eğitimin bileşenleri: öğrenme ortamları, eğitim izleme raporu 2010, sayfa 89-93 eğitimin bileşenleri: öğrenme ortamları Eğitim İzleme Raporu nun bu bölümünde öğrenme ortamları alanına ilişkin olarak 2010 yılında ortaya çıkan en önemli politika yönelimi olarak Fırsatları Artırma ve Teknolojiyi İyileştirme Hareketi (Fatih) projesi değerlendirilmektedir. fatih projesi ne ilişkin değerlendirme amacı ve kapsamı MEB in ifadesine göre, e-dönüşüm Türkiye kapsamında üretilen ve Türkiye nin bilgi toplumu olma sürecindeki eylemleri tanımlayan Bilgi Toplumu Stratejisi, Kalkınma Planları ve MEB Stratejik Plan 2010-2014 gibi belgelerde yer alan hedefler doğrultusunda, 2013 yılı sonuna kadar dersliklere Bilişim Teknolojileri (BT) araçları sağlanarak, BT destekli öğretimin gerçekleştirilmesi amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda başlatılan Fatih Projesi nin ilk pilot uygulaması 2010-2011 eğitim-öğretim yılında gerçekleştirilmektedir. Bilgi Toplumu Stratejisi başlıklı belgede, bilgi toplumuna dönüşümün sağlanması için MEB in görev alanıyla ilgili olarak aşağıdaki hedeflerin gerçekleştirilmesi beklendiği belirtilmektedir: 98 Bireylerin yaşam boyu öğrenim yaklaşımı ve e-öğrenme yoluyla kendilerini geliştirmeleri için uygun yapıların oluşumu ve e-içeriğin gelişti rilmesi, Ortaöğretimden mezun olan her öğrencinin temel bilgi ve iletişim teknolojileri kullanım yetkinliklerine sahip olması, İnternetin etkin kullanımı ile her üç kişiden birisinin e-eğitim hizmetlerinden faydalanması, Herkese bilgi ve iletişim teknolojilerini öğrenme ve kullanma fırsatının sunulması, Her iki kişiden birinin internet kullanıcısı olması, İnternetin toplumun tüm kesimleri için güvenilir bir ortam haline getirilmesi. Proje, bu hedefleri karşılamak üzere tasarlanmıştır. MEB in ifadesine göre, Fatih projesi ile sihirli bir değnek dokunuşuyla eğitim-öğretimin genel sorunlarına çözümler getirilmesi düşünülmemektedir. Ancak tüm sorunlara çözüm olmasa bile eğitim-öğretimde teknoloji kullanımının öğrencilerin 21. yüzyıl becerilerini kazanmalarını sağlayacağı göz ardı edilemez bir gerçektir. Protokolü, 22 Kasım 2010 da, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Ulaştırma Bakanı Binali Yıldırım ve dönemin Milli Eğitim Bakanı Nimet Çubukçu tarafından imzalanan projenin amacı, eğitim ve öğretimde fırsat eşitliğini sağlamak ve okullardaki teknolojiyi iyileştirmek amacıyla bilişim teknolojileri araçlarının öğrenme-öğretme sürecinde daha fazla duyu organına hitap edilecek şekilde derslerde etkin kullanımı olarak ifade edilmektedir. 99 98 DPT, 2006b. 99 FATİH projesi internet sitesinden (http:// fatihprojesi.meb.gov.tr) alınmıştır. e itim izleme raporu 2010 89
MEB tarafından yürütülen ve Ulaştırma Bakanlığı tarafından desteklenen projenin üç yılda tamamlanması planlanmıştır. Ulaştırma Bakanı Binali Yıldırım Akıllı Sınıf Projeleri nin yaklaşık 1,5 milyar TL ye mal olacağını açıklamıştır. Projenin, (1) donanım altyapısının iyileştirilmesi, (2) e-içeriğin sağlanması ve yönetilmesi, (3) öğretim programlarında etkin BT kullanımı, (4) derslerde BT kullanımı için öğretmenlere hizmetiçi eğitim ve ağ altyapısı ve (5) geniş bant internet kullanımı ile bilinçli ve güvenli BT kullanımının sağlanması olmak üzere beş bileşeni bulunmaktadır. Donanım altyapısının iyileştirilmesi kapsamında okulöncesi, ilköğretim ve ortaöğretim düzeyindeki tüm okulların bütün dersliklerine (620.000 derslik) birer adet dizüstü bilgisayar ve projeksiyon cihazı sağlanacağı, her okulda en az bir adet çok amaçlı fotokopi makinesi, akıllı tahta, doküman kamera ve mikroskop kameranın bulunduğu akıllı bir sınıf oluşturulacağı ifade edilmektedir. Bu başlıkta kamuoyunda kimi yanlış anlamaların yaygın olduğu gözlemlenmektedir, zira her öğrenciye veya her öğretmene değil yalnızca her dersliğe bir dizüstü bilgisayar sağlanması planlanmıştır. E-içeriğin sağlanması ve yönetilmesi kapsamında, ders kitaplarının yanı sıra derslerde yardımcı birer ders materyali olarak kullanılmak üzere ses, video, animasyon, sunu, fotoğraf/resim gibi öğrenme nesnelerinin ve etkileşimli e-kitapların kullanılması öngörülmektedir. Ancak farklı uzmanlarca sözü edilen uyumlulaştırmanın kolay olmadığı, kazanımların yeniden TTK dan geçmesi gerektiği, BT uzmanlarının Biyoloji, İngilizce vb. gibi farklı uzmanlık alanlarının entegrasyonunda yetersiz kalacağı ifade edilmektedir. her dersliğe geniş bant internet erişiminin kablolu bağlantı ile sağlanacağı, internetin bilinçli ve güvenli kullanımını sağlamak için gerekli donanım ve yazılım altyapısının kurulmasının yanında mevzuat düzenlemesinin de yapılacağı ifade edilmektedir. MEB e göre, arama motorlarının içeriklerinin öğrencilere yönelik olmaması nedeniyle güvenli arama motoru ve arayüz geliştirilmekte, gov.tr uzantılı adresler öne çıkarılarak öğretmenlerin işinin kolaylaştırılması amaçlanmaktadır. Derslerde BT kullanımı için öğretmenlere hizmetiçi eğitim bileşeni kapsamında, yaklaşık 600.000 öğretmenin sınıflara sağlanan donanım altyapısını, eğitsel e-içerikleri ve BT ye uyumlu hale getirilen öğretmen kılavuz kitaplarını etkili biçimde kullanma becerilerini geliştirmeleri için yüz yüze ve uzaktan eğitim aracılığıyla hizmetiçi eğitim faaliyetleri planlanmıştır. Bu konuda öne sürülen en önemli eleştirilerden biri, öğretmenlerin aldıkları hizmetiçi eğitimi sınıflarında uygulayıp uygulamadıklarının kontrolünün neredeyse imkânsız olmasıdır. pilot okullardaki değerlendirme çalışmalarının sonuçları FATİh projesinin yürütülmesi esnasında karşılaşabilecek sorunların en aza indirilmesi, projenin etkili, verimli ve zamanında gerçekleştirilmesi için Ankara Sincan İl Genel Meclisi İlköğretim Okulu nda pilot bir uygulama yapılmakta ve sonuçları izlenmektedir. Fatih Projesi Yürütme Ekibi bu okula her ay düzenli olarak ziyaretler gerçekleştirmekte ve karşılaşılan sorunlarla ilgili olarak öğrenci, öğretmen ve yöneticilerin görüşlerini almaktadır. Yapılan saha çalışmalarının raporlarına projenin internet sitesinden erişilebilmektedir. Sincan İl Genel Meclisi İlköğretim Okulu 7-E sınıfı öğrencileriyle yapılan görüşmenin raporu yalnızca bir sayfadan ibarettir. Öğrencilerin Görsel olarak öğrendiklerimi daha iyi öğreniyorum., Dersler eğlenceli hale geldi., Dersleri anlamam kolaylaştı., Soruları pratik ve hızlı çözüyoruz., Derslerde aktif hale geldik. Derslerde kendimiz slayt hazırlayıp 90 e itim reformu giri imi
sunu yapabiliyoruz. gibi ifadelerine yer verilmiştir. Ancak bu görüşmeler projenin öğrencilerin başarısı üzerindeki etkisini nesnel bir biçimde ölçmekten uzaktır. Aynı okuldaki 47 öğretmene ise daha ayrıntılı ve 34 sorudan oluşan bir anket uygulanmıştır. Ankete katılan öğretmenlerin büyük çoğunluğu dizüstü bilgisayarı ve projeksiyon cihazını kullanma konusunda sıkıntı yaşamadıklarını ifade etmiştir; ancak akıllı tahta hakkında büyük oranda bilgi sahibi olmadıkları gözlemlenmektedir. Öğretmenlerin yarıdan fazlası sınıftaki dizüstü bilgisayar sayısının ve internet erişim hızının yeterli olmadığını düşünmektedir. Ayrıca öğretmenlerin büyük çoğunluğu bilgisayarların üzerine zimmetlenmesini istememektedir. Öğretmenlerin büyük çoğunluğu, öğrencilerin dersliklerde bulunan BT cihazlarını rahatlıkla kullanamadıklarını, öğrenci velilerinin ise çoğunlukla bu donanımların verimli kullanımı ve bu donanımların sağladığı yararlar konusunda bilgi sahibi olmadığını belirtmektedir. Öğretmenlerin yarıdan fazlası öğretim programının sınıflarda bulunan cihazların ve ses, video, animasyon, sunu, fotoğraf/resim, etkileşimli e-kitaplar gibi e-içeriklerin ders öğretiminde kullanımını desteklemediğini, büyük çoğunluğuysa e-içeriklere yeterli sayıda ulaşamadıklarını ve e-içerikleri kendilerinin hazırlayamadıklarını ifade etmiştir. Anketin belki de en çarpıcı sonuçlarından birisi, öğretmenlerin büyük bölümünün BT araçlarını kullanma konusunda eğitime gereksinim duyduklarını ifade etmiş olmalarıdır. Raporun sonucunda, BT cihazları ile ilgili eksikliklerin giderilmesi, öğretmenlerin gereksinim duydukları tüm eğitimlerin verilmesinin sağlanması, öğretim programlarında yer alan öğretmen kılavuz kitaplarının BT kullanımına uygun olarak güncellenmesinin sağlanması, BT nin eğitim ve öğretime en uygun ve yararlı şekilde entegrasyonunun sağlanması konusunda çalışmalar yapılması önerilmektedir. Pilot uygulamanın yapıldığı bir başka okul Antalya Muratpaşa Güvenlik İlköğretim Okulu dur. Bu okulda 400 öğrenciye projenin gelişimine ilişkin bir anket uygulanmıştır. Anket sorularının büyük ölçüde Ankara Sincan İl Genel Meclisi İlköğretim Okulu nda öğretmenlere sorulan sorularla aynı olduğu gözlemlenmektedir. Ankette göze çarpan bir tutarsızlık bulunmaktadır. Anket formunda Öğretmenimiz projeksiyon cihazını/dizüstü bilgisayarı/akıllı tahtayı/interneti rahatlıkla kullanabiliyor şeklinde sorular sorulurken, anket raporunda Sınıfta projeksiyon cihazını/dizüstü bilgisayarı/akıllı tahtayı/interneti rahatlıkla kullanabiliyorum şeklinde değerlendirmeler yapılmıştır. Değerlendirme raporu doğru kabul edilirse, öğretmenlerin olduğu gibi öğrencilerin de büyük çoğunluğu dizüstü bilgisayarı, projeksiyon cihazını ve interneti kullanma konusunda sıkıntı yaşamadıklarını ifade etmiştir, ancak akıllı tahta hakkında bilgi sahibi olmadıkları gözlemlenmektedir. Ankete katılan öğrencilerin büyük bir bölümü BT cihazlarının kullanımının derslere olan ilgilerini artırdığını, derslerini daha iyi ve kolay öğrendiklerini, derslerin çok daha eğlenceli hale geldiğini ifade etmiştir. Ancak bu veriler öğrencilerin BT cihazlarının kullanımına karşı tutumlarını göstermekte, BT cihazlarının kullanımının öğrencilerin başarısına nesnel olarak nasıl etki ettiğini göstermemektedir. Pilot okullarda gerçekleştirilem bu değerlendirme, yöntemi ve kapsamı itibarıyla, FATİh gibi yüksek maliyetli bir projenin hayata geçmesi için dayanak oluşturmaktan uzaktır. Yapılan anketler ve saha çalışmalarıyla öğretmenlerin ve öğrencilerin projenin altyapısına e itim izleme raporu 2010 91
ilişkin özbildirimlerine ve tutumları gözlemlenmekte, ancak sağlanan altyapının somut etkilerine ilişkin kanıt toplanmamakta ve değişim ölçülmemektedir. Pilot uygulamanın değerlendirmesi için, proje uygulanmaya başlamadan önce öğretmen ve öğrencilerle bir ön test ve pilot uygulamanın sonunda aynı kişilerle uygulamanın etkisini ölçebilmek için bir son test yapılması daha doğru bir yöntem olacaktır. Aynı testler pilot uygulamanın yapılmadığı başka okulların öğretmen ve öğrencileriyle de kontrol grubu oluşturmak için yinelenmelidir. projenin kamuoyunda bulduğu yankılar Kimi eğitimciler, elektrik, su, ısınma, temizlik gibi temel gereksinimleri halen karşılanmamış okullar varken, FATİh Projesi ne yatırım yapılmasını çok anlamlı bulmamakta ve beklenen verimin alınacağına şüpheyle yaklaşmaktadır. Örneğin Eğitim-Sen, okul sayısının yetersizliği, derslik açıkları, kalabalık sınıf mevcutları, ikili eğitim, birleştirilmiş sınıf ve taşımalı eğitim uygulamaları nedeniyle eğitim sisteminin düzenli ve sağlıklı işlemesinin sağlanamadığını belirtmektedir. 100 Derslikler son teknolojiyle donatılsa bile, projeyi uygulayacak yeterli sayıda öğretmen istihdamı sağlanmadıktan sonra teknolojik donanımın yetersiz kalacağını öne süren eğitimciler, öğretmen istihdamının artırılmasını talep etmektedir. Dönemin Milli Eğitim Bakanı Nimet Çubukçu nun 2002 de 85 öğrenciye bir bilgisayar düşerken 2010 da 15 öğrenciye bir bilgisayar düşüyor. 2003 te çok az okulda, sınırlı internet erişimi varken bugün ilköğretimde okulların yüzde 96 sında, ortaöğretimde de yüzde 100 ünde internet erişimini sağladık. sözlerine karşın, eğitimciler internet erişiminin yavaşlığına ilişkin sıkıntılarını ifade etmektedir. Projede sözü edilen donanımın, imkânı olan okulların çoğunda veli desteğiyle zaten kullanıldığı 101 ve okulların teknoloji çöplüğü haline geleceği 102 endişesi dile getirilmektedir. Dile getirilen bir başka endişe BT öğretmenlerinin durumuyla ilgilidir. FATİh Projesi nin yürütücüleri olması beklenen bu öğretmenler projeden dışlanmış görünmektedirler. İlköğretimde haftada iki saat olan BT seçmeli dersinin sayısı önce bire düşürülmüş, ardından sadece 4 ve 5. sınıflar için ikiye yükseltilmiş, son olarak da 4 ve 5. sınıflarda derse sınıf öğretmenlerinin girmesine karar verilmiştir. 103 Yetkilerinin ellerinden alındığını, norm kadro fazlası durumuna düşürüldüklerini ve okulda tamirci muamelesi gördüğünü ifade eden bu öğretmenler, projede kendilerine neden görev verilmediğini sorgulamaktadır. Bu konuya yanıt olarak MEB den gelen açıklamaya göre, Bilişim Teknolojileri öğretmenlerinin haftada 10 saat derse girmesi, kalan 20 saatte de diğer derslere bilişim rehberliği yapması öngörülmektedir. Uygulamada en çok karşılaşılan sorunlardan bir diğeri de öğretmenlerin önemli bir bölümünün projeksiyon cihazını, bilgisayarı, akıllı tahtayı ve interneti rahatlıkla kullanacak altyapıya sahip olmamasıdır. FATİh Projesi nin verimli bir biçimde işleyebilmesi için gereksinim duyan öğretmenlerin acilen hizmetiçi eğitimlerden geçmesi gerekmektedir. teknoloji kullanımı eğitimin çıktılarını nasıl etkiler? 100 Eğitim-Sen, 2010. 101 Ntvmsnbc, 2010. 102 haber7, 2011. 103 habertürk, 2011. Eğitim ve öğretimde fırsat eşitliğini sağlamak ve okullardaki teknolojiyi iyileştirmek amacıyla bilişim teknolojileri araçlarının öğrenme-öğretme sürecinde daha fazla duyu organına hitap edilecek şekilde derslerde etkin kullanımı olarak ifade edilen projenin amacına, yukarıda anlatılan yöntemlerle ulaşılabileceğine ilişkin çekinceler mevcuttur. 92 e itim reformu giri imi
FATİh Projesi nin pilot uygulamasından esas uygulamasına geçmeden önce, teknolojinin derslerde etkin kullanımının eğitimin çıktılarını nasıl etkileyebileceğine ilişkin daha fazla araştırma bulgusuna gereksinim vardır. ABD de 1999 sonrasında yazılmış, öğretmenlerin teknoloji konusunda mesleki gelişimlerini araştıran 42 makaleyi inceleyen Lawless ve Pellegrino, 104 teknolojinin derslerde kullanımının eğitimin çıktılarını nasıl etkilediği sorusuna odaklanarak, bu konuda yapılan ampirik araştırmaların yetersizliğine işaret etmektedirler. Teknolojinin etkisi çok yönlü bir biçimde ortaya çıktığından, çok basit görünen işe yarıyor mu? sorusu, teknolojinin öğrencilerin öğrenmesine ve motivasyonuna, öğrenciöğretmen-teknoloji arasındaki sınıf dinamiklerine, resmi kurum olarak okullara etkisi hesaba katılmadan cevaplanamamaktadır. Teknolojiyi ne zaman kullanmak gerektiği ve hangi teknolojinin hangi amaçla kullanılması gerektiği hakkındaki kararlar, öğrenme, öğretme ve değerlendirme hakkındaki teorilerden ve araştırmalardan bağımsız biçimde verilmemelidir. Teknolojiyi çok kapsamlı ve farklılaştırılmamış bir değişken olarak kabul etmek, teknolojik araçların öğrenme ortamlarına doğru biçimde entegre edilebilmesi için fazla basit bir bakış açısıdır. Lawless ve Pellegrino ya göre, mevcut araştırma bulguları, teknolojinin eğitimde iyileşmeyi sağladığını göstermemektedir; daha ziyade eğitimde iyileşmenin tutarlı bir öğretim ve yüksek nitelikli öğrenmeyi destekleyen değerlendirme yoluyla sağlandığı görülmektedir. 104 Lawless ve Pellegrino, 2007. e itim izleme raporu 2010 93