Ankara Avrupa Çal ışmalar ı Dergisi Cilt: 5, No:2 (K ış: 2006), s. 39-45 Prof Dr. Ahmet Gökdere'ye Arma ğan AB'DE EKONOMIK BÜTÜNLE ŞME VE TÜRKİYE'NİN ENTEGRASYONU Nurettin KİLİCİ * ÖZET Bu çalışmada, Avrupa Birliği ekonomik bütünle şmesinin bugünkü ula ştığı nokta ve Türkiye'nin AB 'ye entegrasyonu konusu incelenmektedir. Çal ışmada öncelikle; "Gümrük Birliği", "Ortak Pazar", "Tek Pazar", "Tek Para" gibi aşamalardan geçen ekonomik bütünle şme süreci, ana hatlanyla açıklanmaktadır. Bunlara ilave olarak, ekonomik bütünle şmenin sosyal boyutunu olu şturan mali yardımlar konusu k ısaca incelenmektedir. Çalışman ın izleyen ba şhklarında, Türkiye-AB ili şkileri, konunun ekonomik boyutu itibariyle de ğerlendirilmektedir. Bu ili şkiler henüz gümrük birli ğinden ileriye geçememi ştir. Ancak, çalışmada 2005 yılında 75 milyar dolara yaklaşacak olan ihracat büyüklüğü ile Türkiye ekonomisinin, AB ile rekabet edebilecek güce ula ştığı tespiti yap ılmaktadır. Bu seviyeye ula şılmas ında da, 1.1.1996 tarihinde başlatılan gümrük birliğinin çok büyük katk ısı olmu ştur. Şimdi AB ile üyelik müzakerelerinin başlaması ile Türkiye sahip oldu ğu potansiyelini çok daha iyi ortaya koyacak ve rekabet gücünü artıracaktır. Anahtar Sözcükler: Avrupa Birliği, Tek Pazar, Tek Para, Mali Yardım, Türkiye 'nin AB 'ye entegrasyonu. * Prof.Dr., Hacettepe Üniversitesi Maliye Bölümü Ö ğretim Üyesi.
40 NURETTIN BİL İCİ ABSTRACT In this study, the recent situation of EU economic integration and Turkey's membership to EU is investigated. First of all, the phases of economic integration process named as "Custom Unions", "Common Market", "Single Market", "Single Currency" are explained briefly. In addition, fiscal aids which constitute the social dimension of economic integration is examined. The latter headers of the study evaluate the economic dimension of Turkey-EU relations which could not exceed the Customs Union stage. On the other hand; this study points out that Turkey reached to competative power among EU countries due to having a 50 billion $ of export volume in the year 2003. Customs Union which decreed on 1.1.1996 has an important role in reaching this level of competition. Now it is time for Turkey to advance on the road of economic integration. Keywords: European Union, Single Market, Single Currency, Fiscal Aids, Turkeys Integration to EU. G11215 AB'nin kurulu ş felsefesinin temelinde di ğer nedenler yan ında, ekonomik gücünü art ırma dü şüncesi de yatmaktad ır. ABD ve Japonya'dan olu şan iki süper güce kar şı durabilmek için birle şmek, bütünle şmek gerekli idi. Ancak bu şekilde rekabette kuvvetli hale gelinebilecekti. II. Dünya sava şı sonras ında somut ad ımlar ı at ılan projenin, günümüze kadar ba şarıyla taşındığın ı ve bu proje sayesinde, Avrupa halklar ının refah düzeyinin daha da art ırıldığın ı görüyoruz. Bu olumlu geli şmeler 6'larla ba şlayan projede, üye say ıs ını zaman içinde 15'e ç ıkarm ıştır. 2004 yıl ı Mayıs ayında ise üye ülkelerin sayısı 25'e yükselmi ştir. AB'nin 2004 yılı itibariyle gerçekle ştirdiği 10 trilyon euro'nun üzerindeki gayri safi yurt içi has ılas ı, dünya üretiminin % 25'ine tekabül etmektedir. 450 milyon nüfuslu AB ülkelerinin, dünya ihracat ı içindeki pay ı'da % 25 civar ındad ır. Bu şekilde AB ABD'nin GSMH büyüklüğünü yakalam ıştır. Dış ticaret büyüklü ğü aç ısından ise, % 20 civar ında büyüklüğe sahip olan ABD'nin önüne geçmi ştir. Yeni kat ılımlarla bu oran daha da yükselecektir. Buna kar şıl ık, sat ınalma gücü paritesine göre, AB'de ki şi başına düşen milli gelir ortalamas ı 23.000 euro civar ındadır ve bu miktar 273 milyon insan ın yaşadığı ABD KBDMG miktar ı olan 35.000 euro'nun hayli alt ında kalmaktad ır. Bu son rakamlar, AB'nin ABD vatanda şların ın refah seviyesini yakalayabilmesi için henüz katetmesi gerekli epey mesafe oldu ğunu göstermektedir.
AB' DE EKONOMIK BULUŞMA 41 Bu çal ışmada, AB'nin temelde ABD kar şıs ında daha güçlü olma dü şüncesiyle başlattığı ekonomik bütünle şmenin temel evreleri inceleme konusu yap ılacak ve Türkiye'nin bu süreçle entegrasyonu konusu de ğerlendirilecektir. 1. AB Ekonomik Bütünle şmesinin Tarihçesi AB süreci, 1953 y ılında Avrupa Kömür-Çelik Birli ği ile Fransa ve Almanya ba şta olmak üzere toplam 6 ülke aras ında ba şlatılmıştır. Avrupa Kömür-Çelik Birli ği, s ınırl ı bir birliktelikti. Yani, sadece kömür ve çelik konusunu ilgilendiren bir birliktelikti. I şbirliğinin diğer alanlara da geni şletilmesi ile, 1958 y ılında Avrupa Ekonomik Topluluğu ve Avrupa Atom Enerjisi Toplulu ğu kuruldu. 1953 y ılında 6 ülke ile kurulan Topluluğun üye say ısı; 1973, 1981, 1986, 1995, 2004 y ılı geni şlemeleri ile 25'e ç ıkmıştır 2007 y ılında Bulgaristan ve Romanya'n ın da kat ıl ımıyla üye say ıs ı 27'yi bulacakt ır. Avrupa'n ın ekonomik bütünle şmesinde at ılan ilk önemli ad ım, gümrük birliğinin gerçekle ştirilmesi ile ortak pazar ın kurulmas ıd ır. Türkiye'nin o tarihlerde "onlar ortak biz pazar" düşüncesi ile ku şkuyla yaklaştığı gümrük birliğini, 6 ülke 1964 y ıl ında gerçekle ştirmi şdir. 1967'de Füzyon Antla şmas ı imzalanmıştır. Bu Antla şma ile, 3 ayrı Topluluk tek çat ı altında toplanmışt ır. 1992 y ıl ında, Maastricht Antla şmas ı olarak da bilinen AB Antla şmas ı imzalanm ıştır. Bu Antla şma ile de, ekonomik ve parasal birlik hedefi proje olmaktan ç ıkarıl ıp, somut bir eylem haline dönü ştürülmüştür. Şubat 2001 tarihinde imzalanan Nice Antla şmas ı da, AB tarihinde çok önemli bir Antlaşma olarak yerini alm ıştır. AB'nin üye say ısının 15'den 27'ye ç ıkmas ı bu Antlaşma ile gerçekle ştirilmi ştir. Bu geni şleme, AB tarihinin gerek say ı, gerek nüfus büyüklüğü olarak en büyük geni şlemesidir. Ayn ı Antlaşma ile, AB'nin mevcut kurumlarının yapısı, yeni kat ılacak 12 ülke göz önünde tutularak yeniden şekillendirilmi ştir. Komisyon'un komiser say ıs ı, Parlamento'nun milletvekili say ıs ı, bu 12 ülkenin nüfusu dikkate al ınarak yeniden belirlenmi ştir. Diğer taraftan, Arahk 2001'de yapılan Laeken Zirvesi ile, Avrupa Konvansiyonu ya da Kurultay ı olarak isimlendirilen bir çal ışma grubu olu şturulmuştur. Bu çal ışma grubu, bugüne kadar daha çok ekonomik kapsaml ı olan entegrasyonun boyutunu, diğer alanlara da ta şımayı tasarlamaktad ır. Konvansiyon çerçevesinde; AB ortak anayasas ı, siyasal birlik, d ış ilişkilerde birlik, askeri' alanda ortak politika üretilmesi gibi konular tart ışılmaktad ır. 2. Ekonomik Bütünle şmenin İki Önemli A şamas ı: Tek Pazar, Tek Para Avrupa bütünle şmesi projesinin temelinde, ekonomik gücün, dolay ısıyla refah seviyesinin art ınlmas ı düşüncesinin oldu ğu daha önce ifade edilmi ştir. Bunun da, gümrük duvarlar ın ın, yani korumac ılığın kald ırılmas ı ile alakal ı olduğu ba ştan beri bilinmekte idi. Bu şekilde, üye ülkeler aras ında gümrük duvarlar ı kald ır ılmış, üçüncü ülkelerle yap ılan anla şmalarla da, kar şılıkl ı olarak bu duvarlar ın boyu k ısaltılmıştır.
42 NURETTİN B İL İC İ Günümüzde AB'nin üçüncü ülkelere kar şı ortalama koruma oran ının % 3'ün alt ına indiği görülmektedir. 1963 y ıl ında olu şturulan gümrük birliğinden, zamanla "tek pazar"a Gümrük birliği, fiziki anlamda gümrükleri ortadan kald ırmamıştı; mal yüklü araçlar s ın ırlarda duruyor, özellikle dolayl ı vergilerle ilgili ihracatç ı ülkenin vergi iadesi, ithalatç ı ülkenin vergilendirme i şlemleri burada yap ılıyordu. Tek Pazar' ın ortaya ç ıkışıyla, bu i şlemlere de son verilmi ştir. 1993 y ılından bu yana art ık, mal taşıyan araçlar ın üye ülkeler aras ındaki s ınırlarda i şlemlere tabi tutulmas ı söz konusu olmamaktad ır. AB'nin tamam ı tek ülke gibi değerlendirilmekte, ithalat-ihracat i şlemleri mal ın götürüldüğü şehirde yap ılmaktad ır. Bu i şlemlerin denetimi de, üye ülkeler idareleri aras ında olu şturulan güçlü bilgisayar şebekesi vas ıtas ıyla yap ılmaktad ır. 12 y ıl ını dolduran Tek Pazar uygulamas ının sonuçları olumludur. 10 y ıl ı (1993-2003 aras ı) değerlendiren bir Komisyon Raporu Tek Pazar uygulamas ı sayesinde: 2-10 y ıl içerisinde, 2,5 milyon civar ında yeni ilave i ş imkanı yarat ıldığını, ki şi ba şına AB GSMH'sinde 2.338 euro'luk art ış sağlandığın ı, -AB ülkeleri ihracat ın ın GSMH içindeki 1992 yılında % 6.9 olan pay ının, 2001 y ıl ında % 11.2'ye ç ıktığın ı ifade etmektedir. Ayn ı raporda bu önemli ihracat art ışında, Tek Pazar uygulamas ı sayesinde, rekabete zorlanma ve buna paralel olarak ya şanan çok say ıdaki şirket evliliklerinin büyük rolü oldu ğu da vurgulanmaktad ır. "Tek pazar"la ba ğlantılı önemli bir konu da, tek para uygulamas ına geçi ş konusudur. "Tek pazar" uygulamas ın ın olumlu sonuçlar ının daha ileri düzeye ta şınmas ı, tek para uygulamas ı ile mümkün olabilecektir. Tek para, "tek pazar" uygulamas ının doğal tamamlay ıc ısı olarak görülmekte ve ekonomik bütünle şmenin ancak bu şekilde istenilen düzeye ta şınabilece ği dü şünülmektedir. Dünya parasal rezervlerinin % 50'sinin ve al ışveri şlerin % 85'inin yap ıldığı güçlü para birimi Dolara kar şı rekabet de, ancak bu şekilde mümkün olabilecektir. Tek paraya dahil olma, tam üyeli ğe paralel bir olay olarak görülmemi ştir. Tam üyelik için "serbest rekabete dayan ıklı bir ekonomi"den bahsedilmekte, oysa tek paraya giri ş için ilave olarak a şağıdaki ko şulların yerine getirilmesi gere ği de vard ır: -Bütçe aç ığın ın GSYİH'nin % 3'nü geçmemesi, -Kamu borçlar ının GSY İH'nin % 60'n ı geçmemesi, -Enflasyon oran ının, üç en dü şük ülke enflasyon ortalamas ının 1.5 puan fazlas ını geçmemesi, DTM (TC Ba şbakanl ık D ış Ticaret Müste şarl ığı), TOBB (Türkiye Odalar ve Borsalar Birli ği) Avrupa Birli ği ve Türkiye, 5. bask ı, Avrupa Birli ği Genel Müdürlüğü, Ankara, Kas ım, 2002, s.362. 2 European Commission, Directorate-General Internal Market, The Internal Market, 10 Years without Frontiers (1.1.1993-1.1.2003), European Co ınmission, 2002, s.3-7.
AB' DE EKONOM İK BULUŞMA 43 -Faiz oranlar ın ın ayn ı oran ı geçmemesi, -Ortak paraya geçi ş öncesindeki iki y ıl boyunca, belirlenen oran ın üzerinde devalüasyon yap ılmamas ı. Bu kriterler, isrikrarl ı bir ekonomide, disipline olmu ş bir kamu maliyesinde bulunmas ı gerekli kriterler olarak dü şünülmüştür. Son geni şleme öncesindeki 15 üye ülkeden; İngiltere, Danimarka ve Isveç dışındaki 12 ülke milli paralarından vazgeçerek, 1.1.2003 tarihinde ba şlatılan tek para uygulamas ına (euro'ya) dahil olmu şlard ır. 3. Mali Yard ımlar: Ekonomik Bütünle şmenin Sosyal-İnsani Boyutu AB ekonomik bütünleşmesinin temelinde; "özgürce, dişe diş bir rekabet anlayışı " vard ır. Ancak konunun insanc ıl boyutu, sosyal boyutu da ihmal edilmemi ştir. Hep birlikte kalk ınma, AB'nin geri kalm ış bölgelerinin refah düzeyinin art ırılmas ı da, ortak politikalar ın önemli bir tamamlay ıc ıs ı olarak görülmü ştür. Bu politikan ın uygulamas ı da, zengin ülkelerden al ın ıp, fakir ülkelere ve bölgelere yard ım şeklinde gerçekle ştirilmektedir. Yard ımların miktarı, ülkelerin ve bölgelerin; ekonomik kalkınmışlığı, nüfusu, i şsizlik oran ı gibi çeşitli kriterlere göre belirlenmektedir. Bu çerçevede ekonomik durumu daha zay ıf olan; Portekiz, İspanya, Yunanistan, Irlanda gibi ülkeler bu kaynaklardan yüksek tutarlarda pay alm ışlardır. Yunanistan' ın 1981 'den bu yana, İspanya'n ın 1986'dan bu yana ald ıkları hibe niteliğindeki mali yard ımlar ın toplam tutar ı ayrı ayrı s ıras ıyla 84 ve 110 milyar euro'yu bulmu ştur. 2005 y ılında hibe kaynaklar ından İspanya 7,5 milyar, Yunanistan ise 3,5 milyar euro net mali yard ım sağlamaktad ırlar. Bu ülkeler, Avrupa Yat ırım Bankas ı kaynaklarından da, istedikleri tutarda kredi yard ımından yararlanabilmektedirler. Geni şleme ile birlikte, bu ülkelerin ald ıklan mali yard ım tutarlar ında ciddi azalmalar olacak gibi görünmektedir. Zira, AT bütçesi büyüklüklerinin geni şlemeye paralel olarak art ırılmas ına, Almanya, Fransa gibi net katk ı sağlayan ülkeler kar şı ç ıkmaktad ır. 100 milyar euro civar ına büyüklüğü olan AT bütçesi, 15 ülke yerine 25 ülkeye dağıtılacakt ır ve yeni ülkelerin yüksek tutarlarda pay almas ı ile, mevcut net transfer sağlayan ülkelerin gelirlerinde önemli azalmalar olmas ı kaç ınılmaz hale gelecektir. Yunanistan, İspanya ve Portekiz'in; "bize yap ılan tahsisatları azaltmadan çözüm bulun, çözüm yolu bütçeye yap ılan katk ıların artırılmasından geçmektedir" savunmas ı, özellikle Almanya'n ın içinde bulunduğu ekonomik sıkıntılar da dikkate al ınd ığı vakit, pek kabul edilecek gibi gözükmemektedir. Net transfer sahibi ülkelerin bu savunmas ına karşılık, Almanya ve Fransa gibi ülkeler de; "siz yüksek tutarlarda fon aldın ız, ülkelerinizin ekonomik sorunlar ı önemli ölçüde çözüldü, AB ortalamalar ına yaklaştınız, fonların daha sık ıntılı durumda olan yeni üyelere kayd ırdınası gereklidir" şeklinde cevap vermektedirler. Mevcut net transfer sa ğlayan üye ülkeler, 2007 y ıl ına kadar olan dönemi kurtarm ışlard ır. Tart ışmalar 2007 y ıl ından itibaren uygulamas ı ba şlayacak olan yeni
44 NURETTIN B İLİC İ 7 yıllık mali plan (2007-2014) dönemi için yap ılmaktad ır. 2004 y ıl ı Mayıs ay ında 10 aday ülkenin tam üye olmas ı ve masada yerlerini almalar ı ile bu tart ışmaların dozu daha da şiddetlenmi ştir. 4. Türkiye: AB Ekonomik Bütünle şmesinin Neresinde? Türkiye AB ili şkileri 6'larla ba şlamıştır. 6'larla, tam üyeli ğe yönelik ilk ili şkiyi Türkiye ve Yunanistan kurmu şlard ır. Bu ba şlang ıçtan sonra 19 de ği şik ülkenin AB'ye üye olmay ı başarmas ına rağmen, Türkiye hala bu konudaki hedefine ula şamam ıştır. 1963 Ankara Anla şmas ı, 1975 Katma Protokol, 1995 Ortakl ık Konseyi Karar ı, bu ili şkide önemli kilometre ta şlarını oluşturmaktad ır. Birincisi ile tam üyeli ğe yönelik ad ım atılmış, ikincisi ile gümrük birli ğinin takvimi yap ılmış, üçüncüsü ile de 1.1.1996 tarihinden itibaren gümrük birli ği uygulamas ı ba şlatılmıştır. Gümrük birliği süreci, 2005 y ılı sonu itibariyle 10 yılını tamamlayacakt ır. Sonuçlar olumludur. Gümrük birli ğine kadar hayal bile edilemeyen Türk otomobil sektörünün, beyaz e şya sektörünün AB pazar ındaki üstün performans ına şahit olunmuştur. Gümrük birli ği ile; rekabete, dolay ıs ıyla daha kaliteli ve daha ucuza ürün yapmaya zorlanan Türk üreticisi, rakiplerini de yak ından tan ıma fırsat ın ı bulmu ştur. Gümrük birliği öncesindeki 10 y ıl boyunca 8 ila 20 milyar Dolar aras ında seyreden yıll ık ihracat büyüklü ğümüzün, gümrük birli ğinin 10. y ılı olan 2005 y ılında 75 milyar dolara yak ın gerçekle şmesi beklenmektedir. Gümrük birli ğinin faydalar ı önümüzdeki yıllarda daha da artacak, Türkiye sahip oldu ğu potansiyelini daha büyük ölçeklerde sergileyebilecektir. Türkiye, tam üyeli ğin gerekli k ıldığı "serbest rekabete dayanıkl ı istikrarlı bir ekonomi" amac ını gerçekle ştirme yönünde çal ışmaya devam etmektedir. Bunun arkas ından da, tek paraya geçi ş doğrultusunda gerekli kriterleri sa ğlamak için çaba sarfedecektir. Mali yard ımlar konusuna gelince, bu konuda ili şkiler boyunca AB tarafın ın gerekli duyarl ılığı göstermediği görülmektedir. Türkiye'nin sağladığı mali yard ım tutar ı, aday ülke olarak kabul edildi ği Helsinki Zirvesi'ne kadar (Aral ık 1999) 914 milyon euro'da kalm ıştır. Aday ülke statüsünün verilmesinin ard ından, 2000 yılından itibaren y ıll ık 177 milyon euro tutar ında hibe yard ımı yapılmaya başlanmıştır. Bu rakam; 2004 y ılında 250 milyon euro'ya, 2005 y ılında 300 milyon euro'ya ç ıkmıştır. 2006 y ıl ında ise 500 milyon euro'ya yükseltilmesi kararla ştırılmıştır. Türkiye'ye ayr ılan bu tutarlar di ğer aday ülkelerle kar şılaşt ırıldığı vakit çok dü şük kalmaktad ır. 2004 y ılında üye olan 10 yeni ülkeye ayr ılan tutar, 2004 y ılı için 10 milyar euro, 2005 y ıl ı için 12.5 milyar euro, 2006 y ı lı için ise 15 milyar euro'dur. On ülkenin nüfuslar ı toplamın ın yakla şık 75 milyon ve ekonomik aç ıdan daha iyi durumda olduklar ı dikkate
AB' DE EKONOM İK BULUŞMA 45 al ınd ığı vakit,' Türkiye aç ıs ından yap ılan haks ızlığın boyutu rahatça anla şıl ır. Bu durum karşıs ında Türkiye, bu haks ızl ığın giderilmesini sağlamaya yönelik yoğun çaba sarfetmek durumundad ır. 2006 y ıl ı, AB 3. mali plan uygulamas ın ın son y ıl ıdır. 2007-2014 mali yard ım program ın büyüklükleri bu y ıl içinde kesinle ştirilecektir. Ülkemize ayr ılacak tutarlar ın, müzakerelere ba şlamış bir ülke olarak ciddi tutarlarda art ırılmas ı beklenmektedir. Tam üyeli ğin gerçekle şmesiyle, al ınacak yard ımlar gerçek seviyesine ulaşacakt ır. SONUÇ Türkiye'nin AB'ye tam üyeli ğine kar şı ç ıkanlar; nüfus büyüklü ğü, kültür ve din farkl ılığı, demokrasi, insan haklar ı, Türkiye'nin AT bütçesinden yüklü tutarlarda para alacağı gibi gerekçeleri göstermektedirler. Asl ında AB tam üyelik durumunda sağlayacağı mali yardımlann kar şılığını, gümrük birliği sayesinde çoktan, ticaret yoluyla geri almıştır, almaya da devam etmektedir. Aslında bize AB tereddüdünün temelinde, yukar ıdaki nedenlerden daha çok, Türkiye korkusu yat ıyor gibi gelmektedir. Tam üyelikle birlikte harekete geçecek olan potansiyel ve AB içinde edinilecek güçlü konum, AB'yi korkutmaktad ır. Türkiye bu durum kar şıs ında, AB'ye yak ınla şma çabalar ına daha süratle devam etmek durumundad ır. Türkiye, AB ekonomik bütünle şmeyi içinde tam anlam ıyla yer alacakm ış gibi çabaların ı sürdürmelidir. Tam üyeli ğe yönelik olarak yap ılan AB standartlar ının Türkiye'de de geçerli k ıl ınmas ı ve mevzuat uyumla ştırmas ı çal ışmalar ı, Türkiye'ye duyulan güveni art ıracak, dolay ıs ıyla yabanc ı sermaye giri şini h ızland ıracakt ır Türkiye ekonomisi, AB ülkeleri ekonomileriyle "rekabet edebilecek" seviyeye çoktan ula şmıştır. Bu noktaya gelinmesinde de, 1996 y ılında başlatılan gümrük birliğinin çok büyük katk ısı olmuştur. AB'nin de, Türkiye ile ilgili ku şku-tereddüt politikas ını bir kenara b ırakarak, önyarg ılarından kendini kurtar ıp, AB-Türkiye ili şkilerini doğru mecraya oturtmas ı gereklidir. Bu yeni süreçten AB, Türkiye'nin kazand ığından çok daha fazlas ını kazanacakt ır. Türkiye'nin AB'ye entegrasyonu, yani kalk ınmış istikrarl ı bir Türkiye, AB'nin bu bölgedeki ekonomik ve siyasi gücünün artmas ı anlam ına gelecektir. Bundan da AB ve Türkiye kadar, dünya bar ışı ve istikrar ı da kazançl ı ç ıkacaktır. 3 Bu 10 aday ülkede, sat ın alma gücü paritesine göre ki şi başına dü şen milli has ıla tutar ı 12 bin Euro'dur (Türkiye 5.200 Euro). Ayn ı gruptaki ülkeler, ekonomi içindeki sektörlerin pay ı aç ıs ından da AB ortalamalar ına yaklaşmışlard ır. Bu ülkelerde toplam GSMH içinde sanayinin pay ı artm ış, tar ım sektörünün pay ı ise % 9'a kadar dü şmüştür (AB ortalamas ı: %5-6). Türkiye'de tar ım sektörünün ekonomi içindeki pay ı ise, hala %35 düzeyindedir.