TÜRKİYE DE MÜKELLEF HAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ TÜBİTAK 112K505 NOLU PROJE Prof. Dr. Adnan GERÇEK Uludağ Üniversitesi İ.İ.B.F. Maliye Bölümü 1
PROJENİN AMAÇLARI 1. Türkiye genelinde ilk defa mükellef hakları algısı ve mükelleflerin gelir idaresine bakışını bir anket yardımıyla analiz ederek, mükellef hakları ile mükelleflerin vergiye direnci arasındaki ilişkiyi yapısal eşitlik modellemesi yaklaşımı ile tespit etmek. 2. En iyi uygulamalara sahip olan ülkelerdeki düzenlemeler incelenerek ve yapılacak anketten elde edilecek bulgulardan hareketle VUK da olmayan Mükellefin Hakları bölümünün oluşturulması ile GİB tarafından yayınlanan Mükellef Hakları Bildirgesi nin geliştirilmesine yönelik öneriler sunmak. 2
PROJEDEN BEKLENEN SONUÇLAR Türkiye de mükellef hakları algısı ve mükelleflerin gelir idaresine bakışı ölçülerek mükelleflerin vergiye direncini belirleyen faktörler bir yapısal eşitlik modeli aracılığıyla belirlenecek ve bu alanda bir veri seti elde edilecektir. Anket hem mükelleflere, hem de serbest muhasebeci mali müşavirlere uygulanması sonucunda, ülkemizde vergileme alanında yeterli bilgi sahibi olan meslek mensupları ile daha az bilgi sahibi olan mükelleflerin hakları ile ilgili algısı ve gelir idaresi hizmetlerine bakışı iki farklı açıdan ve karşılaştırmalı bir şekilde incelenmiş olacaktır. 3
PROJEDEN BEKLENEN SONUÇLAR Mükellef hakları konusunda yapılabilecek araştırmalar için önemli bir altyapının oluşması sağlanacak, gerekse en iyi uygulamalara sahip ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de periyodik olarak ölçümlerin yapılmasına ve değişimlerin incelenmesi için GİB e katkı sağlanacaktır. Ülkemizde mükellef hakları algısının tespit edilmesi ve geliştirilmesi için yapılacak öneriler ile Maliye Bakanlığı ve GİB in politika oluşturmasına yardımcı olunacak ve mükelleflerin vergiye direncinin azaltılması ve gönüllü uyumun artırılması çalışmalarına katkı sağlanacaktır. 4
PROJEDEN BEKLENEN SONUÇLAR VUK Mükellefin Hakları bölümünün oluşturulmasına yönelik öneriler ile mükellef hakları ile ilgili somut bir hukuki altyapı oluşmasına katkı sağlanacak ve AB uyum sürecinde ülkemiz için önemli bir adım atılmış olacaktır. Mükellef haklarının açık ve anlaşılır bir şekilde duyurulmasına hizmet edecek daha geniş kapsamlı bir Mükellef Hakları Bildirgesi nin geliştirilmesi için getirilecek önerilerle idareye katkı sağlanacaktır. OECD raporlarında gelir idarelerinin karşılaştırılmasında kullanılan temel kriterler açısından mükellef hakları konusunda ülkemizde eksik kalan hukuki yapıların tamamlanmasına yönelik somut öneriler getirilecektir. 5
PROJENİN KONUSU VE KAPSAMI Birinci iş paketinde Projenin teorik altyapısının oluşturulması amacıyla mükellef hakları ile ilgili genel bilgilere yer verilerek açıklamalar yapılmıştır. İkinci iş paketinde Uluslararası ölçeklerden yararlanılarak hazırlanan anket formu, NUTS-1 e göre Türkiye yi temsil eden 12 ilde mükelleflere (681 adet) ve serbest muhasebeci mali müşavirlere (686 adet) uygulanmış, elde edilen veriler SPSS ve LISREL programında analiz edilmektedir. 6
PROJENİN KONUSU VE KAPSAMI Üçüncü iş paketinde mükellef hakları konusunda en iyi uygulamalara sahip; başta Avustralya, İngiltere, ABD, Fransa ve Almanya olmak üzere çeşitli ülkelerdeki düzenlemeler incelenerek karşılaştırılmakta ve VUK da olmayan Mükellefin Hakları bölümünün yazılmasına ilişkin öneri sunulmakta ve GİB in Mükellef Hakları Bildirgesi nin geliştirilmesine yönelik tasarım yapılmaktadır. 7
PROJENİN YÖNTEMİ Anket uygulanması için ülkemizde yıllık gelir vergisi beyannamesine tabi olan mükellef sayısı yaklaşık 1.710.000 kişi olduğundan, örneklem büyüklüğü %5 hata payı ve %99 güven aralığında 665 olarak hesaplanmıştır. Anket 681 kişiye uygulanmıştır. Anket uygulanması için ülkemizde meslek mensubu sayısı yaklaşık 93.000 kişi olduğundan, örneklem büyüklüğü %5 hata payı ve %99 güven aralığında 660 olarak hesaplanmıştır. Anket 686 kişiye uygulanmıştır. Anketler NUTS-1 e göre İstanbul, Ankara, İzmir, Bursa, Konya, Antalya, Samsun, Zonguldak, Diyarbakır, Adana, Gaziantep ve Erzurum illerinde uygulanmıştır. 8
İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması NUTS-1 Haritası 9
Mükelleflerin Vergiye Karşı Direncini Belirleyen Faktörler Adalet: Vergi mükellefleri verginin adil bir şekilde toplandığına ve gelirin de akıllıca harcandığına inanmazlar ise vergi uyumsuzluğu artar. Vergi direncini belirleyen en temel faktörlerden biri adalettir. Saygı ve Güven: Vergi idaresinin mükellefin haklarına ve dürüstlüğüne saygı göstermesi, mükellefe gerekli kolaylıklar sağlaması ve mükellefin korunduğuna ilişkin güven vermesi vergiye direnci azaltır. Mükellef Hakları: Mükellef hakları vergi mükellefi ve gelir otoritesi ilişkisini geliştirmeyi amaçlar. Vergi idaresi mükellef haklarına ne kadar önem verirse, o kadar mükelleflerin vergiye gönüllü uyumu gelişecek ve vergiye direnci düşecektir. 10
Mükelleflerin Vergiye Karşı Direncini Belirleyen Faktörler Teknoloji Kullanımı: E-vergilendirme sisteminin kullanımı mükelleflerin daha az hata yapmalarını sağlamakta, yolsuzlukları önlemekte ve mükelleflerin vergi uyumunu arttırmaktadır. Danışma: Vergi idareleri genel rehberlik, danışma ve kamu ilişkileri sonucu mükelleflerle ilişki kurarlar. Bu danışmaların başarısı mükellefleri pozitif olarak etkiler ve vergiye dirençlerini azaltır. Güvenilir Muamele: Mükelleflere güvenilir olarak muamele etmek, onlara daha işbirlikçi bir yaklaşım göstermek ve olası uyumsuzluk alanları hakkında daha fazla bilgi sağlamak mükellefleri vergiye uyuma teşvik edecektir. 11
Mükelleflerin Vergiye Karşı Direncini Belirleyen Faktörler Direnç: Mükellefin direnç tutumu kendi öz-denetim sistemine aktif olarak direnç göstermesi olarak tanımlanır. Direnç gösteren bireyler vergi dairesine husumetle bakarlar çünkü mükellefler vergi dairesinin kendilerine yardım etmek yerine onları bir an önce yakalamayı tercih ettiğini düşünürler. Uygun Çıktılar: Bireylerin uygun çıktılar hakkındaki inançları, mükelleflerin bakış açısını etkiler. Vergi idareleri mükellefle ilişkisinin önemli bir parçasının yasallık olduğunu öne sürer. Ayrıca uygun çıktılar vergiye gönüllü uyumu geliştiren üçüncü kişilerin reaksiyonlarını da etkiler. 12
Faktörlere Göre Anket Bulguları Faktörler Faktör Yükü Ortak Varyans Açıklama Oranı (%) Faktör 1: Adalet ve Tarafsızlık 13.061 Vergi idaresi tüm mükelleflerin görüşlerine ve önerilerine eşit önem vermektedir. Vergi idaresi tarafından verilen kararlar herkes için eşit ve tutarlıdır. Vergi idaresi tüm mükelleflere dürüst ve tarafsız bir şekilde muamele etmektedir. Vergi idaresi mükellefler ile ilgili adil karar(lar) vermektedir. Vergi idaresi, adil davrandığı konusunda mükelleflere güven vermektedir. Vergi idaresi mükelleflere karşı açık ve dürüst davranmaktadır. 0.740 0.621 0.830 0.714 0.832 0.740 0.763 0.652 0.528 0.506 0.448 0.502 13
Faktörlere Göre Anket Bulguları Faktörler Faktör Yükü Ortak Varyans Açıklama Oranı (%) Faktör 2: Saygı ve Güven 10.325 Vergi idaresi karar verirken mükellef haklarına saygılı davranmaktadır. Vergi idaresi mükellef haklarının korunmasını önemsemektedir. Mükellef olarak haklarımın yasalar tarafından korunduğu inancındayım. Mevcut vergi sisteminde mükellef haklarına yeterli derecede yer verilmektedir. Genel olarak vergi idaresinin sunmuş olduğu hizmetlerden memnunum Vergi idaresi çalışanları mükellef hakları konusunda yeterli bilgiye sahiptir Vergi idaresi mükelleflere her türlü kolaylığı sağlamaktadır. 0.521 0.626 0.454 0.581 0.628 0.523 0.720 0.583 0.541 0.530 0.607 0.570 0.571 0.578 14
Faktörlere Göre Anket Bulguları Faktörler Faktör Yükü Ortak Varyans Açıklama Oranı (%) Faktör 3: Mükellef Haklarına Yaklaşım 7.936 Mükellef haklarının daha kolay anlaşılabilmesi için bunların yasalarda topluca yer alması önemlidir. Mükellefler haklarını ne kadar iyi bilirlerse, devlete olan güvenleri o kadar artacaktır. Ülkemizde mükellef hakları konusunda yapılan çalışmalar yetersizdir (R). Mükellefler idari başvuru yollarını kullanmaktan çekinmektedirler. 0.729 0.548 0.745 0.596-0.690 0.562 0.698 0.611 15
Faktörlere Göre Anket Bulguları Faktörler Faktör Yükü Ortak Varyans Açıklama Oranı (%) Faktör 4: Teknoloji Kullanımı 7.279 Vergi idaresinde teknoloji kullanımı vergiye uyum maliyetlerimi azaltmaktadır. 0.760 0.638 Vergi idaresinde teknoloji kullanımı daha az hata yapmamı sağlamaktadır. Vergi idaresinde teknoloji kullanımı yolsuzluk ve suistimalleri önlemektedir. 0.843 0.747 0.746 0.623 16
Faktörlere Göre Anket Bulguları Faktörler Faktör Yükü Ortak Varyans Açıklama Oranı (%) Faktör 5: Danışma 6.445 Vergi idaresi mükelleflerin ödevlerini daha kolay yerine getirmelerini sağlamak için değişiklikler yaparken onlara danışmaktadır. Vergi idaresi mükelleflerin sorunlarıyla ilgili açıklayıcı ve güvenilir bilgi vermektedir. Vergi idaresi yapacağı düzenlemelerle ilgili, kişilerin görüş ve önerilerini alırken onlara yeterli süre tanımaktadır. 0.824 0.714 0.554 0.568 0.716 0.619 Faktör 6: Güvenilir Muamele 6.442 Vergi idaresi mükelleflerin şahsi ve gizli bilgilerine saygı göstermektedir. Vergi idaresi mükelleflerin bilgilerini güvenli bir şekilde saklamaktadır. 0.844 0.771 0.792 0.724 17
Faktörlere Göre Anket Bulguları Faktörler Faktör Yükü Ortak Varyans Açıklama Oranı (%) Faktör 7: Direnç 5.190 Vergi idaresi mükellefleri doğru uygulamalara yönlendirmekten çok, onların yanlışlarını yakalamaya çalışmaktadır. Bir mükellef vergi idaresinin isteklerini yerine getirmezse, idare ona karşı sert tavır almaktadır. 0.659 0.510 0.691 0.552 Faktör 8: Uygun Çıktılar 4.572 Vergi idaresi kanunları ve mevzuatı adil bir şekilde uygulamaktadır. Vergi denetimleri genellikle usulüne uygun olarak yapılmaktadır. 0.718 0.585 0.812 0.668 18
Anketin Güvenirliği ve Geçerliliği Cronbach's Alpha N of Items,889 29 KMO and Bartlett's Test Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy. Bartlett's Test of Sphericity,878 Approx. Chi-Square 6555,954 df 406 Sig.,000 19
PROJENİN HİPOTEZLERİ Yapısal eşitlik modeli ile sınanacak hipotezler şunlardır: H 1 : Güvenilir Muamele değişkeninin Vergiye Direnç değişkeni üzerinde negatif etkisi vardır. H 2 : Güvenilir Muamele değişkeninin Kurumsal Güven değişkeni üzerinde pozitif etkisi vardır. H 3 : Adalet değişkeninin Vergiye Direnç değişkeni üzerinde negatif etkisi vardır. H 4 : Adalet değişkeninin Kurumsal Güven değişkeni üzerinde pozitif etkisi vardır. H 5 : Saygı değişkeninin Kurumsal Güven değişkeni üzerinde pozitif etkisi vardır. H 6 : Tarafsızlık değişkeninin Kurumsal Güven değişkeni üzerinde pozitif etkisi vardır. 20
PROJENİN HİPOTEZLERİ Yapısal eşitlik modeli ile sınanacak hipotezler şunlardır: H 7 : Teknoloji Kullanımı değişkeninin Kurumsal Güven değişkeni üzerinde pozitif etkisi vardır. H 8 : Kararların Uygunluğu değişkeninin Kurumsal Güven değişkeni üzerinde pozitif etkisi vardır. H 9 : Kararların Uygunluğu değişkeninin Vergiye Direnç değişkeni üzerinde negatif etkisi vardır. H 10 : Danışma ve Bilgi Verme değişkeninin Kurumsal Güven değişkeni üzerinde pozitif etkisi vardır. H 11 : Danışma ve Bilgi Verme değişkeninin Vergiye Direnç değişkeni üzerinde negatif etkisi vardır. H 12 : Kurumsal Güven değişkeninin Vergiye Direnç değişkeni üzerinde negatif etkisi vardır. 21
YAPISAL EŞİTLİK MODELİ Güvenilir Muamele Adalet H 2 H 1 Saygı H 4 H 3 Tarafsızlık Teknoloji Kullanımı H 6 H 5 H 7 Kurumsal Güven H 8 H 9 H 12 Kuruma Direnç Kararların Uygunluğu Danışma ve Bilgi Verme H 10 H 11 22
Anket Bulgularının Değerlendirilmesi Bu çalışmanın sonuçları ADALET in Gelir İdaresine güven ve vergiye direnç üzerinde en güçlü faktör olduğunu göstermektedir. Mükellefler gelir idaresinin adil olduğuna inanırsa ve idarenin tüm mükelleflere adaletli ve dürüst bir şekilde davrandığını düşünürse, idareye olan güvenleri artar ve uzun vadede onun kararlarını kabul edip vergiye dirençleri azalır, yani vergiye uyumları artar. 23
Anket Bulgularının Değerlendirilmesi Bu çalışmanın sonuçları SAYGI ve GÜVEN in vergiye direnç üzerinde etkili olan ikinci güçlü faktör olduğunu göstermektedir. Mükelleflere saygılı davranmak, onlara güven duymak ve ödevlerini yerine getirirken her türlü kolaylığı sağlamak vergiye uyum maliyetlerini ve dolayısıyla mükelleflerin vergiye direncini azaltmaktadır. 24
Anket Bulgularının Değerlendirilmesi Bu çalışmanın sonuçları MÜKELLEF HAKLARINA YAKLAŞIM ın vergiye direnç üzerinde etkili olan üçüncü faktör olduğunu göstermektedir. Gelir idaresi tarafından mükellef haklarının açık bir şekilde düzenlenmesi ve bunların kanunlar tarafından korunmasının sağlanması mükelleflerin gelir idaresine güven duyması ve vergiye direncin azalması açısından kullanışlı bir araçtır. Bu nedenle 1990 lardan itibaren gelir idarelerinde mükellef odaklı bir yaklaşımla yeniden yapılandırılması süreci başlamıştır. 25
Anket Bulgularının Değerlendirilmesi Çalışma TEKNOLOJİ KULLANIMI nın mükelleflerin gelir idaresine güven duymalarını ve vergiye dirençlerini etkileyen bir diğer faktör olduğunu göstermiştir. Teknoloji kullanımı vergilemede idari ve uyum maliyetlerinin azaltılmasını sağlamakta, mükelleflere sunulan hizmetlerin kalitesini artırmakta, vergilemede hata ve yolsuzlukları önlemektedir. Bu avantajlar mükelleflerin gelir idaresine güvenini artırmakta ve vergiye dirençlerini azaltmaktadır. 26
Anket Bulgularının Değerlendirilmesi Mükelleflerin gelir idaresine güven duymalarını ve vergiye dirençlerini belirleyen bir diğer faktör de DANIŞMA ve BİLGİ VERME dir. Vergi idaresinin mükelleflerin hak ve ödevleri ile ilgili değişiklikler yaparken onlara danışması ve onların sorunlarıyla ilgili açıklayıcı bilgiler vermesi idareye güveni artırır ve vergiye direnci azaltır. Bu sonuç gelir idaresinde mükellef odaklı yaklaşım ile uyumludur. 27
Anket Bulgularının Değerlendirilmesi Mükelleflere GÜVENİLİR HİZMET sunulması, onların bilgilerinin güvenli bir şekilde saklanması ve kişisel bilgilerine saygı gösterilmesi onların gelir idaresine güven duymaları açısından önemlidir. Ayrıca UYGUN ÇIKTILAR ı ifade eden gelir idaresi kararlarının kanunlara uygun olması ve mükelleflerin düşünceleri ile gelir idaresi kararlarının uyumlu olması da mükelleflerin vergiye dirençlerini azaltmaktadır. 28
GENEL DEĞERLENDİRME Mükelleflerin gelir idaresine güven duymalarını sağlamak, vergiye uyumunu artırmak ve dirençlerini azaltmak için yukarıda belirtilen faktörler ile ilgili iyileştirme ve geliştirmelerin yapılması gerektiği anlaşılmaktadır. Bu iyileştirme ve geliştirmelerin yapılması ise ancak mükellef hakları ile ilgili somut düzenlemelere gidilmesi ve mükellef hakları konusunda idare çalışanlarına ve mükelleflere eğitimler verilmesi ile mümkün olacaktır. 29
TEŞEKKÜRLER Prof.Dr. Adnan GERÇEK 30