Programı ve 2010 yılında Türkiye nin Az Gelişmiş Kadınların ve Kadın STK larının Güçlendirilmesi hibe çağrıları yayınlanmıştır. Bu hibeler ile STK lar, kâr amacı gütmeyen kurumlar, yerel yönetimler gibi kurumların kadınların istihdam oranlarını artırmaya yönelik çabaları desteklenmiştir. Bu proje çağrıları kapsamında Merkezi Finans ve İhale Birimi Hibe Veritabanı verilerine göre tüm Türkiye NUTS II ye göre 43 ili kapsayan 2009 yılı çağrısı için 135 proje ve Güneydoğu Anadolu, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgelerindeki 30 ili kapsayan 2010 çağrısı için 36 proje desteklenmiştir. Kadınların istihdam edilebilirliğini engelleyen nedenleri, mesleki nitelik eksikliği, toplumun kadına yüklediği geleneksel roller, ataerkil toplum yapısı ve eğitim düzeylerinin 15 BAYRAM, s.83 16 Yasemin ERDEM, s.44 17 Yasemin ERDEM, s.34 18 İKGOP, s.9, erişim tarihi: 31.08.2012, http://ikg.gov.tr/web/portals/0/ikgoptr.pdf 5
düşük olması olarak sıralayan İKGOP 19, sosyo-kültürel engelleri aşmak, kadınların mesleki bilgi eksikliklerinin tamamlanarak istihdam alanı yaratmak ve kadın girişimciliğini desteklemek için STK ve kâr amacı gütmeyen kurumları desteklemektedir. 3.2. Kalkınma Ajansı Projeleri Kalkınma Ajansları, bölgelerarası gelişmişlik farklılıklarının dengelenmesi, bölgesel ve yerel kalkınmanın hızlandırılması ve sürdürülebilir bir gelişme sağlanması amacıyla kurulmuşlardır. Bu amacı yerel aktörler ve dinamikler arasında sinerji oluşturarak yerel kaynakları harekete geçirerek gerçekleştirmektedirler. 20 Kalkınma Ajansları, AB hibelerinden farklı olarak KOBİ lerin de hibelerden yararlanmasına imkân vermekte ve kurumsal kapasitelerini geliştirmelerine yardım etmektedir. Desteklenen projeler arasında kadın istihdamını sağlamaya ve girişimciliği teşvik etmeye yönelik projeler de bulunmaktadır. Yerel el sanatlarının günümüzde tekrar uygulanmaya başlaması ile mesleki beceri elde edecek olan kadınların çalışma hayatı içinde kendilerine yer bulabilecekleri düşünülmektedir. Ayrıca diğer mesleki alanlarda da Ticaret Odaları, Ticaret Borsaları, Belediyeler aracılığı ile verilen kurslar ile kadınlar çalışma hayatı ile tanıştırılmaktadır. 3.3. Mikro-Kredi Destekleri Grameen Bank ın kökeni,1976 da Chittagong Üniversitesi nde Kırsal Ekonomi Programı Başkanı olan Prof. Muhammed Yunus un, kırsal alanda yaşayan dar gelirli insanlara bankacılık hizmetlerinin nasıl sağlanabileceği üzerine yaptığı araştırmalara dayanmaktadır. Türkiye Grameen Mikrofinans Programı (TGMP) ise Türkiye nin kentsel ve kırsal kesimlerindeki düşük gelirli kadınlara, sürdürülebilir finansal hizmetler sağlamak üzere 2003 yılında Türkiye İsrafı Önleme Vakfı (TISVA) ile Grameen Trust arasında ortak bir girişim olarak kurulmuştur. 2012 yılına kadar 58 bin kadına 138 milyon kredi dağıtılmıştır. 21 Kredinin bir insan hakkı olduğu ilkesini savunan TGMP, hiçbir şeye sahip olmayan fakir kadınlara en yüksek önceliği vermektedir. Beş kadının bir araya gelerek yapacakları işi anlatarak TGMP nin 90 adet bulunan şubelerinden kredi istemeleri üzerine süreç başlamaktadır. Ardından bir haftalık eğitimle kadınların kendine olan güvenleri arttırılarak, yapacakları işe göre kredileri verilmektedir. Bu krediler, ilk kez başvuranlar, 1 yıl vadeli ilk yıl için 100 ila 1000 TL dir. Kredisini düzenli ödeyenlerin limiti, ikinci yıl 2000 TL ye kadar çıkmaktadır. Herhangi bir teminat talep edilmeden verilen bu krediler, kadınlara işlerini sıfırdan kurma imkânı vermektedir. "Mikrosigorta" uygulaması ise, mikrokredi müşterilerini koruma altına alan bir tür ferdi kaza sigortasıdır. Bu uygulama sayesinde 55.000 den fazla fakir kadın koruma altına alınmıştır. 22 3.4. İŞKUR Projeleri İŞKUR son dönemlerde özellikle kadınların istihdama teşvikleri konusunda büyük adımlar atmaya başlamıştır. Gerek yerelde açtığı istihdam garantili kurslar, gerekse AB teşvikleri ile birlikte Türkiye genelinde başlattığı çalışmalarla birlikte çok sayıda kadının iş sahibi olmalarına aracı olmuştur. AB fonları ile birlikte destek sağlamaya başladığı Kadın 19 İKGOP, s.149, erişim tarihi: 31.08.2012, http://ikg.gov.tr/web/portals/0/ikgoptr.pdf 20 Kalkınma Bakanlığı, Kalkınma Ajansları 2010 Faaliyet Raporu, s. İx, erişim tarihi: 25.08.2012, http://www.kalkinma.gov.tr/docobjects/view/13604/kalk%c4%b1nma_ajanslar%c4%b1_2010_y%c 4%B1l%C4%B1_Genel_Faaliyet_Raporu.pdf 21 Türkiye Grameen Mikro Finans Programı Tanıtım Sunumu, http://www.tgmp.net/default.aspx 22 Türkiye Grameen Mikro Finans Programı, http://www.tgmp.net/sayfa.aspx?akat=9 6
İstihdamının Desteklenmesi Operasyonu ile 131 proje desteklenmiştir. 23 Ağ oluşturma, eşleştirme, danışmanlık sağlama, teknik beceri kazandırıcı kurslar verme, staj, işe yerleştirme gibi kadınların istihdam edilebilirliğini artıracak pek çok proje uygulanmıştır. Bu meslek edindirme kurslarından toplam 9.856 kadın yararlanmış; eğitimlerini tamamlayan kursiyerler arasından 914 kadın hedeflenen sektörlerde istihdam edilmiş, 113 kadın da kendi işini kurmuştur. Ayrıca 9.557 kadın hibe projeleri sonucunda sertifika almıştır. Yine bu projeler kapsamında 52 projede eğitim sonrası istihdam sağlanmış ve 27 sinde kadınlar kendi işlerini açmışlardır. 24 4. Bacıyan-ı Rum ve Günümüzdeki Kadın İstihdamının Karşılaştırılması Günümüz isimlendirmesiyle Anadolu Kadınlar Birliği diyebileceğimiz Bacıyan-ı Rum, etkinlik alanı ve faaliyetleri açısından bakıldığında sağlam bir sivil toplum örgütüdür. Günümüzde kadın emeği ve becerisini gerektiren pek çok alanda kadınlar örgütlenmişlerdir. Kadın sığınma evleri, kadınlar için meslek edindirme kursları ve çok amaçlı toplum merkezleri (ÇATOM) gibi faaliyetler, temel olarak özünde Bacıyan-ı Rum bilincini taşıdığını söylemek mümkündür. 25 Kadınların genç kızlıklarından itibaren yeteneğinin olduğu el sanatına yönlendirme, gerek mesleki gerek ahlaki eğitimlerinin sağlanması ve takip edilmesi, bir usta önderliğinde öğrendiği mesleğini icra ederken sahip olduğu ticari ahlak, Türkmen kadınlarının iş hayatına verdikleri önemi göstermektedir. Kadına verilen değerin bir yansıması olan iş hayatında kadının yer alması günümüzde aynı bilinçle sağlanmaya çalışılmaktadır. Bacı teşkilatında tüm kadınlara yapılan işine, aşına, eşine sahip çık öğüdü kadınların sadece ev işlerinde değil iktisadi hayatta da yer alabileceklerini göstermek açısından önem taşımaktadır. Bacıyan-ı Rum, Ahilerin kadınlar kolu olarak yetim ve kimsesiz genç kızları himayesine almış, onların eğitimlerinden, ev-bark sahibi olmalarından sorumlu olmuşlardır. Bunun dışında kimsesiz ihtiyar kadınların bakımı, genç kızların evlendirilmesi gibi birtakım sosyal hizmetlerde bulunarak, maddi sıkıntı içinde olanlara Ahiler tarafından oluşturulan orta sandıklarından yardımda bulunmuşlardır. 26 Bugün birçok dernek tarafından söz konusu sosyal sorumluluk faaliyetleri yapılmakta ve ihtiyacı olan kadınlar belirlenerek yardım edilmektedir. Ancak, bu yardımlar Bacılarda olduğu gibi tek elden yapılmadığından kontrolsüz olmakta ve yeterince kişiye ulaşılamamaktadır. Yine projeler kapsamında kadınların korunma altına alınması, kızların okumaya yönlendirilmesi için çalışmalar yapılmakta ve bu şekilde eğitim seviyesi ve sosyal katılım düzeyi yüksek, bilinçli kadınlar yaratmak için girişimlerde bulunulmaktadır. Günümüzde kadın istihdamını artırıcı çalışmalar birçok sivil toplum kuruluşu ve yerel karar alıcılar tarafından yapılmaktadır. Bu gibi çalışmalar, kadınların zaten daha önceden sahip oldukları çalışma ve eğitim haklarını yeniden kazanmaya çalışmaları anlamına da gelmektedir. Açılan mesleki kursların, bir eğitici eşliğinde öğretilen mesleğin kullanımına yönelik bir katkı sağlamadığı görülmektedir. Birçok kursiyerin aldıkları eğitimi ya yarıda bıraktığı ya da daha sonra sadece bir hobi olarak devam ettirdiği görülmektedir. Bacıyan-ı Rum da görülen birlikte iş yapma kültürü, günümüzde etkin olarak uygulanamamaktadır. Bacılar, kadınlara ait sanayi sitelerinde yan yana dükkânlarda işlerini yürütmüşlerdir. Günümüzde uygulanmaya çalışılan kümelenme modeli nin ilkelerinin o 23 Faruk ŞAHİN, Kadın İstihdamının Desteklenmesi Operasyonu, İstihdamda 3İ Dergisi, İŞKUR Yayınları, Ankara, 2012, sayı 5, s.70-71 24 ŞAHİN, s.71 25 Yasemin ERDEM, s.44 26 İstanbul Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği, Anadolu Kadınlar Birliği (Bacıyan-ı Rum) erişim tarihi: 11.09.2012, http://istesob.org/ahilik/kadin.html 7
dönem şartlarında etkin kullanımıyla kaynaklara kolay ulaşım, verimliliğin artması ve müşterinin ürüne kolay ulaşımını sağlamışlardır. Çeşitli kurumlar tarafından verilen hibelerle desteklenen ve ÇSGB, İŞKUR, MEB gibi kurumlar aracılığı ile uygulanan projelerde kadınlara meslek edindirme kursları verilmektedir. Bu eğitimlerden sertifika alan kadınlar enformel sektör içinde herhangi bir sosyal güvencesi olmaksızın çalışmaktadırlar. Kadınların birçoğunun ev eksenli çalışma yöntemi ile kendi gelirlerini elde etmeye yönlendirilmeleri ile pek çok kadın ya kendi ürettiklerini satarak, ya da fason olarak firmalardan sipariş alarak para kazanmaya çalışmaktadırlar. Ancak, bu şekilde çalışan kadınlar, yasal olarak bir düzenlemeye tabi olmadıklarından işgücü istatistiklerine yansımamakta, çalışan olarak görülmediklerinden uğradıkları iş kazaları, yakalandıkları meslek hastalıkları da istatistiklerde yer almamaktadır 27 Bu nedenle bu konuda yasal düzenlemeler yapılmalı ve ev eksenli çalışma da iş kanununa eklenmelidir. Sertifikalardan sonra hevesle çalışma hayatına başlamak isteyen kadınlar kısa süreli, esnek, sigortasız işlerde çalışmaya başlamaktadırlar. Yine bu projelerle ev eksenli çalışma ile girişimciliği teşvik eden projeler sonucunda kadınlar yasal korumanın kapsamadığı şekillerde çalışmaktadırlar. 28 Çok iyi niyetlerle yapılan bu eğitimlerin sonunda kadınların proje süresinin bitiminden sonra takibi yapılmamakta, süreklilik arz eden girişimler kuramayan kadınlar hem maddi hem de manevi olarak yıpranmaktadır. Bacı teşkilatında daha önce bahsedildiği gibi Ahilik teşkilatındaki kurallar geçerlidir. 29 Ahilik sisteminde uygulanan sosyal güvenlik uygulamaları Bacılar için de yer almış ve sosyal güvenlik ahlaki bir sistem dâhilinde meslek yetkililerine bırakılmıştır. 30 Bu nedenle günümüzde de meslek yetkililerinin yasal düzenlemelerde söz sahibi olması ve doğrudan sorumlu olmasalar da sorumluluğu paylaşması gerekmektedir. Ataerkil toplumda, kadının çalışmaması gerektiği önyargısı oldukça yaygındır. Bundan dolayı kadınlar kendilerini ispat edememekte, birçok çalışma girişimi sonuçsuz kalmaktadır. 31 Bu önyargıyı aşmak ve kadınların çalışma korkularını yenmek için sadece eğitim seviyeleri değil aynı zamanda bilgi ve yeteneklerini gösterme ihtiyacının da ortaya çıkması gerekmektedir. Bu nedenle tıpkı Bacı teşkilatında olduğu gibi kişisel gelişim ve psikolojik destek seminerlerinin de günümüzde uygulanan girişimcilik projelerine dâhil edilmesi gerekmektedir. Bacıyan-ı Rum un felsefesi, tasavvuftan bağımsız olmayarak, çevrelerinde faaliyet içinde bulunmak isteyen kadınların bir arada olduğu ve topluma katkıda bulunabilecekleri bir düzen oluşturabilmektir. 32 Dolayısıyla bacı teşkilatında yer alan kadınlar el sanatlarını ve ticari faaliyetlerini yürütmenin yanı sıra aynı zamanda aldıkları tasavvuf eğitiminin de etkisiyle İslamiyetin yayılmasında da etkili olmuşlardır. Ayrıca, misafirlerin ağırlanmasında ve savaşlarda da erkeklerle eşit şartlarda yer almışlar ve önemli görevler üstlenmişlerdir. Bacıların 27 Ev Eksenli Kadınlar Çalışma Grubu, İstihdam Biçimi Olarak Ev-Eksenli Çalışma, İstihdamda 3İ Dergisi, İŞKUR Yayınları, Ankara, 2012, sayı 5, s.62 28 Sibel KALAYCIOĞLU, Türkiye nin Sosyolojik Yapılanması İçinde Kadın İstihdamının Enformel Niteliği, İstihdamda 3İ Dergisi, İŞKUR Yayınları, Ankara, 2012, sayı 5, s.66 29 Nurettin ÖZTÜRK, Ahilik Teşkilatı Ve Günümüz Ekonomisi, Çalışma Hayatı Ve İs Ahlakı Açısından Değerlendirilmesi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2002, Sayı:7 30 Neşet ÇAĞATAY, Ahlakla Sanatın Bütünleştiği Türk Kurumu Ahilik Nedir? Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu Yayını No:40, Ankara, 1989, s.25 31 Yasemin ERDEM, s.199 32 Derman GÜLMEZ, Ortaçağ da Kadın Örgütleri: Anadolu ve Avrupa Örneği Ankara Üniversitesi, 2011, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, s.65 8
bu faaliyetlerinden anlaşılacağı üzere, sadece bir meslek edindirme değil topyekün bir kültür ve toplum yapısı sergilemektedirler. Bacıyan-ı Rum teşkilatında eğitimler hem mesleki, hem kültürel ve sanatsal hem de tasavvufi eğitimi kapsadığı için kendilerini çok yönlü olarak geliştirebiliyor ve hayatlarına yön verecek kararları daha geniş bir bakış açısıyla alma imkânı buluyorlardı. Bugün kadınlara girişimci olmaları için verilen mesleki eğitimler, sadece teknik eğitimle sınırlı kalmakta ve sosyal olarak kadının kendini geliştirmesi için verilen danışmanlık hizmetleri zaman zaman yetmeyebilmektedir. Ayrıca günümüzdeki kadın sivil toplum örgütleri ve projeler çerçevesinde bir araya gelen kadınların faaliyetlerine bakıldığında, tek bir alana yönelmiş, branşlaşmış bir yapıdan söz etmek mümkündür. Sadece meslek edindirme, sosyal destekleme, kültürel faaliyetlerde münferit olarak faaliyet gösteren bir sivil toplum örgütlenmesi bulunmaktadır. Bacıların uzun dönemler etkin bir örgütlenme olarak faaliyet gösterebilmelerinin sebebinin birçok alanda faaliyet göstermeleri ve oluşturdukları çoklu yapının, kadınları her yönden geliştirerek birçok alanda etkin faaliyet göstermelerini sağlamaları olması muhtemeldir. Hem Bacıyan-ı Rum un hem de günümüzdeki projeler kapsamında gerçekleşen kadın örgütlenmelerinin, kadınları yetiştirmek, onlara toplumda bir yer kazandırmak ve birlikte hareket ederek üretim yapmak gibi ortak bir amacı benimsemiş olmaları nedeniyle aralarında daha birçok benzerlikler kurulabilmektedir. Ancak tüm bu benzerliklerin yanı sıra, ekonomik koşulların da getirdiği bireyselcilik nedeniyle, ortak hareketin sağlanmasında günümüzde zorluklar yaşanmaktadır. SONUÇ Kadın istihdamı, kadınların sosyal yaşama katılmaları ile birlikte ekonomik yönden de güçlenmelerini sağlayacak bir strateji ve eylem planı çevresinde yürütülmelidir. Kısa, orta ve uzun vadeli istihdam stratejilerinin kadın istihdamını ön plana çıkaran ve çeşitli teşviklerle destekleyen bir anlayışla uygulanması gerekmektedir. Sözkonusu girişimci kadınların iş bulabilecekleri meslek edinmeleri yanında süreklilik arz eden işyerleri kurmaları da önemlidir. Bu nedenle sadece projeler kapsamında eğitim vererek değil, yerel yönetimlerin, yerel aktörlerin ve hatta ulusal düzeyde çalışmalar yapılarak iş hayatına girmek için adım atan kadınların takipleri yapılmalıdır. Ayrıca, kadınların toplum tarafından kadınların yapabileceği iş olarak kabul görmüş iş kolları dışında da istihdam edilmeleri ülke ekonomisi açısından önemlidir. Bunun için gerekli önlemler alınmalı, kadınların sadece el sanatları, ev işleri gibi kadın meslekleri nin yanı sıra diğer iş alanlarında da çalışmaları için bütüncül ve koordineli bir yaklaşım izlenmelidir. İş dünyasına bakıldığında, her alanda oldukça yoğun bir rekabet yaşanmaktadır. Çok sayıda donanımlı kadın, iş bulmakta zorlanmaktadır. Bu nedenle, mesleki eğitimin verilmesi, iyi bir iş bulmak için yeterli değildir. Bu konuda STK'lara düşen görev sadece kadınlara yönelik mesleki eğitimin verilmesi değil, aynı zamanda iş arama, özgeçmiş hazırlama, iş kurma, muhasebe tutma gibi alanlarda da danışmanlık hizmeti verebilecek birimlere de öncelik vermesi gerekmektedir. Ahilik sisteminde olduğu gibi, usta-çırak kültürünün yarattığı bağlılık ve mesleğe saygı kadınlara aşılanmalı ve birlikte hareket etmenin yararları benimsetilmelidir. Projelerle teşvik edilen istihdamın, proje bitiminden sonra da takip edilmesi, sonuçlarının geri bildirimleri alınarak bundan sonra uygulanacak olan projeler için örnek teşkil etmesi 9
gerekir. Bununla birlikte, iş hayatına yeni atılan kadınların, daha önce bu konuda deneyim kazanmış olan hemcinslerinden deneyimlerini öğrenerek, geçiş sürecini daha kolay atlatmaları sağlanmalıdır. Tıpkı Bacıyan-Rumlar olduğu gibi kadın STK'lar arasında bir dayanışma olmalıdır. Kadın girişimci veri tabanlarının daha da yaygınlaştırılması ile Türkiye genelinde bir deneyim paylaşım portalı yaratılmalıdır. Yıllar önce Türkmen kadınların başarmış oldukları kadınların iş hayatında varlıklarını hissettirmeleri ve hem ekonomik hayatta hem de sosyal hayatta önemli yerlerde olmaları, günümüz kadınları için bir referans oluşturarak özden gelen bu haklarını yeniden kazanmaları gerekmektedir. KAYNAKÇA Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı, Temel Sosyo-Ekonomik Göstergeler, 2012, http://sgb.aile.gov.tr/upload/mce/2012/gosterge_istatistik/ temel_sosyoeko_gostergeler.pdf, BAYRAM, Mikail, Fatma Bacı ve Bacıyan-ı Rum, Nüve Kültür Merkezi Yayınları, İstanbul, 2008. ÇAĞATAY, Neşet, Ahlakla Sanatın Bütünleştiği Türk Kurumu Ahilik Nedir? Türkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu Yayını No:40, Ankara, 1989. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Operasyonel Programı(İKGOP) 2007-2009, http://ikg.gov.tr/web/portals/0/ikgoptr.pdf EFENDİOĞLU, Ümit, ILO ve Kadın İstihdamı: İnsana Yakışır İş Perspektifinden Toplumsal Cinsiyet Eşitliği, İstihdamda 3İ Dergisi, İŞKUR Yayınları, Ankara, 2012, Sayı 5. ERDEM Ekrem, Ahilik- Ahlakla Kalitenin Buluştuğu Bir Esnaf Teşkilatlanma Modeli, Detay Yayıncılık, Ankara, 2009. ERDEM, Yasemin Tümer, Halime YİĞİT, Bacıyan-Rum dan Günümüze Türk Kadınının İktisadi Hayattaki Yeri, İstanbul Ticaret Odası Yayınları, İstanbul, 2010, Yayın no:69. Ev Eksenli Kadınlar Çalışma Grubu, İstihdam Biçimi Olarak Ev-Eksenli Çalışma, İstihdamda 3İ Dergisi, İŞKUR Yayınları, Ankara, 2012, sayı 5. GÜLMEZ, Derman, Ortaçağ da kadın örgütleri: Anadolu ve Avrupa Örneği Ankara Üniversitesi, yayınlanmamış yüksek lisans tezi, 2011. ILO, Global Employement Trends for Women, Geneva: ILO, 2009. İKGOP, http://ikg.gov.tr/web/portals/0/ikgoptr.pdf İstanbul Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği, Anadolu Kadınlar Birliği (Bacıyan-ı Rum), http://istesob.org/ahilik/kadin.html KALAYCIOĞLU, Sibel, Türkiye nin Sosyolojik Yapılanması İçinde Kadın İstihdamının Enformel Niteliği, İstihdamda 3İ Dergisi, İŞKUR Yayınları, Ankara, 2012, sayı 5. 10
Kalkınma Bakanlığı, Kalkınma Ajansları 2010 Faaliyet Raporu, s. ix, http://www.kalkinma.gov.tr/docobjects/view/13604/kalk%c4%b1nma_ajanslar% C4%B1_2010_Y%C4%B1l%C4%B1_Genel_Faaliyet_Raporu.pdf ODABAŞI, Zehra, Bir Ahi Dostu: Franz Taeschner-Hayatı ve Eserleri A.E.Ü, Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2008. ÖZTÜRK, Nurettin, Ahilik Teşkilatı Ve Günümüz Ekonomisi, Çalışma Hayatı ve İş Ahlakı Açısından Değerlendirilmesi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2002. ŞAHİN, Faruk, Kadın İstihdamının Desteklenmesi Operasyonu, İstihdamda 3İ Dergisi, İŞKUR Yayınları, Ankara, 2012, sayı 5. Türkiye Grameen Mikro Finans Programı, http://www.tgmp.net/sayfa.aspx?akat=9 UYGUR, Haluk, Dünyanın İlk İş Kadınları Örgütü; Anadolu Bacıları Bacıyan-ı Rum" Altınşehir Adana Kent Kültürü ve Sanat Dergisi, sayı:6, 2012, http://www.altinsehiradana.com/kunye/item/299-dunyanin-ilk-is-kadinlari- %C3%B6rgutu-anadolu-bacilari-%E2%80%9Cbaciyan-i-rum 11