OKUL YÖNETİCİLERİNİN PDR HİZMETLERİNİN GEREKLİLİĞİ VE ETKİLİLİĞİNE İLİŞKİN ALGILARININ BAZI DEĞİŞKENLER AÇISINDAN İNCELENMESİ Seval APAYDIN, S. Gülfem ÇAKIR Giriş Yöntem Bulgular Tartışma, Sonuç ve Öneriler Kaynakça DOI: http://dx.doi.org/10.14527/9786053183563.040
Giriş Öğrenci kişilik hizmetlerinin temel unsurlarından olan psikolojik danışma ve rehberlik (PDR) hizmetleri, öğrencilerin bedensel, psikolojik ve sosyal yönleriyle bir bütün olarak ve sürekli gelişmelerini vurgulayan çağdaş eğitim sistemlerinin ayrılmaz bir parçası haline gelmiştir. Kuzgun a (1992) göre, rehberlik hizmetleri, bireye kendini anlaması, çevredeki olanakları tanıması ve doğru kararlar vererek kendini gerçekleştirmesi için yapılan sistematik ve profesyonel yardım sürecidir. Okullarda sunulan PDR hizmetlerinin amacı, Türk Eğitim Sisteminin genel amaçları çerçevesinde öğrencilerin kendilerini gerçekleştirmelerini, eğitim sürecinden yetenek ve özelliklerine göre en üst düzeyde yararlanmalarını ve gizil güçlerini en uygun şekilde kullanmalarını ve geliştirmelerini desteklemek olarak belirtilmiştir (Milli Eğitim Bakanlığı, 2001). Okullarda sunulan PDR hizmetlerinin sağlıklı ve verimli olarak yürütülmesi için, veli, öğrenci, öğretmen ve yöneticileri içeren paydaşların katılımı ve işbirliği çok önemlidir (Korkut-Owen ve Owen, 2008;Özgüven 2007; Zalaquett ve Chatters, 2012). PDR hizmetlerinin ilkeleri incelendiğinde de paydaşlar arası işbirliğinin vurgulandığı görülmektedir (Güven, 2008; Tan ve Baloğlu, 2006; Yeşilyaprak, 2013). Bu paydaşlar içerisinde özellikle okul yöneticilerinin okul psikolojik danışmanları ile işbirliği ayrı bir öneme sahiptir (Karip ve Köksal, 1999). Rehberlik ve Psikolojik Danışma hizmetleri yönetmeliğine göre, okullarda PDR hizmetlerinin yürütülmesinden PDR hizmetleri yürütme komisyonu sorumludur. Okul müdür yardımcısı, psikolojik danışman ve sınıf rehber öğretmenlerinden oluşan bu komisyonun başkanı ise okul müdürüdür. PDR hizmetleri yönetmeliğinde komisyonu oluşturan unsurların görev tanımları detaylı bir şekilde açıklanmıştır. Buna göre, PDR hizmetleri yürütme komisyonunun kurulması ve komisyona başkanlık edilmesi, PDR hizmetlerinin yıllık plan ve programının hazırlanması, uygulanması ve yürütülmesi ile hizmetlerin sunulması sürecinde ilgililer arasında eşgüdümün sağlanmasında yetki ve sorumluluk okul müdüründedir (MEB, 2001). Okullarda Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Kılavuzunda da (MEB Özel Eğitim ve Rehberlik Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 2015), okul PDR hizmetleri kapsamında yıl boyunca yürütülecek çalışmalar ve bu çalışmaların kimler tarafından yürütüleceği listelenmiştir. Kılavuzda tüm çalışmaların planlanması, uygulanması ve koordinasyonundan okul yöneticilerinin sorumlu olduğu görülmektedir. Bu bağlamda, psikolojik danışmanlar ve okul yöneticileri okul PDR hizmetlerinin gerçekleştirilmesi sürecinin doğal ortaklarıdır (Beesley ve Frey, 2006). Okul yöneticilerinin rehberlik hizmetlerine dair algıları bu işbirliği sürecini etkileyebilmektedir. Yapılan birçok araştırmada okul yöneticisinin PDR hizmetlerine ilişkin algısının ve PDR uzmanları ile işbirliğinin rehberlik faaliyetlerini, öğrencilerin gelişimlerini ve okulun eğitim kalitesini olumlu yönde etkilediği ifade edilmiştir (Camadan ve Sezgin, 2012; Korkut-Owen, Owen ve Ballestero, 2009; Ponec ve Brock, 2000; Zalaquett, 2005; Zalaquett ve Chatters, 2012). Okul yöneticilerinin okul psikolojik danışmanlarının rollerine ilişkin farkındalıkları ve olumlu algıları okul PDR hizmetlerine yönelik memnuniyet düzeyini artırmaktadır (Beesley ve Frey, 2006). Akbaş ve Çam ın (2003) PDR hizmetlerinin yürütülmesi sürecindeki işbirliğini incelediği araştırmada, işbirliğinin yüksek olduğu okullarda PDR hizmetlerinin kalitesini artıracak etkenler arasında yüksek idare desteği, olumlu PDR algısı, yüksek düzeyde motivasyon, sorumlulukların yerine getirilmesi ve eğitime ve gelişime önem veren anlayış gibi etkenler öne çıkmıştır. Diğer yandan, düşük idare desteği, olumsuz PDR algısı ve engelleyici iletişim ise işbirliğini azaltan etkenler olarak ortaya çıkmıştır. Bu bulgulara bakıldığında, okul yöneticilerinin PDR hizmetlerine ilişkin olumlu algılarının, rol ve işlevlere ilişkin farkındalıklarının hizmetlerin kalitesini artırdığı açıkça görülmektedir. Okul yöneticilerinin ve psikolojik danışmanların PDR hizmetlerini algılamada ortak bir anlayışının ve işbirliğinin olmaması durumunda ise PDR faaliyetlerinin olumsuz etkilenebileceği, çatışmalara ve sorunlara yol açabileceği ortaya konmuştur (Aydın, Arastaman ve Akar, 2011; Camadan ve Sezgin, 2012; Güven, 2009; Nazlı, 2007; Özabacı, Sakarya ve Doğan, 2008; Savaş ve Hamamcı, 2010). Şüphesiz, ortak bir anlayış ve işbirliğinin oluşması da okul yöneticilerinin olumlu algıları ve rollere dair farkındalıkları ile mümkün olabilecektir. Araştırma sonuçları ışığında, okul yöneticilerinin okullarda sunulan PDR hizmetleri ile ilgili görüşlerinin mümkün olduğu ölçüde kapsamlı bir biçimde 656
belirlenmesinin okul PDR hizmetlerine ilişkin beklentilere ışık tutması ve PDR hizmetlerinin geliştirilmesi açısından önemli olduğu görülmektedir. Bu nedenle, bu araştırmada, okul yöneticilerinin PDR hizmetlerinin önemini, etkililiğini, psikolojik danışmanların rol ve işlevlerini ve hizmetlerin sunumunda yaşanan sorunları nasıl algıladıklarını incelemeye odaklanılmaktadır. Araştırmada 4 soruya yanıt aranmaktadır; 1.) Okul yöneticilerinin okuldaki PDR etkinliklerinin rol ve işlevlerinin önemine ilişkin algıları eğitim düzeylerine, mezun olunan fakülteye, okullarında rehberlik uzmanı olup olmamasına, okullarının okul rehberlik programının olup olmamasına, görev yaptıkları okul düzeyine, yöneticilikte geçirilen süreye ve toplam çalışma süresine göre farklılaşmakta mıdır? 2.) Okul yöneticilerinin PDR hizmetlerinin ne kadar gerekli ve etkili olduğuna ilişkin algıları eğitim düzeylerine, mezun olunan fakülteye, okullarında rehberlik uzmanı olup olmamasına, okullarının okul rehberlik programının olup olmamasına, görev yaptıkları okul düzeyine, yöneticilikte geçirilen süreye ve toplam çalışma süresine göre farklılaşmakta mıdır? 3.) Okullarda PDR hizmetlerinin yürütülmesinde okul yöneticilerinin engel olarak algıladıkları durumlar nelerdir? 4.) Okul yöneticilerinin, psikolojik danışmanın sorumluluk alanlarına (bireysel görüşmeler, grup çalışmaları, yönetimsel işler) haftalık olarak ayırması gereken süreye ilişkin algıları nasıldır? Yöntem Bu araştırma okul yöneticilerinin okullarda yürütülen PDR hizmetlerine ilişkin algılarının belirlenmesini amaçlayan betimsel bir çalışmadır. Katılımcılar Araştırmanın çalışma grubunu, Mart-Nisan 2015 tarihlerinde Antalya ilinde Yöneticilik Formasyonu Kazandırma Kursu III. Kademe Eğitimi ne katılmış olan 150 okul yöneticisi oluşturmaktadır. Katılımcıların 125 i erkek, 11 i kadındır (14 kişi cinsiyet bilgisini boş bırakmıştır). Katılımcılardan %31.90 nı ilkokul, %41.00 i ortaokul ve %27.10 nu lisede yöneticilik yapmaktadır ve 111 i (%74.00) lisans, 32 si (%21.30) yüksek lisans mezunudur (Yedi kişi belirtmemiştir; %4.70). Katılımcıların yönetici olarak çalışma yılı bir ile 37 yıl (x =9.30; ss=7.72) arasında ve öğretmen olarak çalışma yılı ise bir ile 34 yıl (x = 12.68; ss = 6.36) arasında değişmekte olup toplam çalışma yılı dokuz ile 41 yıl (x =21.48; ss=7.22) arasında değişmektedir. Veri Toplama Araçları Araştırmada veri toplama araçları olarak, kişisel bilgi formu, Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerine İlişkin Görüşler Anketi (Korkut-Owen ve Owen, 2008), Yöneticilerin PDR Hizmetlerine Dair Görüşleri Anketi (Gündüz, İnandı ve Tunç, 2014) ve araştırmacılar tarafından oluşturulan PDR Hizmetlerinde Karşılaşılan Sorunlar Anketi kullanılmıştır. Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerine İlişkin Görüşler Anketi Owen (2005) tarafından ASCA nın okul psikolojik danışmanlarının rol ve işlevleriyle ilgili sıralaması ölçüt alınarak hazırlanan Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerine İlişkin Görüşler Anketinin Türkçeye uyarlama çalışmaları Korkut-Owen ve Owen(2008) tarafından yapılmıştır. Anketin iç tutarlılık katsayısı. 83 olarak bulunmuştur. Bu çalışma grubu ile yapılan güvenirlik çalışmasında ise iç tutarlılık katsayısı. 95 olarak bulunmuştur. Psikolojik danışmanın rol ve işlevleri ile ilgili 27 maddeden oluşan 7 li likert tipi anketten alınabilecek puanlar 27 ile 189 arasında değişmektedir. Yüksek puan PDR hizmetleri ile ilgili olumlu görüşe sahip olmanın göstergesi olarak değerlendirilmektedir. 657
Yöneticilerin PDR Hizmetlerine Dair Görüşleri Anketi Gündüz vd. (2014) tarafından geliştirilen Yöneticilerin PDR Hizmetlerine Dair Görüşleri Anketinde 5 li dereceli olarak işaretlenen 20 madde bulunmaktadır. Anketin Etkililik (15 madde) ve Gereklilik (5 madde) olmak üzere iki alt faktörü bulunmaktadır. Tüm ölçek için iç tutarlılık katsayısı.95 etkililik için iç tutarlılık katsayısı.94 ve gereklilik için iç tutarlılık katsayısı.85 olarak bulunmuştur. Bu çalışma grubu ile yapılan güvenirlik çalışmasında ise iç tutarlılık katsayıları toplam için.96 etkililik için.94 ve gereklilik için.83 olarak bulunmuştur. PDR Hizmetlerinde Karşılaşılan Sorunlar Anketi PDR Hizmetlerinde Karşılaşılan Sorunlar Anketi, okul yöneticileri ile yapılmış önceki çalışmalardan yararlanılarak araştırmacılar tarafından oluşturulmuştur. Anket, okullarda PDR hizmetlerinin sunulmasında engel oluşturabilecek problem durumlarını içeren 24 maddeden oluşmaktadır. Kişisel bilgi formu Araştırmacılar tarafından oluşturulan kişisel bilgi formu; katılımcının çalıştığı okul düzeyi, cinsiyeti, eğitim düzeyi, mezuniyet alanı, eğitim sisteminde çalışma süresi, yönetici olarak çalışma süresi, okullarında PDR uzmanı olup olmaması ve okulun PDR programının bulunup bulunmaması ile ilgili soruları içermektedir. Verilerin Çözümlenmesi Katılımcıların psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin ne kadar gerekli ve etkili olduğuna ilişkin algılarında eğitim düzeylerine, mezun olunan fakülteye, okullarında rehberlik uzmanı olup olmamasına ve okullarının okul rehberlik programının olup olmamasına göre farklılık olup olmadığını incelemek amacıyla bağımsız örneklemler için t-testi yapılmıştır. Ayrıca katılımcıların psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin ne kadar gerekli ve etkili olduğuna ilişkin algılarında görev yaptıkları okul düzeyine ve yöneticilikte geçirilen süreye göre farklılık olup olmadığını incelemek amacıyla tek yönlü varyans analizi yapılmıştır. Analiz öncesinde merkezi eğilim ölçümleri, basıklık katsayısı, çarpıklık katsayısı ve histogramlar incelendiğinde her bir dağılımın normale yakın olduğu görülmüştür. Bunların yanı sıra, analiz öncesi varyans homojenliği incelenmiş ve bu şartın sağlandığı görülmüştür. Bulgular Çalışmanın bulguları sırasıyla üç bölümde sunulmaktadır. Okul yöneticilerinin eğitim düzeyi, mezun oldukları fakülte, okullarında rehberlik uzmanı olup olmaması, okul rehberlik programının olup olmaması, çalıştıkları okul düzeyi, yönetici olarak çalışma süreleri ve toplam çalışma süreleri değişkenlerine göre PDR hizmetlerinin gereklilik ve etkililiğine ilişkin algıları birinci kısımda verilmiştir. İkinci kısımda, okul yöneticilerinin PDR hizmetlerinin etkili bir biçimde yürütülmesinin önündeki engellere ilişkin görüşleri ile ilgili bulgular ve son kısımda da psikolojik danışmanın sorumluluk alanlarına haftalık olarak ayırması gereken süreye ilişkin algıları ile ilgili bulgular yer almaktadır. Okul yöneticilerinin eğitim düzeylerine göre rol ve işlevler, gereklilik ve etkililik algısına ilişkin görüşleri t-testi ile değerlendirilmiş ve sonuçlar Tablo1 de verilmiştir. 658
Tablo 1. Eğitim Düzeylerine Göre Rol ve İşlevler, Gereklilik ve Etkililik Algısı. Eğitim Düzeyi n x Ss Sd t p Rol ve işlevleri Lisans 100 160.57 20.34 130 1.27.21 Y. Lisans 32 155.37 19.47 Gereklilik Lisans 106 20.37 3.96 135.31.76 Y. Lisans 31 20.12 3.28 Etkililik Lisans 100 54.73 13.97 129.48.63 Y. Lisans 31 53.39 12.37 Tablo 1 de sunulan t-testi sonuçlarına göre yöneticilerin psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin önem derecesi ve PDR hizmetlerinin ne kadar gerekli ve etkili olduğuna ilişkin algılarının eğitim düzeylerine göre (lisans-yüksek lisans) farklılaşmadığı görülmüştür. Okul yöneticilerinin mezun oldukları fakülteye göre rol ve işlevler, gereklilik ve etkililik algısına ilişkin görüşleri t-testi sonuçları Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Mezun Olunan Fakülteye Göre Rol ve İşlevler, Gereklilik ve Etkililik Algısı. Mezun olunan fakülte n x Ss Sd t p Rol ve işlevleri Eğitim Fakültesi 66 159.16 21.50 108.21.83 Diğer 44 158.31 18.99 Gereklilik Eğitim Fakültesi 69 20.31 3.89 110.29.77 Diğer 43 20.53 3.58 Etkililik Eğitim Fakültesi 70 54.72 13.71 106.07.94 Diğer 38 54.52 13.39 Tablo 2 de sunulan t-testi sonuçlarına göre yöneticilerin psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin önem derecesi ve PDR hizmetlerinin kadar gerekli ve etkili olduğuna ilişkin algılarının mezun olunan fakülteye göre (Eğitim Fakültesi - Diğer) farklılaşmadığı görülmüştür. Okul yöneticilerinin rol ve işlevler, gereklilik ve etkililik algısına ilişkin algıları okulda rehber öğretmen olup olmamasına göre karşılaştırılmış ve sonuçlar Tablo 3 te verilmiştir. Tablo 3. Okulda Rehber Öğretmenin Olup Olmamasına Göre Rol ve İşlevler, Gereklilik ve Etkililik Algısı. Rehber Öğretmen n x Ss Sd t p Rol ve işlevleri Yok 45 161.37 20.45 135 1.04.29 Var 92 157.54 20.02 Gereklilik Yok 46 20.00 4.31 139.72.47 Var 95 20.49 3.50 Etkililik Yok 43 54.53 14.88 132.06.95 Var 91 54.69 12.90 Tablo 3 te sunulan t-testi sonuçlarına göre yöneticilerin psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin önem derecesi ve PDR hizmetlerinin ne kadar gerekli ve etkili olduğuna ilişkin algılarının okullarında rehber öğretmen olup olmamasına göre anlamlı düzeyde farklılaşmadığı görülmüştür. Okulda PDR programının olup olmamasına göre rol ve işlevler, gereklilik ve etkililik algısına ilişkin t ve p değerleri Tablo 4 te verilmiştir. 659
Tablo 4. Okulda PDR Programının Olup Olmamasına Göre Rol ve İşlevler, Gereklilik ve Etkililik Algısına İlişkin t ve p Değerleri. PDR Programı n x Ss Sd t p Rol ve işlevleri Yok 113 160.97 16.88 134 2.01.06 Var 23 147.91 30.25 Gereklilik Yok 116 20.58 3.46 138 1.67.09 Var 24 19.16 5.03 Etkililik Yok 110 54.80 13.27 131.28.78 Var 23 53.91 15.17 Tablo 4 te sunulan t-testi sonuçlarına göre yöneticilerin psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin önem derecesi ve PDR hizmetlerinin ne kadar gerekli ve etkili olduğuna ilişkin algılarının okullarında okul rehberlik programının olup olmamasına göre anlamlı düzeyde farklılaşmadığı görülmüştür. Okul yöneticilerinin rol ve işlevler, gereklilik ve etkililik algılarının çalıştıkları okul kademesine göre farklılaşıp farklılaşmadığı tek yönlü varyans analizi ile değerlendirilmiş ve sonuçlar Tablo 5 de verilmiştir. Tablo 5. Çalışılan Okul Kademesine Göre Rol ve İşlevler, Gereklilik ve Etkililik Algısı. PDR Programı n x Ss F p Rol ve işlevleri İlkokul 41 160.29 24.14 1.56.21 Ortaokul 54 154.88 20.13 Lise 37 162.02 15.35 Gereklilik İlkokul 44 19.70 4.81.96.39 Ortaokul 55 20.36 3.19 Lise 38 20.86 3.32 Etkililik İlkokul 40 54.07 16.06.03.97 Ortaokul 53 54.24 12.21 Lise 36 54.77 12.82 Tablo 5 te sunulan tek yönlü varyans analizi sonuçları yöneticilerin psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin önem derecesi ve PDR hizmetlerinin ne kadar gerekli ve etkili olduğuna ilişkin algılarının görev yaptıkları okul düzeyine göre anlamlı düzeyde farklılaşmadığını göstermiştir. Okul yöneticilerinin yöneticilikte geçirilen süreye göre rol ve işlevler, gereklilik ve etkililik algısına ilişkin görüşlerine dair tek yönlü varyans analizi sonuçları Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6 da sunulan tek yönlü varyans analizi sonuçları yöneticilerin psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin önem derecesi ve PDR hizmetlerinin ne kadar gerekli olduğuna ilişkin algılarının yöneticilikte geçirilen süreye göre değiştiğini göstermiştir. Farklı düzeylerdeki n sayıları eşit olmadığı için, hangi yıllar arasında fark olduğunu incelemek amacıyla LSD testi uygulanmıştır (Büyüköztürk, Çokluk Bökeoğlu ve Köklü, 2008). LSD testi sonuçları 6-10 yıldır çalışan yöneticilerin 1-5 yıldır çalışan ve 16 yıl ve üzeri çalışan yöneticilere göre rehberlik servisinin rol ve işlevlerinin önem derecesine ilişkin algılarının daha düşük olduğunu göstermektedir. 660
Tablo 6. Yönetici Olarak Çalışma Yılına Göre Rol ve İşlevler, Gereklilik ve Etkililik Algısına İlişkin Varyans Analizi Sonuçları. PDR Programı n x Ss F p Anlamlı Fark (LSD) Rol ve işlevleri 1-5 yıl 51 161.15 13.80 2.66.05* 1-2; 2-4 6-10 yıl 42 151.35 27.37 11-15 yıl 16 162.12 17.13 16 ve üzeri 23 162.91 16.37 Gereklilik 1-5 yıl 56 20.41 3.18.47.71 6-10 yıl 43 20.09 4.77 11-15 yıl 15 19.60 3.11 16 ve üzeri 22 21.00 3.74 Etkililik 1-5 yıl 54 54.83 11.12.87.46 6-10 yıl 40 54.22 17.06 11-15 yıl 15 51.13 11.89 16 ve üzeri 20 58.50 13.35 *p<.05 Okul yöneticilerinin rol ve işlevler, gereklilik ve etkililik algısına ilişkin görüşlerinin toplam çalışma sürelerine göre karşılaştırılması amacı ile yapılan varyans analizi sonuçları Tablo 7 de verilmiştir. Tablo 7. Toplam Çalışma Yılına Göre Rol ve İşlevler, Gereklilik ve Etkililik Algısına İlişkin Varyans Analizi Sonuçları. PDR Programı n x Ss F p Anlamlı Fark (LSD) Rol ve işlevleri 9-15 yıl 30 166.66 14.41 3.02.03* 1-2 16-20 yıl 46 153.71 25.03 21-25 yıl 27 161.96. 20.00 26-41 yıl 34 156.23 14.74 Gereklilik 9-15 yıl 32 21.09 3.62.68.56 16-20 yıl 45 19.88 4.16 21-25 yıl 28 20.07 3.71 26-41 yıl 36 20.41 3.51 Etkililik 9-15 yıl 30 57.76 13.66 1.15.33 16-20 yıl 43 52.79 14.89 21-25 yıl 26 52.38 12.74 26-41 yıl 35 55.91 11.95 *p<.05 Tablo 7 de sunulan tek yönlü varyans analizi sonuçları yöneticilerin psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin önem derecesi ve PDR hizmetlerinin ne kadar gerekli olduğuna ilişkin algılarının eğitim siteminde geçirilen toplam süreye göre değiştiğini göstermiştir. Hangi yıllar arasında fark olduğunu incelemek için uygulanan LSD testinde 6-10 yıldır çalışan yöneticilerin 1-5 yıldır çalışan yöneticilere göre rehberlik servisinin rol ve işlevlerinin önem derecesine ilişkin algılarının daha düşük olduğunu göstermektedir. Yöneticilerin PDR hizmetlerinin etkili bir biçimde yürütülmesine engel olarak algıladıkları durumların sıralaması Tablo 8 de sunulmaktadır. 661
Tablo 8. PDR Hizmetlerinin Etkili Bir Biçimde Yürütülmesinin Önündeki Engeller. Engeller n x 1. Okulda görevli rehber öğretmen sayısının yetersizliği ya da rehber öğretmenin 145 6.03 bulunmaması 2. Rehber öğretmenlerin sınıf rehber öğretmenlerine yeterli desteği sağlamaması 145 4.10 4. Rehberlik hizmetleri ile ilgili mevzuatın yeterince bilinmemesi 144 4.03 8. Rehberlik yürütme komisyonunun etkin bir biçimde çalışmaması 145 3.92 22. Velilerle ilgili çalışmaların yetersizliği 140 3.84 16. Sınıf rehberlik programının yeterli bir şekilde uygulanmaması 141 3,79 13. Rehberlik hizmetlerinin öğrencilere yeterince tanıtılmaması 141 3,79 23. Okuldaki tüm öğrencileri kapsayıcı çalışmaların yapılmaması 140 3,73 24. Rehber öğretmenlerin öğrencilere yönelik bireysel görüşmeler dışında diğer 140 3.71 hizmetleri yapmak istememeleri 3. Öğretmenlerin rehberlik hizmetlerinin önemini ve amacını kavrayamaması 145 3,70 17. Okul rehberlik planının yeterli bir şekilde uygulanmaması 141 3.70 12. Öğretmenlerin rehberlik hizmetlerinin önemini ve amacını kavrayamamaları 139 3.68 15. Rehberlik hizmetlerinde yapılan etkinliklerin kağıt üstünde kalması 141 3.65 21. Öğrencilerle bireysel görüşmelere yeterince yer verilmemesi 140 3.56 18.Okul rehberlik servislerinin fiziki donanım eksikliği 139 3.53 10. Rehber öğretmenin okul yönetimi ve öğretmenlerle iletişim eksikliğinin bulunması 141 3.48 5. Rehber öğretmenlerin birden fazla okulda görevlendirilmesi 145 3.48 6. Rehberlik çalışmalarının tamamen rehber öğretmene bırakılmak istenmesi 144 3.47 14. Evrak işlerine fazla zaman harcanması (rapor tutma, yazışmalar vb.) 140 3.46 20. Rehber öğretmenlerin görev bilincinin yetersiz olması 140 3.39 7. Rehber öğretmenlerin işlerini sınıf rehber öğretmenlerine yükleme eğiliminde olmaları 145 3.37 19. Rehber öğretmen kadrolarına, psikolojik danışma ve rehberlik alanı dışından 139 3.19 atamaların yapılması 9. Okulda birden fazla rehber öğretmen olduğunda aralarında anlaşmazlık yaşanması 145 2.97 11. Rehber öğretmene, yönetmelikte tanımlanan temel görevleri dışında işler yüklenmesi 139 2.86 Tablo 8 e göre, yöneticilerin PDR hizmetlerinin etkili bir biçimde yürütülmesine engel olarak algıladıkları durumlar arasında ilk sıralarda okulda görevli rehber öğretmen sayısının yetersizliği ya da rehber öğretmenin bulunmaması, rehber öğretmenlerin sınıf rehber öğretmenlerine yeterli desteği sağlamaması, rehberlik hizmetleri ile ilgili mevzuatın yeterince bilinmemesi ve rehberlik yürütme komisyonunun etkin bir biçimde çalışmaması durumları yer almaktadır. Okul yöneticilerinin, psikolojik danışmanın bireysel görüşmeler, grup çalışmaları ve yönetimsel işlere haftalık olarak ayırması gereken süre ile ilgili belirttikleri oranlar Tablo 9 da sunulmaktadır Tablo 9. Psikolojik Danışmanın Üç Geleneksel Sorumluluk Alanının Her Birine Ayırması Gereken Sürelerin Oranları. Hizmet Türleri n En düşük En yüksek x Öğrencilere bireysel hizmetler (Bireysel/küçük grupla psikolojik danışma) Öğrencilere grup halinde yapılan hizmetler (sınıf rehberliği, test verme vb) Yönetim hizmetleri (hizmet içi eğitim, kayıtları tutma, program yapmaya katkı vb) 134 10 100 46.66 134 15 90 35.47 132 0 100 21.35 662
Tablo 9 a göre, yöneticilerin, okullarında öğrencilere sunulan bireysel hizmetlere ayrılan sürenin grupla yapılan hizmetler ve yönetim hizmetlerine oranla daha fazla olması gerektiğini belirttikleri görülmüştür. Tartışma, Sonuç ve Öneriler Bu çalışmada, okul yöneticilerinin PDR hizmetlerinin önemine, etkililiğine, psikolojik danışmanların rol ve işlevlerine ve hizmetlerin sunumunda yaşanan sorunlara ilişkin algılarının incelemesi amaçlanmıştır. Araştırma bulgularına göre, okul yöneticilerinin PDR hizmetlerinin gerekliliğine ve etkililiğine ilişkin algılarının olumlu olduğu görülmüştür. Okul yöneticileri ile yapılan çeşitli araştırmalar incelendiğinde, PDR hizmetlerinin yalnızca öğrencilerin bireysel ihtiyaçlarına değil, okulun genel amaçlarına katkı sağladığına, psikolojik danışmanların da öğrencilerin akademik, davranışsal ve ruh sağlığı gelişimlerinde pozitif etki yaratan bireyler olarak algılandıklarına ilişkin bulgular görülmektedir (Zalaquett, 2005; Zalaquett ve Chatters, 2012). Korkut-Owen ve Owen (2008) tarafından yapılan araştırmada, okul yöneticilerinin ve psikolojik danışmanların rol ve işlevlerine ilişkin algılarının psikolojik danışmanlardan daha olumlu olduğu ve okul yöneticilerinin PDR programlarının okulun misyonuna olan katkısını kritik derecede önemli buldukları sonucuna ulaşılmıştır. Aliyev, Erguner-Tekinalp, Ülker ve Shine-Edizer (2012) tarafından okul yöneticilerinin ve psikolojik danışmanların okul öncesi eğitimde PDR hizmetlerine ilişkin algılarının incelendiği nitel araştırmada, PDR hizmetlerinin okul öncesi eğitimdeki ve çocukların gelişimindeki önemi hem okul yöneticileri hem de psikolojik danışmanlar tarafından vurgulanmıştır. Sürücü ve Yavuz (2013) psikolojik danışmanlarla gerçekleştirdikleri nitel araştırmada, psikolojik danışmanların okul yöneticilerinin PDR hizmetlerine yeterli önemi verdiklerini belirttiklerini ortaya koymuştur. Bu bağlamda, araştırma bulguları konu ile yapılmış önceki araştırma bulguları ile benzerlik göstermektedir. Bulgular ayrıca yöneticilerin psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin ne kadar gerekli olduğuna ilişkin algılarının çalıştıkları okul düzeyine göre değişmemekle beraber yöneticilikte geçirilen süreye ve toplam çalışma süresine göre değiştiğini göstermiştir. Bulgular önceki araştırma bulguları ile büyük oranda benzerlik göstermektedir. Gündüz vd. (2014) tarafından gerçekleştirilen nitel çalışmada, okul yöneticilerinin PDR hizmetlerinin gereklilik ve etkililiğine ilişkin görüşlerinde cinsiyete, hizmet yılına, okul türüne ve okuldaki psikolojik danışman sayısına göre farklılaşmadığını ve PDR hizmetlerini benimsediklerini ortaya konmuştur. Camadan ve Sezgin (2012) tarafından, okul yöneticilerinin PDR hizmetlerine ilişkin görüşleri üzerine gerçekleştirilen nitel çalışmada, araştırmaya katılan yöneticilerin çoğunluğunun okullarında yapılan eğitsel, mesleki ve kişisel rehberlik çalışmalarını gerekli ve etkili buldukları sonucuna ulaşılmıştır. Aynı araştırmada araştırmaya katılan yöneticilerin çoğunluğunun okullarında velilere ve öğretmenlere yönelik olarak yapılan çalışmaları da gerekli ve etkili bulurken bazıları gerekli ancak yetersiz olarak nitelendirmişlerdir. Karataş ve Şahin-Baltacı (2013) okul yöneticileri, psikolojik danışmanlar ve sınıf öğretmenlerinin PDR hizmetlerine yönelik görüşlerini inceledikleri nitel araştırmada, okul yöneticilerinin PDR hizmetlerini gerekli ve yeterli buldukları sonucuna ulaşmışlardır. Tüm bu bulgular ile araştırma bulguları düşünüldüğünde, okul yöneticilerinin PDR hizmetlerini gerekli ve etkili buldukları sonucuna ulaşılabilir. Ancak, mevcut araştırma bulguları, bu algının yöneticilikte geçirilen süre ve toplam çalışma süresine göre değiştiğini göstermiştir. Bu bulgulara dayanak, PDR hizmetlerine dair bilgilendirme çalışmaları planlanırken yöneticilerin yönetici olarak çalıştığı süre ile toplam çalışma süresinin dikkate alınması önerilebilir. PDR hizmetlerinin etkili bir biçimde yürütülmesine engel olarak görülen durumlara ilişkin bulgular incelendiğinde, okulda görevli rehber öğretmen sayısının yetersizliği ya da rehber öğretmenin bulunmamasının yöneticiler tarafından en çok engel teşkil eden durum olarak algılandığı bulgusuna ulaşılmıştır. Okullarda PDR hizmetlerinin yürütülmesinde karşılaşılan sorunlarla ilgili yapılmış olan diğer araştırmalar incelendiğinde, okullarda rehber öğretmenin bulunmaması ya da sayıca yetersiz olması, sorun alanları arasında ilk sıralarda yer almaktadır (Hatunoğlu ve Hatunoğlu, 2006). Özabacı vd. (2008), yöneticilerin her okulda bir psikolojik danışman bulunması gerektiğini, PDR servisinin 663
sürekli bir birim olarak okulda yer almasının öğrencilerin gelişimi açısından yararlı olacağını belirttiklerini ortaya koymuştur. Bir başka araştırmada ise okul yöneticileri, PDR hizmetlerinin yürütülmesinde karşılaşılan engeller olarak PDR servisinin yeterince tanınmaması, psikolojik danışman sayısının yetersiz olması, öğrencinin ve velinin isteksizliği ve iletişim eksikliği durumlarını belirtmişlerdir (Karataş ve Şahin-Baltacı, 2013). PDR hizmetlerine dair engeller düşünüldüğünde bulgular PDR uzmanlarının Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde atanmaları ile ilgili aksaklıklara işaret etmektedir. Ne yazık ki okullarda psikolojik danışman başına düşen öğrenci sayısı idealin çok uzağındadır. Bu bulgular okullarda yeterli sayıda rehberlik uzmanının istihdam edilmesinin önemini vurgular niteliktedir. Konuyla ilgili olarak Türk PDR Derneği öncülüğünde bu ihtiyaca ilişkin Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde farkındalığı artırıcı çalışmalar yapılması önerilebilir. Yöneticiler tarafından belirtilen temel sorun alanları olarak görülen diğer konular içinde ise PDR hizmetlerinin okul içinde örgütlenmesine ve paydaşlar arasında işbirliğine ilişkin aksaklıkların bulunması ile PDR hizmetlerinin işlevlerinin tam olarak bilinmemesi yer almaktadır. Nitekim araştırmada en çok engel teşkil eden diğer durumlara bakıldığında; Rehber öğretmenlerin sınıf rehber öğretmenlerine yeterli desteği sağlamaması, Rehberlik hizmetleri ile ilgili mevzuatın yeterince bilinmemesi, Rehberlik yürütme komisyonunun etkin bir biçimde çalışmaması durumları en çok engel teşkil eden durumlar arasında yer almıştır. Son yıllarda yapılan araştırmalarda okul yöneticilerinin PDR hizmetlerine dair algıları olumlu olarak görülse de psikolojik danışmanların rol ve sorumlulukları konusunda anlayış farklılıkları olduğu görülmektedir (Gündüz vd., 2014). Araştırma bulgularında engel teşkil eden durumlara bakıldığında üst sıralarda yer alan PDR hizmetlerine dair mevzuatın bilinmemesi durumu PDR hizmetlerinin işlevinin ve içeriğinin tam olarak bilinmediğine işaret etmektedir. Bulgular, PDR hizmetlerinin kapsamının ve içeriğinin tam olarak bilinmediği ya da anlayış farklılıkları olduğuna dair önceki araştırma bulgularını desteklemektedir (Aydın vd., 2011; Hamamcı, Muratve Çoban, 2004;Hatunoğlu ve Hatunoğlu, 2006; Nazlı, 2007; Toprakçı ve Altunay, 2014). PDR mevzuatının ve Rehberlik hizmetleri yürütme komisyonunun görevlerinin tam olarak bilinmemesi paydaşlar arasında ortak bir PDR anlayışının geliştirilmesine ve işbirliği kurulmasına da engel olabilmektedir. Yapılan birçok çalışmada, engeller olarak,okul yöneticileri ve sınıf öğretmenleri ile psikolojik danışmanlar arasındaki iletişim eksikliği, okul yönetiminin rehberliğin önemini ve amacını yeterince kavrayamaması, işbirliği eksikliği ve görev tanımlarının net olmaması (Güven, 2009; Tuzgöl-Dost ve Keklik, 2012) karşımıza çıkmaktadır. Bu aksaklıkları giderebilmek için okullardaki PDR hizmetlerinin paydaşları olan yönetici ve öğretmenlere yönelik olarak yönetici ve öğretmenlerin PDR hizmetlerindeki rollerine ilişkin müşavirlik hizmeti sunulması ve hizmet içi eğitim faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi önerilebilir. Yapılan araştırmalarda, okul yöneticilerinin psikolojik danışmanların rolleri ve görevlerine ilişkin bilgilerini ve beklentilerini belirlemek üzere çeşitli çalışmalar yapılması ve okul yöneticileri için bu konulara yönelik olarak hizmet içi eğitimlerin planlanması önerilmektedir (Ponec ve Brock, 2000; Zalaquett, 2005). Etkili yöneticiler psikolojik danışmanların okul sistemi içerisindeki rollerine dair bilgi sahibi olmaya ihtiyaç duymaktadırlar (O'Connor, 2002). Bu araştırmanın bulgularına dayanak, PDR hizmetlerine ilişkin çeşitli bilgilendirme çalışmaları yapılması önerilebilir. Araştırmada ortaya çıkan bir diğer bulgu ise, okul yöneticilerinin Psikolojik Danışmanın her bir sorumluluk alanına ne kadar süre ayırması gerektiği ile ilgili görüşlerini içermektedir. Bu araştırmada ortaya çıkan sonuçlara göre okul yöneticilerinin psikolojik danışmanlardan en çok öğrencilere yönelik bireysel hizmetlere (Bireysel/küçük grupla psikolojik danışma) zaman ayırmalarını bekledikleri görülmektedir. Grup çalışmaları (test, grup rehberliği vb.) 2. Sırada, yönetsel işler (hizmet içi eğitim, kayıt tutma, programla ilgili hizmetler vb.) ise 3. Sırada yer almaktadır. Zalaquett ve Chatters, (2012) okul yöneticilerinin psikolojik danışmanların görevlerine dair algılamalarını inceledikleri araştırmada ideal sıralamanın bireysel ve küçük grup danışmanlığı ve krize müdahale hizmetleri ile veli, öğretmen ve öğrencilerle müşavirlik hizmetleri olarak ortaya çıktığı sonucuna varmışlardır. Ülkemizde Korkut- Owen ve Owen (2008) tarafından yapılan araştırmada da aynı sonuçların çıktığı görülmüştür. Psikolojik danışma hizmetleri, özellikle bireysel psikolojik danışma hizmeti, okul PDR hizmetlerinin en önemli hizmet alanlarından biridir. Ancak, okullarda bireysel hizmetlere ağırlık verilmesinin öğrenci- 664
rehber öğretmen oranı göz önünde bulundurulduğunda mümkün olmayabileceği ya da yeterli olmayabileceği, ayrıca alan dışı atamalar nedeniyle okullarda görev alan rehber öğretmenlerin tümünün bireysel psikolojik danışma hizmeti sunma yetkinliğinde olmayabileceği unutulmamalıdır. Bunun yanı sıra ülkemizde Gelişimsel Rehberlik Modeli ne dayalı rehberlik programı uygulanmaktadır (Erkan, 2015). Gelişimsel rehberlik anlayışı, çare bulucu iyileştirici rehberlik faaliyetlerini vurgulayan geleneksel rehberlik anlayışının aksine, tüm öğrencileri kapsayan ve gelişimlerini hedefleyen hizmetleri vurgulamaktadır. Bu araştırmada da Okuldaki tüm öğrencileri kapsayıcı çalışmaların yapılmaması engeller düşünüldüğünde üst sıralarda yer almıştır. Tüm öğrencilere gelişimsel ve önleyici hizmetleri sunabilmenin en ekonomik yolu grupla yürütülecek çalışmalara ağırlık vermek olabilir. Bu bağlamda okullarda PDR hizmetleri sunulurken, bireysel görüşmeler ve bireyle psikolojik danışma hizmetleri ile grupla psikolojik danışma ve grup rehberliği etkinliklerine eşit oranlarda ağırlık verilmesinin tüm öğrencilere ulaşmada fayda sağlayacağı düşünülmektedir. Ancak ne yazık ki ülkemizde ilk ve ortaokullarda (5, 6 ve 7. Sınıflarda) rehberlik saati bulunmamaktadır. Bu araştırmada, sınıf rehberlik programının yeterli bir şekilde uygulanmaması durumu da okul yöneticileri tarafından engel olarak algılanan durumlardan birisidir. Okullarda, özellikle grupla yürütülecek sınıf rehberlik etkinlikleri gibi çalışmalar rehberlik saatinin olmamasından dolayı yürütülememektedir. Bu durumun çözümü olarak MEB in yönetmelik değişikliği ile ilk ve ortaokullarda rehberlik saati uygulamasını yeniden hayata geçirmesi önerilebilir. Öne Çıkan Noktalar Okul yöneticilerin psikolojik danışmanların rol ve işlevlerinin ne kadar gerekli ve etkili olduğuna ilişkin algılarının yöneticilikte geçirilen süreye ve toplam çalışma süresine göre değiştiği görülmüştür. PDR hizmetlerinin etkili bir biçimde yürütülmesine engel olarak görülen durumların başında okulda görevli rehber öğretmen sayısının yetersizliği ya da rehber öğretmenin bulunmaması yer almıştır. Okul yöneticilerinin, psikolojik danışmanların haftalık çalışma planında en çok öğrencilere yönelik bireyle psikolojik danışma ya da grupla psikolojik danışmaya zaman ayırmalarını bekledikleri görülmüştür. 665
Kaynakça Akbaş, S. ve Çam, S. (2003). Okullarda psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin yürütülmesinde oluşturulan işbirliğinin incelenmesi. VII. Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi Bildiri Özetleri. Ankara: Cantekin Matbaası. Aliyev, R.,Erguner-Tekinalp, B., Ülker, R. ve Shine-Edizer, F. (2012).The perceptions of school counselors and principals towards new psychological counseling and guidance services in early childhood education in Turkey. Educational Sciences: Theory and Practice, 12(4), 3083-3098. Aydın, İ.,Arastaman, G. ve Akar, F. (2011). Sources of conflict between primary school principals and school counselors in Turkey. Education and Science, 36(160), 199-212. Beesley, D. ve Frey, L. L. (2006). Principals' perceptions of school counselor roles and satisfaction with school counseling services. Journal of School Counseling, 4(14), 1-27. Büyüköztürk, Ş. ve Çokluk Bökeoğlu, Ö. ve Köklü, N. (2008). Sosyal bilimler için istatistik. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Camadan, F. ve Sezgin, F. (2012). İlköğretim okulu müdürlerinin okul rehberlik hizmetlerine ilişkin görüşleri üzerine nitel bir araştırma. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi,4(38), 199-211. Erkan, S. (2015). Okul psikolojik danışma ve rehberlik programlarının hazırlanması (6. Basım). Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık. Gündüz, B., İnandı, Y. ve Tunç, Y. (2014). Okul yöneticilerinin psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerine ilişkin görüşleri: Betimsel bir çalışma. Eğitim Bilimleri Araştırmaları Dergisi,4(2), 20-34. DOI: http://dx.doi.org/10.12973/jesr.2014.42.2 Güven, M. (2009). Milli Eğitim Bakanlığı müfettişlerinin okul rehberlik hizmetleri ve denetimiyle ilgili görüşleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,2(9), 171-179. Güven, M. (Ed.) (2008). Psikolojik danışma ve rehberlik. Ankara: Anı Yayıncılık. Hamamcı, Z. Murat, M. ve Çoban, A. (2004). Gaziantep'teki okullarda çalışan psikolojik danışmanların mesleki sorunlarının incelenmesi. XIII. Ulusal Eğitim Bilimleri Kurultayı Bildiri Özetleri. Ankara: Cantekin Matbaası. Hatunoğlu, A. ve Hatunoğlu, Y. (2006). Okullarda verilen rehberlik hizmetlerinin problem alanları. Kastamonu Eğitim Dergisi, 14(1), 333-338. Karataş, Z. ve Şahin Baltacı, H. (2013). Ortaöğretim kurumlarında yürütülen psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerine yönelik okul müdürü, sınıf rehber öğretmeni, öğrenci ve okul rehber öğretmeninin (psikolojik danışman) görüşlerinin incelenmesi. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 14(2), 427-460. Karip, E. ve Köksal, K. (1999). Okul yöneticilerinin yetiştirilmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi Dergisi, 5(8), 193-207. Korkut-Owen, F.,Owen, D. ve Ballestero, V. (2009). Counselors and administrators: The collaborative alliance in three countries. Eurasian Educational Research, 36, 23-38. Korkut-Owen, F. ve Owen, D.W. (2008). Okul psikolojik danışmanlarının rol ve işlevleri: Yöneticiler ve psikolojik danışmanların görüşleri. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi,41(1), 207-221. Kuzgun, Y. (1992). Rehberlik ve psikolojik danışma (3. Basım). Ankara: ÖSYM Yayınları. MEB (2001). Milli Eğitim Bakanlığı Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yönetmeliği.6 Nisan 2016 tarihinde http://mevzuat.meb.gov.tr/html68.html adresinden erişilmiştir. MEB ORGM (2015). Okullarda rehberlik ve psikolojik danışma hizmetleri klavuzu. 6 Nisan 2016 tarihindehttp://orgm.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2015_08/20051746_rehberlik_klavuzu2.pdf, adresinden erişilmiştir. 666
Nazlı, S. (2007). Okul yöneticilerinin rehberlik ve psikolojik danışma hizmetlerini algılamaları. Eğitim Araştırmaları, 26, 155-166. O'Connor, P. J. (2002). Administrative support of counseling programs: Defining it and measuring it. Journal of College Admission, 177, 13-19. Özabacı, N., Sakarya, N. ve Doğan, M.(2008). Okul yöneticilerinin okuldaki psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerine ilişkin görüşlerinin değerlendirilmesi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(19), 8-22. Özgüven, İ. E. (2007). Psikolojik danışma ve rehberlik (2. Basım). Ankara: PDREM Yayıncılık. Ponec, D. L. ve Brock, B. L. (2000). Relationship among elementary school counselors and principals: A unique bond. Professional School Counseling, 3, 208-217. Savaş, A.C. ve Hamamcı, Z. (2010). Okullarda rehberlik hizmetlerinin internet üzerinden yürütülmesine ilişkin veli, öğrenci ve psikolojik danışmanların görüşlerinin incelenmesi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 27, 147-158. Sürücü, A. ve Yavuz, M. (2013). Rehberlik hizmetlerinin yürütülmesinde okul müdürü-rehber öğretmen etkileşiminin değerlendirilmesi The Journal of Academic Social Science Studies, 6(4), 1029-1047. Tan, H. ve Baloğlu, M. (2006). Psikolojik danışma ve rehberlik. Ankara: Nobel Yayıncılık. Toprakçı, E. ve Altunay, E. (2014). Psikolojik danışma ve rehberlik personelinin yöneticileriyle ilişkileri (Anılar bağlamında nitel bir analiz). İlköğretim Online,13 (2), 526-545. Tuzgöl-Dost, M. ve Keklik, İ. (2012). Alanda çalışanların gözünden psikolojik danışma ve rehberlik alanının sorunları. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23, 389-407. Yeşilyaprak, B. (2013). 21.Yüzyılda eğitimde rehberlik hizmetleri (22.basım). Ankara: Nobel Yayıncılık. Zalaquett C.P. (2005). Principals' perceptions of elementary school counselors' role and functions. Professional School Counseling, 8(5), 451-457. Zalaquett C.P. ve Chatters, S.J. (2012). Middle school principals perceptions of middle school counselors role and functions. American Secondary Education, 40(2), 89-103. 667
668