Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar : Transaksiyonel Analiz Aç s ndan Bir De erlendirme

Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar : Transaksiyonel Analiz Aç s ndan Bir De erlendirme Müge AKBA *, Levent DEN Z* zet Bu araflt rmada Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesinin çeflitli bölümlerinde ö renim görmekte olan ö retmen adaylar ve ders vermekte olan ö retim elemanlar n n ideal ö retim eleman, ideal ö renci, var olan ö renci ve var olan ö retim eleman na yönelik alg lar karfl laflt rmal olarak saptanmaya çal fl lm flt r. Araflt rma grubunu ö retmen aday 312 [132 si (% 42.3) erkek, 179 u (% 57.4) k z] ve 33 ö retim eleman [14 ü ( % 42.4) erkek, 19 u (% 57.6) kad n olup yafllar 28-41 aras nda (x=42,74)] oluflturmufltur. Çal flmada insan davran fllar n ve iletiflimi temelde çocuk,yetiflkin ve ebeveyn olmak üzere üç farkl ego durumu ile aç klamaya çal flan transaksiyonel analiz (etkileflimsel analiz) yaklafl m temel al nm flt r. Ö retim elemanlar ve ö rencilerin söz konusu alg lar Ego Durumlar Ölçe i ile de erlendirilmifltir. Elde edilen bulgular ö retim eleman ve ö retmen adaylar n n, ideal ö retim eleman ve ideal ö renci alg lar n n birbiri ile benzerlik gösterdi ine dikkat çekerken ö retim elemanlar n n var olan ö renciyi daha çok çocuk ego durumunda, ö retmen adaylar n n ise var olan ö retim eleman n daha çok ebeveyn ego durumunda de erlendirdiklerine iflaret etmektedir. Bulgular, mevcut literatür ve transaksiyonel analiz kuram çerçevesinde tart fl lm flt r. Anahtar Kelimeler Transaksiyonel Analiz, Ego Durumlar, Ö retmen Aday, Ö retmen, Ö retim Eleman, letiflim. * Yrd. Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesi E itim Bilimleri Bölümü Ö retim Üyesi. Kuram ve Uygulamada E itim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 3 (2) Kas m / November 2003 263-293

Yard. Doç. Dr. Müge AKBA Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesi E itim Bilimleri Bölümü Göztepe 81040, stanbul Elektronik Posta: makbag@marmara.edu.tr Yay n ve Di er al malar ndan Se meler Akba, M. (2001, July). An examination of the relationship between ego states of Transactional Analysis, coping styles and negative automatic thoughts among university students. Paper presented at 22nd International Conference of STAR (The International Society for Stress and Anxiety Research), Palma de Mallorca, Spain. Kulaks zo lu, A., fiirin A., Akba, M., Dilmaç, B., Öztürk, H., Kay,. & di erleri (2000). Serbest zamanlar de erlendirme alt komisyon raporu. S. Usta-Say ta & M. R. fiirin (Yay. Haz.), I. stanbul Çocuk Kurultay stanbul Çocuk Raporu içinde (s. 441-448). stanbul: stanbul Çocuklar Vakf Yay nlar. Ayd n, B. & Akba, M. (1997). Afl r Rekabetçi Tutum Ölçe i nin ülkemiz koflullar na uyarlanmas. II. Ulusal E itim Sempozyumu bildiri kitab (s.198-205). stanbul: Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesi Yay nlar Erturan, N. & Akba, M. (1997). Spastik, otistik ve zihinsel engelli çocuklar n annelerinin ve kardefllerinin kayg düzeyleri aras ndaki iliflkinin incelenmesi. Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesi E itim Bilimleri Dergisi, 9, 227-236. Akba, M. & Hesapç o lu, M. (1996). E itimde özgürlükçü paradigma. Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesi E itim Bilimleri Dergisi, 8, 1-13. Akba, M. (1995). Liseli ergenlerin anne-baba tutumlar na iliflkin alg lar ile uyum düzeyleri aras ndaki iliflkinin incelenmesi. Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesi E itim Bilimleri Dergisi, 7, 1-15. Yard. Doç. Dr. Levent DEN Z Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesi E itim Bilimleri Bölümü Göztepe 81040, stanbul Elektronik Posta: ldeniz@marmara.edu.tr Yay n ve Di er al malar ndan Se meler Deniz, L. (1998). Ça dafl ö retmen, baflar l ö retmen, iyi ö retmen: Ö retmen adaylar n n görüfllerine dayan larak yap lan bir ön de erlendirme. Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesi E itim Bilimleri Dergisi, 10, 83-95. Savran, C., Balc, Z.K. & Deniz, L. (1997, Aral k). Wonderlic Personnel Test. The Global Business Development Group (Küresel fl Gelifltirme Grubu) taraf ndan düzenlenen Motivasyon 97: Üçüncü Uluslararas nsan Kaynaklar Yönetimi Konferans nda sunulan bildiri, stanbul. nan, N. U. & Deniz, L. (1997, Kas m). S n f ö retmenli i bölümlerine al nan ö rencilerin bilgisayar ön yeterliliklerine yönelik bir araflt rma. I. Uluslararas Ö retmen Yetifltirme Sempozyumunda sunulan bildiri, Çanakkale. Deniz, L. (1997). Sanal bilgi yollar nda psikolojiye yolculuk. Ça dafl E itim, 235, 23-24. Deniz, L. (1995). Ö retmen adaylar n n bilgisayar tutumlar. Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesi E itim Bilimleri Dergisi, 7, 51-60. Deniz, L. (1995). Bir mikroö retim uygulamas ve de erlendirilmesi: Hekim e iticilerin e itimi hizmetiçi e itim kursunda yap lan uygulama. Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesi E itim Bilimleri Dergisi, 7, 61-66.

Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar : Transaksiyonel Analiz Aç s ndan Bir De erlendirme* Müge AKBA, Levent DEN Z Ö renci-ö retmen iliflkisinin niteli i e itim sürecinin hemen her kademesinde ö retme-ö renme etkinli inin verimli olabilmesi için temel teflkil etmektedir. Sürecin do as gere i ö retme ifllevi bir kifli taraf ndan gerçeklefltirilirken, ö renme baflka bir kiflinin içinde oluflmaktad r. Dolay s yla, iki kifli aras nda özel bir iliflkinin kurulmas gerekmektedir. Mukhopadhyay ve Saxena n (1981) da belirtti i gibi ö retim sürecinde ö retmenler ö rencilerin sadece entelektüel geliflimini de il, sosyal ve duygusal geliflimini de desteklerler. Bu destek ve çabalar n amac na ulaflabilmesi için ö retmen-ö renci aras ndaki s n f içi iletiflimin uyumlu ve mümkün oldu unca çat flmadan uzak olmas beklenir. Bu ba lamda, konu s n f içi iletiflim süreçleri aç s ndan çeflitli deneysel ve betimsel nitelikteki araflt rmalarla irdelenmifltir. Araflt rmalardan bir k sm ö retmen davran fllar n n akademik baflar, ö renme, motivasyon ve ö renci davran fllar gibi de iflkenler üzerindeki etkisini incelerken (Kim, 1994; fiahin, 1997; Thomas, 1994 ), bir di er k sm da etkili ö retmenlik davran fllar ve iletiflim becerileri (Bangir, 1997; Hughes, Cavell & Willson, 2001; Öner, 1999; Özgit, 1991; Simmons, 1993) üzerinde odaklanm flt r. Bu çal flmalarda, s n f içi sözlü ve sözsüz iletiflim becerileri özellikle ö retmenin beden dilini kullanma becerileri ile ö renci duygular n kabullenmesi, övgü becerisi, soru sorma becerisi, s n f yönetme becerisi gibi boyutlar aç s ndan ele al nm flt r. Bu araflt rmada ise, di er araflt rmalardan farkl olarak ego durumlar n temel alan transaksi- * Bu araflt rman n bir bölümü, 23-26 Ekim 2002 tarihleri aras nda K br s Yak n Do u Üniversitesinde yap lan XI. Ulusal E itim Bilimleri Kongresi nde bildiri olarak sunulmufltur.

266 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER yonel analiz (etkileflimsel analiz) yaklafl m kuramsal temel al nm flt r. Transaksiyonel analizi (TA) s n f içi iletiflim aç s ndan ele alan çeflitli çal flmalara rastlanmakla birlikte ülkemizde bu çal flmalar n (Çam, 1995, 1997a, 1997b) s n rl oldu u görülmektedir. 1960 l y llarda Eric Berne taraf ndan gelifltirilen transaksiyonel analiz (TA) yaklafl m, insan davran fllar ve iletiflim sürecini temelde ego durumu ad verilen yap larla aç klamaya çal flmaktad r. Psikolojinin iletiflim, geliflim, kiflilik, psikopatoloji ve dan flma/terapi alanlar yla ilgili bilgileri içeren TA kuram, insan olumlu olarak ele alan insanc l bir yaklafl md r. Kurama ad n veren transaksiyon kavram, kifliler aras iletiflimde bir uyar c ve bir tepkiden oluflan birimdir. Baflka bir deyiflle; iki kimsenin belli ego durumlar aras nda gerçekleflen, bir uyar c ve bir tepkiden oluflan iletiflim birimine transaksiyon ad verilmektedir (Akkoyun, 1998). Bir di er temel kavram olan ego durumu kavram Berne (1988) taraf ndan What Do You Say After You Say Hello? (Merhaba Dedikten Sonra Ne Dersiniz?) adl kitab nda bir davran fl modeli ile iliflkili olan tutarl duygu ve düflünce örüntüsü olarak tan mlanmaktad r. Berne, kiflili i ego durumlar ile aç klamaya çal fl rken Freud un id, ego ve süper ego kavramlar n n etkisinde kalm fl olmakla birlikte bu yap lar id, ego ve süper ego gibi hipotetik yap lar olmay p gözlenebilir niteli e sahiptir (Dusay & Dusay, 1984). Literatürde ego durumlar n n varl n kan tlamaya yönelik baz ampirik çal flmalar da mevcuttur. Bunlardan Heyer (1987), bir çal flmas nda ego durumu kuram n n geçerli ini test etmifl, ego durumlar n n varl n ve genel popülasyonda ölçülebilir yap lar oldu unu ortaya koymufltur. Ego durumlar yap sal ve fonksiyonel olmak üzere iki ayr modelle incelenmektedir.yap sal analize göre her bireyin kiflili inde ebeveyn (E), yetiflkin (Y), çocuk (Ç) olmak üzere üç ego durumu bulunmaktad r (fiekil 1). E Y Ç ekil 1 Ego Durumlar n n Yap sal Analizi (Berne, 1968, s. 25)

AKBA, DEN Z / Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar... 267 Yap sal analizde ebeveyn, yetiflkin ve çocuk ego durumlar n n her birinin içinde ne oldu u ile ilgilenilir. Ebeveyn ego durumu, bireyin yaflam nda karfl laflt ebeveyn figürlerinin duygu, düflünce ve davran fl örüntüleri tak m d r. Çocuk ego durumu, bireyin kendi çocuklu undan izler tafl yan duygu, düflünce ve davran fl örüntülerinden oluflur. Yetiflkin ego durumu ise, flu andaki gerçe e uygun olan ve di er iki kategoriden özerk duygu, düflünce, davran fl örüntülerini içerir (Akkoyun, 1995). Fonksiyonel analiz daha çok gözlenen davran fllar n s n fland r lmas ile ilgilenir. Kifliler aras iliflkiler ve iletiflim psikolojisi aç s ndan bak ld nda ego durumlar n n fonksiyonel analizde ele al nmas gerekmektedir. Çünkü iletiflimde iki kifli aras nda ne olup bitti ine bakarken, kiflilerin içinde ne oldu u ile de il ne yapt klar yla ilgilenmemiz söz konusudur. Fonksiyonel analizde ego durumlar Elefltirel Ebeveyn (EE), Koruyan Ebeveyn (KE), Yetiflkin (Y), Do al Çocuk (DÇ), Uygulu Çocuk (UÇ) olmak üzere befle ayr lmaktad r (Akkoyun, 1998). KE EE Y DÇ UÇ ekil 2 Fonksiyonel Analizde Ego Durumlar Fonksiyonel analizde yer alan befl ego durumunun tan mlar flöyledir (Akkoyun, 1998; Dolliver & Mixon, 1977; James & Jongeward, 1993): Koruyan ebeveyn ego durumu ilgili, özen gösterici, koruyucu, sempatik, ba fllay c, destekleyici, flefkatli, endifleli, di erlerinin geliflimini destekleyici davran fllarla kendini göstermektedir. Elefltirel ebeveyn ego durumu ise inatç, güçlü, ön yarg l, prensipli, cezaland r c, görev yükleyici, kusur bulan, s n r koyan, otoriter, ge-

268 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER lenekleri sürdürmeye yönelik davran fllar içermektedir. Elefltirel ebeveyn ego durumlar bask n kifliler her fleyi bilen görüntüsü sergilerler. Sana kaç kere söyledim?, Bunu asla yapma!, Tekrar olmas n tarz nda emir ifade eden cümlelerle aptal, tembel, iyi, güzel gibi onaylay c ya da elefltirici etiketlemeleri s kl kla kullan rlar. Yetiflkin ego durumu gerçe e uygun, problem çözmeye yönelik, uyumlu, ön yarg s z, mant kl, olas l klar de erlendirebilen davran fllar içermektedir. San r m..., Fikrimce..., Haydi araflt ral m, Ne zaman?, Nas l?, Niçin?, Kim? gibi ifadeler Yetiflkin ego durumu bask n kifliler taraf ndan s kl kla kullan l r. Bu ego durumu ebeveynden gelen beklentilerle çocuk ego durumundan gelen istekler aras nda denge kurar. Kiflili in bu bölümü di er ego durumlar n n uyarmas yla harekete geçmektedir. TA ya göre problem çözme enerjisi çocuk, nesnel verileri iflleme gücü ise Yetiflkin ego durumundad r. Do al Çocuk ego durumu yarat c l k, spontanl k, hareketlilik, neflelilik, hayattan zevk alma, merak ve ben-merkezli olma gibi özelliklerle aç - a ç kmaktad r. Uygulu çocuk ego durumu ise ya boyun e me ya da isyan etme davran fllar ile kendini gösterir. Bu davran fllar otomatik olarak ortaya ç kar. Bu ego durumunda bireyler, ebeveyn figürlerinin birini referans alarak tepki gösterirler. Boyun e en çocuk çal flkand r, usludur, kurallara uyar, kendisinden beklenildi i gibi davran r ve çekingendir. Bu bireyler doyumu daha çok düfllerinde arayan kiflilerdir ve eyleme zor geçerler. syankâr ya da asi çocuk ise temelde baflkalar n n beklentilerinin tam tersini yapmak fleklinde bir tav r belirler. TA ya göre, sa l kl bir kiflilik için, her bir ego durumunun katk s gerekmekle birlikte tepkilerimizin Yetiflkin ego durumunun denetiminde olmas öngörülmektedir. Böyle bir birey, baflkalar na karfl iyi bir anne baban n özellikleri olan dürüst ilgi ve kararlara, bir yetiflkin özelli i olan sorun çözme ak c l na ve mutlu, sa l kl bir çocu un özellikleri olan yarat c l k, merak ve sevecenlik gibi özelliklere sahiptir. TA da tüm bu özelikler bütünleflmifl yetiflkin kavram na dek düflmektedir (James & Jongeward, 1993). letiflim boyutundan bakt m zda TA kuram na göre bireyler hangi ego durumu daha çok geliflmifl ise o ego durumuna özgü davran fllar iletiflim sürecine yans tma e ilimindedirler. Dusay & Dusay (1984) bu durumu egogram ve sabitlik hipotezi kuram yla aç klamaya çal flm flt r. Egogram, herhangi bir bireyin fonksiyonel analizdeki befl ego duru-

AKBA, DEN Z / Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar... 269 Elefltiren Koruyan Yetiflkin Do al Uygulu Ebebeyn Ebebeyn Çocuk Çocu k ekil 3 Çan E risi Biçimindeki Egogram munun ne kadar enerji içerdi ini bar grafi i yard m yla gösterir. Grafikteki yüksek kolonlar göreceli olarak, o ego durumunda di erlerine göre daha fazla zaman ve enerji harcand n gösterirken alçak kolonlar için tam tersi geçerlidir. Yani bir ego durumunun di erlerine göre daha çok enerji yüklü olmas o ego durumunun daha s k kullan lma olas l na iflaret etmektedir. Konuya aç kl k getirmek bak - m ndan, flekil 3 de bir egogram örne i sunulmufltur. Çan e risini and ran bu egogram, psiflik enerji oldukça düzenli bir biçimde da ld ndan iyi dengelenmifl enerji sistemine sahip bir kiflilik yap s na iflaret etmektedir. Bu durum bireyin iletiflimdeki davran fllar na da yans yacakt r (Dusay, 1972). Dusay ve Dusay e (1984) göre, egogram sabitlik hipotezi ile ifller. Bu hipoteze göre, bir kiflinin sahip oldu u psiflik enerji sabit olup, ego durumlar aras nda yer de ifltirme özelli i gösterir. Dolay s yla bir ego durumundaki enerji yo unlu- u artt nda di er ego durumlar ndaki enerji yo unlu u azal r. Kifli aktif bir flekilde ego durumlar ndaki enerji dengesini de ifltirmeye karar vermedi i sürece egogram sabit kal r. Ö retmen-ö renci iliflkisine döndü ümüzde, bu iliflkiyi TA aç s ndan irdeleyen Mukhopadhyay ve Saxena (1981) ö rencilerin e itsel hedeflere ulaflmada motive edilebilmesi için ö retmenin daha çok Koruyan Ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumu ile desteklenen Yetiflkin ego durumunu kullanmas gerekti ini vurgulamaktad rlar. E itim ortamlar nda gerekmedikçe Elefltirel Ebeveyn ve Uygulu Çocuk ego durumlar na yer verilmemesi tavsiye edilmektedir. Ancak bu durumun bir genelleme oldu u da unutulmamal d r. Bu görüfl, e itim ortamlar nda ö rencilere y k c elefltiriden çok destekleyici mesajlar gönderilmesini öngören ö renme kuramlar yla da paralellik göstermektedir.

270 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER Yurt d fl nda ve ülkemizde yap lan baz çal flmalarda ö retmenlere etkili iletiflim becerileri kazand rmak amac yla TA ya dayal e itim programlar uygulanmas n n olumlu sonuçlar verdi i dikkati çekmektedir (Çam, 1997a; Harbin, 1975; Patterson & Sikler, 1974; Wolfgang & Brudenell, 1982). Bu çal flmalarda TA e itimi, ö retmenlerin ö rencilerine daha çok ebeveyn ego durumunu sergilediklerini fark etmelerini ve ö rencilerle Yetiflkin ego durumunu da kullanarak iliflki kurmay ö renmelerini sa lam flt r. Ülkemizde yap lan betimsel nitelikteki baflka bir çal flmada ise (Çam, 1997b) ö retmen adaylar n n daha çok Koruyan Ebeveyn ve Yetiflkin ego durumu kaynakl istendik ö retmen davran fllar sergiledikleri ortaya ç km flt r. Ancak veriler, sadece bireyin kendini de erlendirmesi yoluyla elde edilmifltir. Bu araflt rmada ise farkl bir yöntem izlenmifl ve ö retmen adaylar n n ve kendilerini mesle e haz rlayan ö retim elemanlar n n birbirlerini idealde ve hâlihaz rda nas l alg lad klar sorusuna cevap aranm flt r. Bu tür bir de erlendirmenin iletiflime özgü çift yönlü süreci daha isabetli ortaya koyaca düflünülmüfltür. letiflim sürecinin sa l kl yürümesi ya da iletiflim çat flmalar - n n do mas nda bireylerin ald klar mesajlar nas l alg lad klar önemli bir faktördür. Araflt rman n özellikle ö retmen yetifltiren bir kurumun ö renci ve ö retmenleri üzerinde gerçeklefltirilmesinin nedeni, ö rencilerin süreç esnas nda sadece ö retmenlik meslekî bilgilerini de il uygun ö retmenlik davran fllar n da kazanmalar n n gereklili i ve bunda ö retim eleman n n tart fl lmaz bir rolü olmas d r. Çal flmada öncelikle ö retmen adaylar ve ö retim elemanlar n n ayr ayr ideal ve var olan ö retim eleman ve ö renciyi alg lamalar, ard ndan ö retmen aday ve ö retim elemanlar - n n ideal ö renci, var olan ö renci, ideal ö retim eleman, var olan ö retim eleman alg lar n n farkl lafl p farkl laflmad irdelenmifltir. Literatürde bu desende bir çal flmaya rastlanmam fl olmas n n konuya farkl bir bak fl aç fl getirece i ve ö retmen e itiminde etkili ö retmenlik davran fllar n n kazand r lmas nda yap lacak çal flmalara fl k tutaca düflünülmüfltür. Y ntem Evren ve rneklem Genel tarama modeline uygun desenlenen bu araflt rman n örneklemini, 2000-2001 ö retim y l nda Marmara Üniversitesi Atatürk E itim Fakültesinin farkl bölümlerinin son s n f nda okumakta olan toplam 312 ö renci ile bu bölümlerde okuyan ö rencilere ders vermekte olan 33 ö retim eleman oluflturmufl, örneklemin seçimi orant s z küme örnekleme yoluyla yap lm flt r.

AKBA, DEN Z / Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar... 271 Örneklemi oluflturan ö rencilerin 132 si (% 42.3) erkek, 179 u (% 57.4) k z olup bir ö renci cinsiyetini belirtmemifltir. Yafl ortalamas 22.25 dir. Ö rencilerin % 15.4 ü Rehberlik ve Psikolojik Dan flmanl k, % 6.1 i Matematik, % 10.9 u Fizik, % 10.3 ü Resim, % 7.4 ü Tarih, % 10.6 s Almanca, % 8 i Müzik, % 7.4 ü Co rafya, % 11.2 si Kimya, % 12.8 i ngilizce bölümünde ö renimine devam etmektedir. Ö retim eleman grubunun 14 ü ( % 42.4) erkek, 19 u (% 57.6) kad n olup yafllar 28-41 aras nda (x=42,74) de iflmektedir. Ö retim elemanlar n n % 24.2 si fen, % 39.4 ü sosyal, % 36.4 ü sanat alanlar nda ders vermekte olup % 18.2 si ö retim görevlisi, % 6.1 i doktoral ö retim görevlisi, % 30.3 ü yard mc doçent, % 21.2 si doçent, % 24.2 si profesör unvan na sahiptir. Ayr ca grubun % 24.2 si birbefl y l aras, % 75.8 i ise befl y ldan fazla ders verme deneyimine sahiptir. Ders verilen y l say s ortalama olarak 12.39 dur. Veri Toplama Ara lar Çal flmada, araflt rmaya kat lanlar n özelliklerini betimlemek üzere ö renciler için cinsiyet, yafl, okuduklar bölüm; ö retim elemanlar için ise cinsiyet, yafl, ders verdikleri bölüm, unvan ve kaç y ld r ders verdikleri gibi sorulardan oluflan Kiflisel Bilgi Formu ndan yararlan lm flt r. Ö retim eleman ve ö retmen adaylar n n ideal ö retmen, ideal ö renci, var olan ö retmen ve var olan ö renci alg lar bu araflt rmada transaksiyonel analiz yaklafl m n n temel kavramlar olan ego durumlar aç s ndan incelendi inden Ar (1989) taraf ndan gelifltirilen Ego Durumlar Ölçe i kullan lm flt r. Ego Durumlar l e i: Ülkemizde ego durumlar n n de erlendirilmesine yönelik ilk çal flma, Akkoyun ve Bacanl (1990) taraf ndan yap lm flt r. Bu çal flmada Gough ve Heilbrun (1949) taraf ndan gelifltirilen ve üç yüz s fattan oluflan S fat Tarama Listesi nin (Adjective Check List) ego durumu alt ölçekleri kültürümüze uyarlanm flt r. Daha sonra yurt d fl ndan uyarlanan ölçeklerin kullan fll olmamas nedeniyle kendi kültürümüze uygun bir ölçek oluflturman n gereklili inden hareketle Ar (1989) taraf ndan bu araflt rmada kullan lan Ego Durumlar Ölçe i gelifltirilmifltir. Ölçek, insan niteleyen doksan befl s fattan oluflmaktad r. Uygulamada kifliden serbest seçme tekni i ile kendisini tan mlayan ve kendisinin bir özelli i olarak gördü ü s fatlar iflaretlemesi istenmektedir. Ölçekteki her s fat n her ego durumu için 0-4 aras nda de iflen befl ayr de eri bulunmaktad r. Bu de erler, alt kiflilik bir hakem grubunun bir s fata her ego durumu için verdikleri puanlar n ortalamalar d r. Ölçe in puanla-

272 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER ma süreci bir seri ifllemden geçmektedir. Öncelikle iflaretlenen her s fat n befl ayr ego durumu için ald puanlar toplanarak befl ayr toplam puana ulafl l r. Daha sonra bu puanlar her ego durumu için ölçekten al nabilecek en yüksek puana (katsay ya) bölünür. Bu ifllemden elde edilen befl ego durumu puan toplan r ve her bölme sonucunun bu genel toplama bölünmesiyle her ego durumunun bir bütün içindeki oranlar n gösteren ego durumu puanlar elde edilir. Befl ego durumu puanlar n n toplam 1 e eflittir ve puanlar arac l yla egogram çizilebilmektedir (Ar, 1989). Egogram ego durumlar n n birbirlerine göre kullan lma oran n veya olas l n göstermektedir. Bir egogramda en yüksek de eri alan ego durumunun di erlerine göre daha fazla geliflti i ve dolay s yla bireyin bu ego durumunu kullanma olas l n n da daha fazla olaca belirtilmektedir (Akkoyun, 1998; Bacanl, 1991). Bu durum bireyin kifliler aras iletiflim sürecine de yans yacakt r. Ölçe in psikometrik özelliklerine bak ld nda; geçerlik çal flmalar nda mant ksal ve istatistiksel yaklafl mdan yararlan lm flt r. Mant ksal geçerlikte transaksiyonel analiz (TA) konusunda doktora düzeyinde ders vermifl veya çal flma yapm fl sekiz uzman ölçe i oluflturacak s fatlar n seçiminde görünüfl ve kapsam geçerlili i aç s ndan yard mc olmufllard r. Ayr ca ölçe i oluflturan s fatlar n puanlanmas nda yararlan lan alt hakemin de erlendirmeleri aras ndaki yüksek tutarl l k da mant ksal geçerlik aç s ndan yeterli bir kan t say lm flt r. Ego Durumlar Ölçe i nin benzer ölçekler geçerli inde Akkoyun ve Bacanl (1988) taraf ndan Türkçeye uyarlanan S fat Tarama Listesi kullan lm flt r. Her iki ölçe in benzer alt ölçekler aras nda elde edilen korelasyon katsay lar 0.70 ve 0.93 aras nda de iflmektedir (Ar, 1989). Ölçe in güvenirlik çal flmas test tekrar test yöntemi ile yap lm fl, iki uygulama aras ndaki korelasyon katsay lar alt ölçekler itibar yla 0.74 ve 0.83 aras nda de iflmifltir. Güvenirlik çal flmas n n ikinci aflamas nda hakemlerin her ego durumu için verdikleri puanlar aras ndaki korelasyon, s n flar içi korelasyon tekni i ile hesaplanm fl, bu hesaplamalar sonucu hakem de erlendirmeleri aras nda befl alt ölçek için 0.89 ve 0.96 aras nda de iflen tutarl l k katsay lar elde edilmifltir (Ar, 1989). Yap lan çal flmalar ölçe in araflt rmalarda kullan lmas için gerekli özelliklere sahip oldu unu göstermektedir. Ölçek ülkemizde bireylerin ego durumlar ile di er kiflilik özellikleri ve de iflkenler aras ndaki iliflkileri belirlemek (Akba, 2000; Alisinano lu, 1995; Ar, 1989; Çam, 1995, 1997b), çiftlerin birbirlerini alg lamalar n (Bafltu, 1993) ve ayr ca baz kavramlara atfedilen özellikleri de erlendirmek (Bacanl, 1992, 1995a, 1995b; Bacanl, Ahokas & Best, 1994) amac yla kullan lm flt r.

AKBA, DEN Z / Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar... 273 Bu araflt rmada Ego Durumlar Ölçe i deneklere ideal ö retim eleman ve ö renci ile var olan ö retim eleman ve ö renciyi de erlendirebilmeleri için farkl yönergelerle dört ayr form hâlinde verilmifltir. Ö retim eleman ve ö retmen adaylar ayn zamanda kendileri için düzenlenen Kiflisel Bilgi Formu nu da ölçekle birlikte doldurmufllard r. lem Veri toplama ifllemi tamamland ktan sonra ölçekler Excel 6.0 istatistik program nda de erlendirilmifl, elde edilen ego durumu puanlar SPSS 10.0 program na aktar larak vardamsal istatistiklerin yap lmas na geçilmifltir. Öncelikle ego durumu alt ölçeklerinden al nan ortalamalar yard m yla egogramlar oluflturulmufltur. Ard ndan ö retim elemanlar n n ve ö retmen adaylar n n ayr ayr ideal ve var olan ö retim eleman ile ideal ve var olan ö renciyi alg lamalar aras ndaki farklar grup içi de erlendirmelerde kullan lan ba ml grup t testi ile analiz edilmifltir. deal ve var olan ö retim eleman ve ö renciye yönelik alg lar n ö retim eleman ve ö renci aç s ndan farkl laflma durumunu de erlendirmek için de ba ms z grup t testi kullan lm flt r. Bulgular retmen Adaylar n n deal ve Var Olan retim Eleman n Alg - lamas na Y nelik Bulgular fiekil 4 e göre ö retmen adaylar n n ideal ve var olan ö retim eleman alg lar n ego durumlar aç s ndan gösteren egogramlar n birbirinden farkl oldu u görülmektedir. deal ö retim eleman na iliflkin deal Ö retim Eleman Varolan Ö retim Eleman Elefltiren Koruyan Yetiflkin Do al Uygulu Ebebeyn Ebebeyn Çocuk Çocu k 0,16 0,23 0,24 0,19 0,17 0,13 0,14 0,18 0,17 0,2 ekil 4 Ö retmen Adaylar n n deal ve Var Olan Ö retim Eleman Alg lar egogram incelendi inde en yüksek ortalamaya Yetiflkin ego durumunun sahip oldu u, Koruyan Ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumu ortalamalar n n onu takip etti i, Elefltirel Ebeveyn ve Uygulu Çocuk ego durumu ortalamalar n n ise nispeten daha düflük oldu u dikkati çekmektedir.

274 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER Di er taraftan ö retmen adaylar n n var olan ö retim eleman na iliflkin alg lar n yans tan egogramda tam tersine Elefltirel Ebeveyn ve onu takiben Uygulu Çocuk ego durumu en yüksek ortalamalar al rken en düflük ortalama Koruyan Ebeveyn ego durumuna aittir. Yetiflkin ve Do al Çocuk ego durumu ortalamalar da Elefltirel Ebeveyn ve Uygulu Çocuk ego durumu ortalamalar ndan düflüktür. Tablo 1 de görüldü ü gibi ba ms z grup t testi sonuçlar na göre ö retmen adaylar n n ideal ve var olan ö retim eleman alg lar befl ego durumu puan ortalamas aç s ndan anlaml farkl l klar göstermektedir (p <.01). Tablo 1 Ö retmen Adaylar n n deal ve Var Olan Ö retim Eleman Alg lar n n Karfl laflt rma Sonuçlar (n=312, sd=311) deal Ö retim Var Olan Ö retim Ego Durumlar Eleman Eleman t de eri x ss x ss Elefltirel Ebeveyn 0,15 0,02 0,3 0,07-29,22* Koruyan Ebeveyn 0,23 0,01 0,14 0,05 30,53* Yetiflkin 0,24 0,01 0,18 0,04 23,26* Do al Çocuk 0,19 0,03 0,17 0,04-14,77* Uygulu Çocuk 0,17 0,01 0,20 0,03 5,99* *p<.01 retmen Adaylar n n deal ve Var Olan renciyi Alg lamas na Y nelik Bulgular fiekil 5 te görüldü ü gibi ö retmen adaylar n n ideal ve var olan ö renci alg lar na iliflkin egogramlar birbiri ile benzerlik göstermektedir. deal ö renciye iliflkin egogramda en yüksek ortalamay Yetiflkin ego durumu alm fl ve onu Koruyan Ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumu deal Ö renci Var Olan Ö renci Elefltiren Koruyan Yetiflkin Do al Uygulu Ebebeyn Ebebeyn Çocuk Çocu k 0,17 0,22 0,24 0,19 0,16 0,16 0,23 0,22 0,19 0,18 ekil 5 Ö retmen Adaylar n n deal ve Var Olan Ö renci Alg lar

AKBA, DEN Z / Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar... 275 takip etmifltir. En düflük ortalamay ise Uygulu Çocuk ego durumu alm fl ve onu Elefltirel Ebeveyn ego durumu izlemifltir. Buna karfl l k var olan ö renci alg s n yans tan egogramda ideal ö renci egogram ndan farkl olarak en yüksek ortalamay Koruyan Ebeveyn ego durumu alm fl ve onu yetiflkin ve Do al Çocuk ego durumu takip etmifl, en düflük ortalama ise yine ideal ö renci egogram n n tam tersine Uygulu Çocuk ego durumuna aittir ve onu Elefltirel Ebeveyn ego durumu takip eder. Tablo 2 de görülen ba ms z grup t testine göre ö retmen adaylar n n ideal ve var olan ö renci alg lar Do al Çocuk ego durumu ortalamas d fl nda di er dört ego durumu aç s ndan anlaml farkl l klar göstermektedir (p<.01). Tablo 2 Ö retmen Adaylar n n deal ve Var Olan Ö renci Alg lar na liflkin Karfl laflt rma Sonuçlar (n=312, sd=311) deal Var Olan Ego Durumlar Ö renci Ö renci t de eri x ss x ss Elefltirel Ebeveyn 0,17 0,02 0,16 0,03 4,99* Koruyan Ebeveyn 0,22 0,01 0,23 0,02-3,80* Yetiflkin 0,24 0,01 0,22 0,02 15,54* Do al Çocuk 0,19 0,02 0,20 0,03-0,58 Uygulu Çocuk 0,16 0,02 0,19 0,02-13,61* *p<.01 retim Elemanlar n n deal ve Var Olan retim Eleman n Alg - lamas na Y nelik Bulgular fiekil 6 ya göre ö retim elemanlar n n ideal ve var olan ö retim eleman alg lar n yans tan egogramlar birbiri ile benzerlik göstermektedir. deal ö retim eleman alg s n yans tan egogramda; en yüksek or- deal Ö retim Eleman Varolan Ö retim Eleman Elefltiren Koruyan Yetiflkin Do al Uygulu Ebebeyn Ebebeyn Çocuk Çocu k 0,18 0,22 0,24 0,18 0,16 0,17 0,23 0,24 0,18 0,17 ekil 6 Ö retim Elemanlar n n deal ve Var Olan Ö retim Eleman Alg lar

276 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER talamay yetiflkin ve onu takip eden ortalamay Koruyan Ebeveyn ego durumu al rken en düflük ortalama Uygulu Çocuk ego durumuna ait olup onu Elefltirel Ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumlar takip etmektedir. Ö retim elemanlar n n var olan ö retim eleman n de erlendirmelerini yans tan egogramda ego durumlar say sal de erlerde farkl l k göstermekle birlikte ayn s rada da l m göstermektedir. Tablo 3 e bak ld nda ise; ö retim elemanlar n n ideal ve var olan ö retim eleman alg lar sadece yetiflkin ve Uygulu Çocuk ego durumlar aç s ndan anlaml farkl l klar göstermektedir(p<.05). Tablo 3 Ö retim Elemanlar n n deal ve Var Olan Ö retim Eleman Alg lar na liflkin Karfl laflt rma Sonuçlar N=33, sd=32 deal Var Olan Ego Durumlar Ö renci Ö renci t de eri x ss x ss Elefltirel Ebeveyn 0,18 0,02 0,17 0,03 1,56 Koruyan Ebeveyn 0,22 0,01 0,23 0,02-1,91 Yetiflkin 0,25 0,01 0,24 0,01 2,13* Do al Çocuk 0,18 0,03 0,18 0,03 0,46 Uygulu Çocuk 0,16 0,02 0,17 0,02-2,30* *p<.05 retim Elemanlar n n deal ve Var Olan renciyi Alg lamas na Y nelik Bulgular fiekil 7 ye göre ö retim elemanlar n n ideal ve var olan ö renci alg - lar na ait egogramlar birbirinden farkl l k göstermektedir. deal ö rencinin ego durumlar aç s ndan tan mland egogram incelendi inde Yetiflkin ego durumunun en yüksek ortalamay ald, onu koruyu- deal Ö renci Varolan Ö renci Elefltiren Koruyan Yetiflkin Do al Uygulu Ebebeyn Ebebeyn Çocuk Çocu k 0,18 0,21 0,25 0,18 0,15 0,19 0,18 0,16 0,2 0,25 ekil 7 Ö retim Elemanlar n n deal ve Var Olan Ö renci Alg lar

AKBA, DEN Z / Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar... 277 Tablo 4 Ö retim Elemanlar n n deal ve Var Olan Ö renci Alg lar na liflkin Karfl laflt rma Sonuçlar n=33, sd=32 deal Var Olan Ego Durumlar Ö renci Ö renci t de eri x ss x ss Elefltirel Ebeveyn 0,19 0,02 0,19 0,06-0,46 Koruyan Ebeveyn 0,21 0,01 0,18 0,05 3,19* Yetiflkin 0,25 0,01 0,16 0,05 8,23 Do al Çocuk 0,18 0,03 0,20 0,05-1,46 Uygulu Çocuk 0,15 0,02 0,25 0,06-6,60* *p<.01 cu ebeveyn ego durumunun izledi i, en düflük ortalamaya ise Uygulu Çocuk ego durumunun sahip oldu u dikkati çekmektedir. Elefltirel ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumu ortalamalar, Elefltirel Ebeveyn ego durumu ortalamas daha yüksek olmak üzere birbirine yak n olup Koruyan Ebeveyn ego durumunu izlemektedir. Di er taraftan ö retim elemanlar n n var olan ö renciyi alg lamalar n gösteren egogramda tam tersine Uygulu Çocuk ego durumu en yüksek ortalamay al rken Yetiflkin ego durumu en düflük ortalamay alm flt r. En yüksek ortalamadan en düflü e do ru ego durumlar n n egogramdaki da l m n ifade etmek gerekirse Uygulu Çocuk ego durumunu Do al Çocuk, onu da s ras yla Elefltirel Ebeveyn ve Koruyan Ebeveyn ego durumlar izlemektedir. Tablo 4 e göre ise ö retim elemanlar n n ideal ve var olan ö renci alg lar Elefltirel Ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumu d fl nda di er ego durumlar aç s ndan anlaml farkl l k göstermektedir (p<.01). retim Eleman ve retmen Adaylar n n deal retim Eleman - n Alg lamas na Y nelik Bulgular fiekil 8 de görüldü ü gibi ö retim elemanlar n n alg s na göre ideal ö retim eleman tan mlamas nda en yüksek ortalamay Yetiflkin ego durumu alm fl ve Koruyan Ebeveyn ego durumu onu takip etmiflken, en düflük ortalamay Uygulu Çocuk ego durumu, onu takip eden ortalamay da Elefltirel Ebeveyn ego durumu alm flt r. Do al çocuk ego durumu ortalamas n n ise Uygulu Çocuk ve Elefltirel Ebeveyn ego durumu ortalamalar ndan yüksek oldu u dikkati çekmektedir. Ö retmen adaylar n n ideal ö retim eleman n tan mlamalar na iliflkin egogram incelendi- inde s ralaman n ayn oldu u gözlenmektedir.

278 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER Ö retim Eleman Varolan Ö retim Eleman Elefltiren Koruyan Yetiflkin Do al Uygulu Ebebeyn Ebebeyn Çocuk Çocu k 0,18 0,22 0,24 0,18 0,16 0,16 0,23 0,24 0,19 0,17 ekil 8 Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n deal Ö retim Eleman Alg lar Tablo 5 te görüldü ü gibi, iki grubun ideal ö retim eleman alg s sadece Elefltirel Ebeveyn ve Koruyan Ebeveyn ego durumu ortalamalar aç s ndan anlaml bir farkl l k göstermektedir (p<.01). Tablo 5 Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n deal Ö retim Eleman Alg lar na liflkin Karfl laflt rma Sonuçlar Ö retim Ö retmen Ego Durumlar Eleman Aday t de eri n x ss n x ss Elefltirel Ebeveyn 33 0,18 0,02 312 0,15 0,02-4,21* Koruyan Ebeveyn 33 0,22 0,01 312 0,23 0,01 3,50* Yetiflkin 33 0,25 0,01 312 0,24 0,01-1,76 Do al Çocuk 33 0,18 0,03 312 0,19 0,02 1,71 Uygulu Çocuk 33 0,16 0,02 312 0,16 0,01 1,73 *p<.01 retim Eleman ve retmen Adaylar n n Var Olan retim Eleman Alg lamas na Y nelik Bulgular fiekil 9 incelendi inde iki grubun var olan ö retim eleman alg lar na iliflkin egogramlar n birbirinden oldukça farkl oldu u görülmektedir.ö retim elemanlar n n var olan ö retim eleman n tan mlad klar egogramda s ras yla yetiflkin ve Koruyan Ebeveyn ego durumlar en yüksek ortalamalar al rken, en düflük ortalama Uygulu Çocuk ve Elefltirel Ebeveyn ego durumlar na aittir. Do al çocuk ego durumu puan ortalamas ise yetiflkin ve Koruyan Ebeveyn puan ortalamalar n izlemektedir. Buna karfl n ö retmen adaylar n n var olan ö retim eleman n alg lamalar n gösteren egogramda, tam tersine Elefltirel Ebeveyn ve onu takiben Uygulu Çocuk ego durumu en yüksek ortalamaya sahipken en düflük ortalamay koruyan ebeveyn, onu takiben Do al Çocuk ego durumu alm flt r. Yetiflkin ego durumu bu iki ego durumuna göre daha yüksektir.

AKBA, DEN Z / Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar... 279 Ö retim Eleman Ö retmen Aday Elefltiren Koruyan Yetiflkin Do al Uygulu Ebebeyn Ebebeyn Çocuk Çocu k 0,17 0,23 0,24 0,18 0,17 0,3 0,14 0,18 0,17 0,2 ekil 9 Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Var Olan Ö retim Eleman Alg lar Tablo 6 ya göre Do al Çocuk ego durumu d fl nda di er ego durumlar aç s ndan ortalamalar aras nda anlaml farkl l klar mevcuttur (p<.01). Tablo 6 Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Var Olan Ö retim Eleman Alg lar na liflkin Karfl laflt rma Sonuçlar Ö retim Ö retmen Ego Durumlar Eleman Aday t de eri n x ss n x ss Elefltirel Ebeveyn 33 0,17 0,03 312 0,3 0,07 9,22* Koruyan Ebeveyn 33 0,23 0,02 312 0,14 0,05-9,88* Yetiflkin 33 0,24 0,01 312 0,18 0,04-7,90* Do al Çocuk 33 0,18 0,03 312 0,17 0,04-0,96 Uygulu Çocuk 33 0,17 0,02 312 0,20 0,03 4,89* *p<.01 retim Eleman ve retmen Adaylar n n deal renciyi Alg lamas na Y nelik Bulgular fiekil 10 a göre iki grubun ideal ö renci alg lar birbiri ile benzerlik göstermektedir. Ö retim elemanlar n n ideal ö renciyi tan mlayan egogramlar na bak ld nda Yetiflkin ego durumunun ve onu takiben Koruyan Ebeveyn ego durumunun en yüksek ortalamay ald, Uygulu Çocuk ego durumunun en düflük ortalamaya sahip oldu u gözlenmektedir. Elefltirel ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumu ortalamalar birbirine yak n olup Koruyan Ebeveyn ego durumunu izlemektedir. Ö retmen adaylar n n ideal ö renciye ait egogram nda da yetiflkin ve onu takiben Koruyan Ebeveyn ego durumu en yüksek ortalamay al rken Uygulu Çocuk ego durumu en düflük ortalamaya sahiptir. Yetiflkin ve Koruyan Ebeveyn ego durumu ortalamalar n Do al Çocuk onu da Elefltirel Ebeveyn ego durumu izlemektedir.

280 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER Ö retim Eleman Ö retmen Aday Elefltiren Koruyan Yetiflkin Do al Uygulu Ebebeyn Ebebeyn Çocuk Çocu k 0,18 0,21 0,25 0,18 0,15 0,17 0,22 0,24 0,19 0,16 ekil 10 Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n deal Ö renci Alg lar deal ö renci alg s aç s ndan her iki grubun ego durumu ortalamalar aras nda istatistiksel olarak anlaml bir fark olup olmad ba ms z grup t testi ile test edilmifl, analiz sonuçlar Tablo 7 de verilmifltir. Tablo 7 de görüldü ü gibi, gruplar n ideal ö renci alg lar Do al Çocuk ego durumu d fl nda di er ego durumlar aç s ndan anlaml farkl l klar göstermifltir. Tablo 7 Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n deal Ö renci Alg lar na liflkin Karfl laflt rma Sonuçlar Ö retim Ö retmen Ego Durumlar Eleman Aday t de eri n x ss n x ss Elefltirel Ebeveyn 33 0,18 0,02 312 0,17 0,02-2,78** Koruyan Ebeveyn 33 0,21 0,01 312 0,22 0,01 2,54** Yetiflkin 33 0,25 0,01 312 0,24 0,01-4,66** Do al Çocuk 33 0,18 0,03 312 0,20 0,02 1,79 Uygulu Çocuk 33 0,15 0,02 312 0,16 0,02 2,20* *p<.01 retim Eleman ve retmen Adaylar n n Var Olan renciyi Alg lamas na Y nelik Bulgular fiekil 11 incelendi inde iki grubun var olan ö renci alg lar na iliflkin egogramlar n birbirinden oldukça farkl oldu u görülmektedir. Ö retim elemanlar n n var olan ö renciyi tan mlad klar egograma göre Uygulu Çocuk ve Do al Çocuk ego durumlar en yüksek ortalamaya sahiptir. En düflük ortalaman n Yetiflkin ego durumuna ait oldu u dikkati çekmektedir. S ras yla Elefltirel Ebeveyn ve Koruyan Ebeveyn ego durumlar ise Do al Çocuk ego durumu ortalamas n izlemektedir. Ö retmen

AKBA, DEN Z / Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar... 281 Ö retim Eleman Ö retmen Aday Elefltiren Koruyan Yetiflkin Do al Uygulu Ebebeyn Ebebeyn Çocuk Çocuk 0,19 0,18 0,16 0,20 0,25 0,16 0,22 0,22 0,19 0,18 ekil 11 Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Var Olan Ö renci Alg lar adaylar n n var olan ö renci alg lar n gösteren egogramda ise Koruyan Ebeveyn ve onu takiben Yetiflkin ego durumu en yüksek ortalamalar al rken en düflük ortalama Elefltirel Ebeveyn ego durumuna ait olup onu Uygulu Çocuk ve Do al Çocuk ego durumu ortalamalar izlemektedir. Tablo 8 de görüldü ü gibi Do al Çocuk ego durumu d fl nda di er ego durumlar aç s ndan ortalamalar aras nda anlaml farkl l klar tespit edilmifltir (p<.01). Tablo 8 Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Var Olan Ö renci Alg lar na liflkin Karfl laflt rma Sonuçlar Ö retim Ö retmen Ego Durumlar Eleman Aday t de eri n x ss n x ss Elefltirel Ebeveyn 33 0,19 0,06 312 0,16 0,03-4,31* Koruyan Ebeveyn 33 0,18 0,05 312 0,22 0,02 8,63* Yetiflkin 33 0,16 0,05 312 0,22 0,01 13,02* Do al Çocuk 33 0,20 0,05 312 0,19 0,03-1,08 Uygulu Çocuk 33 0,25 0,06 312 0,18 0,02-11,12* *p<.01 Tart ma Ö retmen adaylar n n ideal ve var olan ö retim eleman alg lar na yönelik bulgulara bak ld nda ö retmen adaylar ideal bir ö retmenin a rl kl olarak s ras yla yetiflkin, Koruyan Ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumlar n sergilemesi gerekti ini belirtmifllerdir (fiekil 1). Bu beklenti, literatürde ö retmenden beklenen istendik davran fllar içeren ego durumlar n tan mlayan uzmanlar n görüflleriyle (Mukhopadhyay & Saxena, 1981) tutarl l k göstermektedir. Ayr ca bu da l m

282 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER Dusay in (1984) çan e risi biçiminde normal da l m gösteren egogram yla da benzerlik içindedir. Ö retmen adaylar n n var olan ö retim eleman alg lar ise bunun tam z dd d r. Ö retmen adaylar ö retmenlerini ilk s rada Elefltirel Ebeveyn onu takiben Uygulu Çocuk ego durumlar nda en yüksek düzeyde; yetiflkin, Koruyan Ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumlar nda nispeten daha düflük düzeyde alg lam fllard r. statistiksel olarak da anlaml olan bu bulgu, var olan ve idealde alg lanan ö retim eleman aras ndaki bariz fark yans tmas aç s ndan dikkat çekicidir. Yap lan istatistiksel analizler, bu fark n befl ego durumu aç s ndan da anlaml oldu unu göstermifltir (Tablo 1). Ö retmen adaylar n n ideal ve var olan ö renciyi alg lamas na yönelik bulgular ise birbiriyle benzer olup, Dusay in (1984) çan e risi biçimindeki egogram na yak n bir da l m göstermektedir (fiekil 5). Ö retmen adaylar ideal ö rencinin öncelikle yetiflkin, daha sonra Koruyan Ebeveyn ego durumunda davranmas n beklerken, var olan ö renciyi Koruyan Ebeveyn ego durumunda en yüksek düzeyde alg lam fllard r. Elefltirel ebeveyn ve Uygulu Çocuk ego durumlar ise s ralama aç s ndan her iki egogramda da en düflük düzeye sahiptir. Ö rencilerin var olan ö renciyi yani kendilerini ideal ö renci alg s na göre Yetiflkin ego durumundan çok Koruyan Ebeveyn ego durumuna yak n hissetmeleri ilginç bir bulgudur. Bu bulgu, ülkemizde üniversite ö rencileri üzerinde yap lan di er çal flmalar n sonuçlar yla da tutarl k göstermektedir (Akba, 2000; Akkoyun & Bacanl, 1990; Bacanl, 1992; Çam,1995, 1997b). Ayr ca Dökmen (1994) de bir kitab nda Türk toplumunun yetiflkinden çok bir ebeveyn ve çocuk toplumu oldu unu dile getirmektedir. Yap lan istatistiksel analizler, ö retmen adaylar n n var olan ve ideal ö renci alg lar n n Do al Çocuk ego durumu d fl nda di er ego durumlar aç s ndan anlaml farkl l klar gösterdi ini ortaya koymufltur (Tablo 2). Ö retmen adaylar kendilerini ideal ö renci tan mlamalar na göre Uygulu Çocuk ve Koruyan Ebeveyn ego durumunda daha yüksek, yetiflkin ve Elefltirel Ebeveyn ego durumunda daha düflük alg lam fllard r. Do al çocuk ego durumunda anlaml bir farkl l n gözlenememesi, kültürümüzde genel olarak do al çocu a özgü davran fllar olan spontanl k, yarat c l k, merak gibi davran fllardan ziyade uslu, kurallara itiraz etmeyen, kendisinden beklenildi i gibi davranan Uygulu Çocuk tepkilerinin benimsenmesiyle aç klanabilir. Nitekim yap lan baz çal flmalarda (Akba, 2000) Uygulu Çocuk ego durumu Do al Çocuk ego durumundan daha yüksek ç km flt r. Bu çal flmada da ö renciler var olan ö renciyi bu iki ego durumunda birbirine yak n alg lam fllard r. Ö retim elemanlar n n ideal ve var olan ö retim eleman alg lar ile ilgili bulgular incelendi inde elde edilen egogramlarda ego durumla-

AKBA, DEN Z / Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar... 283 r n n s ralan fl benzerlik göstermekte olup (fiekil 6) Dusay n (1984) normal da l m egogram na yak n bir profil çizmektedir. Buna göre ö retim elemanlar hem ideali hem de var olan yetiflkin, Koruyan Ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumlar nda yüksek, beklendi i gibi Uygulu Çocuk ve Elefltirel Ebeveyn ego durumunda düflük alg lam fllard r. statistiksel olarak ise sadece yetiflkin ve Uygulu Çocuk ego durumlar nda anlaml farkl l k gözlenmektedir (Tablo 3). Bu bulgu, ö retim elemanlar n n var olan ö retim eleman n ideal ö retim eleman na daha yak n alg lad klar na iflaret etmektedir. Ö retim elemanlar n n bu alg - lar ayn zamanda Mukhopadhyay ve Saxena n n (1981) ö retmenlerin s n f ortam nda Koruyan Ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumu ile desteklenen Yetiflkin ego durumunu daha fazla kullanmalar yönündeki görüflleriyle de örtüflmektedir. Bir baflka bulgu, ö retim elemanlar n n var olan ö renci alg s n n ideal ö renci alg s ndan oldukça farkl oldu unu göstermifltir. Ö retim elemanlar n n ideal ö renci alg lar Dusay in (1984) egogram ile örtüflürken, var olan ö renciye Yetiflkin ego durumundan çok Uygulu Çocuk ego durumuna ait davran fllar atfetmifllerdir. deal ö retim eleman alg s na ait gruplar aras karfl laflt rma sonuçlar, hem ö retim elemanlar n n hem de ö retmen adaylar n n ideal ö retim eleman n ego durumlar n n da l m s ras aç s ndan benzer flekilde de erlendirdiklerine iflaret etmektedir. Bu da l m, Dusay in (1984) egogram ve Mukhopadhyay ve Saxena n n (1981) görüflleriyle de uyum içindedir. statistiksel analizlerde sadece koruyan ve Elefltirel Ebeveyn ego durumlar nda anlaml farkl l k ç km flt r. Buna göre, ö retmen adaylar ö retmenlerini Koruyan Ebeveyn ego durumunda daha fazla görmek isterken, ö retim elemanlar ideal ö retim eleman - na Elefltirel Ebeveyn ego durumu özelliklerini daha fazla yüklemektedir. Ö retim eleman ve ö retmen adaylar n n var olan ö retim eleman alg lar birbirinden oldukça farkl d r. Ö retim elemanlar var olan ö retim eleman n s ras yla yetiflkin ve Koruyan Ebeveyn ego durumlar nda en yüksek, Uygulu Çocuk ve Elefltirel Ebeveyn ego durumlar nda en düflük düzeyde, baflka bir deyiflle ideal ö retim eleman tan mlar na daha yak n alg larken ö retmen adaylar tam tersine Elefltirel Ebeveyn ve Uygulu Çocuk ego durumunda en yüksek düzeyde alg lamakta, onu s - ras yla yetiflkin, Koruyan Ebeveyn ve Do al Çocuk ego durumlar izlemektedir (fiekil 9). Elde edilen analiz sonuçlar da Do al Çocuk ego durumu d fl nda iki grubun var olan ö retim eleman na yükledikleri ego durumlar aras nda anlaml farkl l k oldu unu göstermektedir (Tablo 6). Buna göre ö retmen adaylar ö retim elemanlar n Elefltirel Ebeveyn

284 KURAM VE UYGULAMADA E T M B L MLER ve Uygulu Çocuk ego durumunda anlaml bir flekilde yüksek, yetiflkin ve Koruyan Ebeveyn ego durumunda ise düflük düzeyde alg lam fllard r. Baflka bir deyiflle, ö retmen adaylar var olan ö retim eleman na problem çözme, mant kl l k, uyumluluk, objektif olma gibi özelliklerden çok otoriter, cezaland r c l k, ön yarg, geleneksel ve hükmedici olma, kurallara uyma gibi özellikleri yüklemektedirler. Ö retim eleman ve ö retmen adaylar n n ideal ö renciyi tan mlamalar benzer olup, her iki grubun egogramlar Dusay in (1984) egogram ile tutarl l k göstermektedir (fiekil 10). Da l mdaki bu benzerli e ra men istatistiksel analizler, ö retim elemanlar n n ö retmen adaylar na göre ideal ö renciyi yetiflkin ve Elefltirel Ebeveyn ego durumunda daha yüksek, Koruyan Ebeveyn ve Uygulu Çocuk ego durumunda daha düflük düzeyde alg lad klar na iflaret etmektedir. Baflka bir deyiflle ö retim elemanlar ideal ö renciye p s r kl k, çekingenlik, pasiflik, geri durma ve afl r duyarl l k gibi özelliklerden çok problem çözme, ak lc l k, aktif olma, bask n olma gibi özellikleri yak flt rmaktad rlar. Bir di er bulguya göre ise, gruplar n var olan ö renci alg lar birbirinden oldukça farkl d r (fiekil 11). Ö retim elemanlar var olan ö renciyi Uygulu Çocuk ve ard ndan Do al Çocuk ego durumlar nda en yüksek, Yetiflkin ego durumunda en düflük düzeyde alg lam fllard r. Ö retmen adaylar ise kendilerini tam tersine Koruyan Ebeveyn ve onu takiben Yetiflkin ego durumunda en yüksek, daha sonra s ras yla Elefltirel Ebeveyn ve Uygulu Çocuk ego durumunda daha düflük düzeyde de erlendirmifllerdir. Elde edilen istatistiksel analiz sonuçlar da bu bulguyu destekler niteliktedir. Ö retim elemanlar ö retmen adaylar na göre var olan ö renciyi elefltirel ebeveyn, Do al Çocuk ve Uygulu Çocuk ego durumunda daha yüksek, Koruyan Ebeveyn ve Yetiflkin ego durumunda daha düflük düzeyde tan mlam fllard r. Bu bulgu, ö retim elemanlar n n var olan ö renciyi pasiflik, çekingenlik, kurallara uyma gibi Uygulu Çocuk davran fllar ile beraber merakl, e lence peflinde koflan ve kontrolsüz davran fllarla kendini gösteren Do al Çocuk özelliklerine daha yak n alg lad n göstermektedir. Araflt rmadaki çarp c bulgular dikkate al nd nda ö retim eleman ve ö retmen adaylar n n ideal ö retim eleman ve ö renci tan m nda büyük oranda hemfikir olduklar n söylemek mümkündür. Ö retim elemanlar n n var olan ö renciyi daha çok çocuk ego durumunda, ö retmen adaylar n n da var olan ö retim eleman n daha çok ebeveyn ego durumunda alg lamalar, buna karfl n her iki grubun da kendilerini ideal özelliklere yak n de erlendirmeleri do rultusunda ç kan çeliflkili bulgudan hareketle, s n f içi iletiflimin istendik düzeyde oldu unu

AKBA, DEN Z / Ö retim Eleman ve Ö retmen Adaylar n n Birbirlerine Yönelik Alg lar... 285 söylemek pek olas gözükmemektedir. Durmuflçelebi nin (1996) yapt bir araflt rmada da ö retim elemanlar n n kendilerini ideal ö retim eleman olarak de erlendirdikleri, ancak kendilerine ait bu yarg n n ö renci görüflleriyle desteklenmedi i ortaya ç km flt r. Bu bulgu da, bu çal flman n sonuçlar yla tutarl l k içindedir. Elde edilen bu sonuçlar do rultusunda ileriye dönük olarak flu öneriler getirilebilir: Araflt rmada ö retim eleman ve ö retmen adaylar n n hâlihaz rda birbirlerini ve kendilerini alg lamalar aras nda tespit edilen farkl l klar, bu fark n kayna n belirlemek üzere de iflik araflt rma desenleriyle incelenebilir. Bu araflt rmada, ö retmen adaylar ve ö retim elemanlar birbirlerini a rl kl olarak bir ego durumunda alg larken di er taraf kendini ayn ego durumunda de erlendirmemektedir. Dolay s yla ö retmen-ö renci davran fllar n n s n f ortam nda kaydedilip analiz edilmesine yönelik case study tarz ndaki çal flmalara ihtiyaç oldu u düflünülmektedir. Ego durumlar n n analizi ya da tespit edilmesi ya kendini de erlendirme ya da davran fllar n gözlemlenmesi fleklinde olmaktad r (Akkoyun,1998). Bir kifli karfl taraf n çocuk ego durumunda oldu unu söylüyorsa iletiflimde kendisinin ebeveyn ego durumunda olmas ihtimali yüksektir. Dolay s yla özellikle ö retmen adaylar n n s n f yönetimi derslerinde s n f içi etkili iletiflim becerileri kazanmaya yönelik olarak TA ve ego durumlar hakk nda bilgilendirilmeleri, ego durumlar n n fark na varmalar ve s n f içi etkileflimde uygun olan ego durumlar n kullanmalar n sa layacak e itim programlar ndan geçirilmeleri tavsiye edilir. Nitekim ülkemizde ve yurt d fl nda yap lan baz çal flmalarda (Çam, 1997; Harbin, 1975; Patterson & Sikler, 1974) TA ya dayal olarak verilen iletiflim becerileri e itimi, ö retmenlerin ö rencilerine daha çok ya Koruyan Ebeveyn ya da Elefltirel Ebeveyn ego durumundan davrand klar n fark etmelerini ve Yetiflkin ego durumunu da kullanarak iletiflim kurmay ö renmelerini sa lam flt r. Alandaki ö retmenler de, hizmet içi e itim programlar düzenlenerek bu konuda desteklenmelidir. Ö retmen adaylar n yetifltiren ö retim elemanlar n n da model olmalar aç s ndan ö rencilerini daha çok Yetiflkin ego durumuna davet edebilmeleri için bu tür bir e itimden geçmelerinin uygun olaca düflünülmektedir. Nitekim YÖK ün öncelikli olarak doktora e itimini sürdürmekte olan ö retim elemanlar na baz pedagojik formasyon derslerini almay flart koflmas ndan hareketle TA yaklafl m ilgili derslerde içeri e dahil edilebilir. Bunun yan s ra, ö retmen davran fllar ve s n f içi iletiflimin TA aç s ndan ilkö retim ve orta ö retim düzeyinde de incelenmeye de er bir konu oldu u düflünülmektedir.

The Perception of Student-teachers and Their Instructors toward Each Other: A Transactional Analysis Evaluation Müge AKBA *, Levent DEN Z** Abstract The quality of communication between a teacher and a student is one of the major factors that affects the efficiency of teaching-learning activities. In this research, the perceptions of student-teachers and their instructors at Marmara University, Atatürk Faculty of Education, have been comparatively investigated in terms of ideal/actual faculty- teacher and student. The sample consisted of 312 student-teachers and 33 faculty-teachers. The research was theoretically based on Transactional Analysis, a theory that explains human behavior and communication with three ego states as Child, Adult and Parent. The data from the faculty-teachers and student- teachers were collected by The Ego State Inventory developed by Ar (1989) and included perceptions toward each other, ideal /actual faculty-teacher and student. The major findings were as follows: The perceptions of student / faculty- teachers showed similarities regarding ideal facultyteacher and student. Faculty teacher perceived actual students higher in Child ego state whereas student-teachers perceived actual faculty- teacher higher in Parent ego state. Findings were discussed in relation to Transactional Analysis and their educational consequences. Key Words Transactional Analysis, Ego States, Faculty-teacher, Student-teacher, Communication. * Correspondence: Assist. Prof., Marmara University Atatürk Faculty of Education Department of Educational Sciences, Göztepe 81040 stanbul, Turkey. E-mail: makbag@marmara.edu.tr ** Assist. Prof., Marmara University Atatürk Faculty of Education Department of Educational Sciences E-mail: ldeniz@marmara.edu.tr Kuram ve Uygulamada E itim Bilimleri / Educational Sciences: Theory & Practice 3 (2) Kas m / November 2003 286-293