SERUMLAR İÇİNDEKİLER Serumun Tanımı Serumun Temel Özellikleri Serum Çeşitleri Hayvan Kaynaklı Bağışık Serum (Heterolog Serumlar) İnsan Kaynaklı Bağışık Serum (Homolog Serumlar) Serumların Yan Etkileri Serumların Kullanım Amaçları Serum ile Aşı Arasındaki Farklar ÇOCUK SAĞLIĞI VE HASTALIKLARI Arş. Gör. Ayfer TOSUN HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Serumu tanımlayabilecek, Serumların temel özelliklerini kavrayabilecek, Kaynaklarına göre serum çeşitlerini sınıflandırabilecek, Serumların yan etkilerini açıklayabilecek, Serumların kullanım nedenlerini açıklayabilecek, Serum ile aşı arasındaki farkları anlayabileceksiniz. ÜNİTE 14
GİRİŞ Serumlar insanda pasif bağışıklama amacıyla kullanılırlar. Hazır, sentezlenmiş antikor içerdikleri için, uygulandıkları anda etkilerini gösterirler. Ancak sağladıkları bağışıklık kısa sürelidir ve ortalama 3-4 hafta sürer. Genellikle aktif bağışıklık oluşturacak kadar zaman bulunamaması durumlarında, hızlı bir şekilde koruyucu ve tedavi edici bir direnç kazandırırlar. Tedavi edici serumlar Bağışıklık cisimlerini içerir. SERUM TANIMI Serum, belirli bir hastalık etkenine karşı aktif bağışıklık kazandırılmış kişinin veya hayvanın kanından elde edilen fibrinojeni (Karaciğerde sentez edilen, kan plazmasında bulunan ve pıhtılaşma olayında önemli rol oynayan kan proteini) alınmış plazmadır. Bağışıklık biliminde(immünoloji) serumlar, içerdikleri globulinler (bir cins proteinler) bakımından normal serumlar ve bağışık serumlar olarak iki grupta toplanır. Normal Serumlar: Kanı alınan hayvan, insanlar için zararlı olan hiçbir hastalıkla karşılaşmamışsa, bu hayvanlardan elde edilen serum özel antikor taşımaz, normal serumdur. Bu tür serumlar, laboratuarlarda mikrop besi yerlerinin hazırlanmasında kullanılırlar. Tedavi Edici Serumlar (Bağışık Serumlar) : Belirli antijene karşı özel antikorları içeren serumlara, bağışık serum denir Bunlar antikor içeren serumlardır. Hastalık etkenlerinin antijenlerin canlı vücuduna damar yoluyla verilerek antikor oluşturulmasından belirli bir süre sonra o canlıdan alınan kandan elde edilen serumlardır. Tedavi edici serumlar bağışıklık cisimlerini içerirler. Bunlar aşısız çocukların hastalığa yakalanması durumunda (örneğin difteri) tedavi edici olarak ya da aşı olmamış bir çocuğun yaralanması durumunda hastalığa karşı koruyucu olmak için (tetanos, kuduz gibi) acele olarak antikor transferi için kullanılır. Çocuk enfeksiyon etkeni ile karşılaşmıştır ancak aşı ile vücutta antikor üretmeye zaman kalmamıştır. Böyle durumlarda aşıların yerine bağışık serum verilerek pasif bağışıklık sağlanır. Pasif bağışıklık geçicidir, 3 hafta sonra derhal çocuk aşılanmalıdır. Şekil 1. Serum Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 2
SERUMUN TEMEL ÖZELLİKLERİ Serumların temel özellikleri şu şekilde ifade edilir: Antikor-Antitoksin içerir Hastalık oluştuktan sonra verilir Hastalığı tedavi edicidir Pasif bağışıklık kazandırır SERUM ÇEŞİTLERİ İnsanda tedavi ve koruma amacıyla kullanılan serumlar heterolog(hayvan kaynaklı bağışık serumlar) ve homolog(insan kaynaklı bağışık serumlar) olarak hazırlanır. Hayvan kaynaklı serumların elde edilmesi insan kaynaklı serumlara oranla çok daha kolay ve ucuzdur. Hayvan Kaynaklı Bağışık Serum (Heterolog Serum ) Bağışıklanmış hayvanlara ait, yüksek oranda antikor içeren serumlardır. Hayvan kaynaklı bağışık serum elde etmek için, hastalık etkeni olan mikroplar veya bunların ürünleri veya yılan, akrep zehirleri gibi antijenler özel olarak hazırlandıktan sonra deney hayvanlarına verilerek, bunlara karşı yüksek düzeyde özgül antikor sentezlettirilir. Bu şekilde bağışıklanan hayvanlardan elde edilen bağışık serumlar hastalıklardan korunmada veya bazı hastalıkları tedavi amacıyla kullanılırlar. Bağışık serum üretiminde, daha fazla serum elde edildiğinden genellikle at, sığır, koyun gibi hayvanlar kullanılır. Hayvan kaynaklı serumların elde edilmesi insan kaynaklı serumlara oranla çok daha kolay ve ucuzdur. Bağışık serum şişelerinin etiketinde anti serumun çeşidi, hayvanın türü, içerdiği antikor oranı, üretim ve son kullanma tarihleri gibi önemli bilgiler belirtilmiş olmalıdır. Ancak hayvan kaynaklı bağışık serumlar çok yüksek miktarda yabancı hayvan proteini içermeleri nedeniyle çok sık aşırı duyarlılık reaksiyonlarına neden olurlar ve giderek önemini kaybetmektedirler. İnsan kaynaklı bağışık serumların önemi ve kullanımı ise giderek artış göstermektedir. İnsan Kaynaklı Bağışık Serum, Immünglobulin veya Gamaglobulin (Homolog Serum) İmmünglobulinler, insan plazması veya plasentasından elde edilirler. Birçok hastalıkta kullanım alanı vardır. Yan etkileri de oldukça azdır. İnsan kaynaklı bağışık serumlar iki çeşittir. Standart İmmünglobulin Özgül İmmünglobulin Standart İmmünglobulin Standart immünglobulin, en az 1000 kadar kan veren kişinin (donörün) plazma karışımından, immünglobülinlerin (bağışık proteinlerin) ayırt edilmesiyle hazırlanan bir üründür. Bu üründe bu kişilere ait çeşitli antikorlar bir Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 3
arada ve yoğun bir şekilde bulunurlar. Standart immünglobulinler, bağışıklık bozukluklarından genel olarak enfeksiyonlardan korumak için veya çeşitli bulaşıcı hastalıklarla temas sonrasında uygulanırlar. Özgül immünglobulinlerin hayvan kaynaklı bağışık serumlara oranla, antikor içerikleri 15-30 kat daha fazladır. Şekil 2. Standart serum Özgül İmmünglobulin Özgül immünglobulinler, doğal olarak bir enfeksiyon hastalığını geçirenlerden veya gönüllülerde aktif bağışıklama yaparak (aşı ile) bağışık hâle getirilen insanların plazmalarından elde edilirler. Bu serumlar, o hastalığın mikrobuna veya ürününe karşı çok yoğun özgül antikor içerirler. Kısaca özgül bağışık proteinlerdir. Sadece içerdikleri özgül antikorların gerekliliğinde kullanılırlar. Özgül immünglobulinleri, hayvan kaynaklı bağışık serumlara oranla, antikor içerikleri 15-30 kat daha fazladır. Hepatit B, tetanos anti-toksidi, kızamık, kabakulak, kuduz, kızamıkçık, boğmaca ve su çiçeği immünoglobulinleri korunma ve tedavi amacıyla kullanılan özgül bağışık proteinlerdir. Hepatit B İmmunglobulini (HBIg): Hepatit B immunglobulini insan kan plazmasından elde edilir. Bu serum, sağlık personelinin hepatit B enfeksiyonlu hastaların kanı ile kirlenmiş gereçlerle yaralanmalarından sonra, hepatit B virüsü taşıyan annelerin bebeklerinde, enfeksiyonlu kanın dikkatsiz nakil edilmesi durumlarında uygulanmaktadır. Tetanos anti-toksidi: Tetanostan korunmak için pasif olarak yapılan bağışıklamada anti-toksin verilmektedir. Anti-toksin kas içi yolla verilerek pasif bağışıklama yapılmaktadır. Kızamık İmmünglobulini: Kızamık geçirmemiş kişilerin kızamıklı hastayla temas etmelerinde, beyin zedelenmelerinde, verem gibi ciddi hastalığı olan veya akut enfeksiyonu olan hastalarda, doğuştan veya sonradan oluşan bağışıklık yetmezliklerinde ve gebelikte koruyucudur. Bu serum, kızamık enfeksiyonunun sonunda olabilecek beyin zedelenmelerini önleyebilmektedir. Kabakulak İmmünglobulini: Kabakulağa karşı ve kabakulağın testis iltihabı, beyin ve beyin zarlarının iltihabı gibi zararlı etkilerinden korunmak için yaygın olarak kullanılmaktadır. Kabakulak enfeksiyonu kızamık gibi çocukluk çağı enfeksiyonudur. Toplum, genelde doğal yolla enfeksiyonu geçirdiğinden aktif olarak kazanılmış bağışıklık sağlamış durumundadır. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 4
Kuduza Karşı Özgül İmmünoglobulin: Hayvan ısırmalarından hemen sonra yapılan pasif bağışıklamada bu serumlar kullanılmaktadır. Kuduz immünglobülini, tek dozda ve bir kez uygulanır. Buradaki amaç, aşılamayla antikor üretimi sağlanıncaya kadar, pasif bağışıklama ile enfeksiyonun ilerlemesini engellemektir. Uygulama Süresi: İlk aşı dozuyla birlikte aynı gün veya bir hafta sonrasına kadar uygulanabilir. İlk aşı dozundan bir hafta sonra antikor yanıtı oluşacağından önerilmez. Gecikmiş vakalarda geçen süreye bakılmaksızın kuduz immünglobülini uygulanır. Kızamıkçık enfeksiyonunun aktif olduğu dönemde kızamıkçık virüsüne ait antikor düzeyinde yükselme görülmektedir. Kızamıkçık İmmünoglobulini: Bu serum, kızamıkçıklı biriyle temas eden kişilere en kısa zamanda verilmelidir. Bu serum verildikten 2-3 hafta sonra kişilerin kanlarında kızamıkçık virüsüne ait antikor düzeylerine bakılmalıdır. Kızamıkçık enfeksiyonunun aktif olduğu dönemde kızamıkçık virüsüne ait antikor düzeyinde yükselme görülmektedir. Boğmaca İmmünglobulini: Boğmaca enfeksiyonuna karşı pasif bağışıklama yapılmaktadır. Boğmaca hastalığı ile temas etmiş bir kişi ile temas etmiş olanlara bu serum verilerek enfeksiyon riski azaltılmaktadır. Su Çiçeği İmmünoglobulini: Su çiçeği geçiren sağlıklı kişilerin plazmalarından hazırlanan bu serum, su çiçekli bir hasta ile temas eden kişiye temastan 72 saat sonra uygulandığında hastalığın ağır geçmesini önlemektedir. Şekil 3. Tedavide kullanılan serumlar Hayvan kaynaklı ve insan kaynaklı bağışık serumlar çoğunlukla kapsadıkları antikor çeşidine göre isimlendirilirler. Örnek Antitoksik serumlar : Difteri, tetanos, gazlı kangren, botulismus ( zehirlenme) gibi Antibakteriyel serumlar : Şarbon, boğmaca gibi Antiviral serumlar : Kuduz, hepatit-b, kabakulak gibi Antivenom serumlar : Akrep, yılan, örümcek gibi Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 5
Bu olaylar sonucu kişilerde bazı klinik belirtiler ortaya çıkabilir. Bağışık serumlar, tek bir antijene karşı hazırlanmışsa monovalan (bağışıklık kazandırıcı tek bir madde içeren) serumlar, bir etkenin birkaç antijenine karşı hazırlanmışsa polivalan (bağışıklık kazandırıcı birden çok madde içeren) serumlar olarak adlandırılır. SERUMLARIN YAN ETKİLERİ Hayvan kökenli serumlardaki proteinler insan vücudu için yabancı olduklarından, bu gibi serumlar insanlara uygulandıklarında, yabancı proteinlerin bir an önce atılmalarını sağlamak için insan vücudu içinde immünolojik olaylar gelişir. Bu olaylar sonucu kişilerde bazı klinik belirtiler ortaya çıkabilir. Bunlara serumların yan etkileri denir. Bunlar : Anafilaktik Şok (ani alerjik reaksiyon): Bu tip bir etki serum uygulamasını takip eden bir iki dakika veya en geç yarım saat içinde ortaya çıkar. Kişide tansiyon hızla düşer, hasta güçlükle nefes alır, göz bebekleri genişler, şuur kaybolur, ödem ve ishal görülür. Zamanında müdahale edilmezse, kalp durması sonucu hasta ölebilir. Serum Hastalığı: Çoğunlukla tetanos veya yılan zehirlenmesi gibi hastalıklara karşı bağışıklık sağlamak amacıyla kişiye verilen seruma karşı, vücudun gösterdiği alerjik tepkidir. Ateş, eklem ağrıları, deri döküntüleri gibi belirtilerle kendini gösterir. Belirtiler genelde serum uygulamasından iki hafta sonra ortaya çıkar ve birkaç gün sürer. Arthus Fenomeni Tipinde Bölgesel Reaksiyon: Çok az rastlanır. Birkaç defa serum almış kimselerde, serum uygulamasından 24-48 saat sonra enjeksiyon yerinin şişmesi, sertleşmesi ve aynı yerdeki cilt, cilt altı dokularının bir süre sonra ölümüyle karakterize klinik tablodur. Genel reaksiyon yoktur. Tehlikeli sonuçlar vermez. Şekil 4. Serumun yan etkileri Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 6
Bağışık sistem eksikliği olan bireyleri korumak amacıyla serumlar kullanılır. SERUMLARIN KULLANIM AMAÇLARI Serumların kullanım nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz Temas sonrası hastalığın ortaya çıkmasının engellenmesi Var olan hastalıkta belirtilerin hafiflemesi Bağışık sistem eksikliği olan bireyleri korumak Bakteri zehirlerinin hareketini engelleyerek hastalığın yayılımını engellemektir. Şekil 5. Serum kullanımı Örnek Kızamıkçık immünoglobulini, temas sonrası hastalığın ortaya çıkmasının engellenmesi amacıyla kullanılan serumlara örnektir. Aşıların yan etkisi hafiftir, Serumların yan etkileri ağır olabilir. AŞI İLE SERUM ARASINDAKİ FARKLAR Kişi enfeksiyon etkeni ile karşılaşmıştır ancak aşı ile vücutta antikor üretmeye zaman kalmamıştır. Böyle durumlarda aşıların yerine bağışık serum verilerek pasif bağışıklık sağlanır. Aşı ile serum arasındaki farklar tablo 1.1 de verilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 7
AŞI Tablo 1. Aşı ile Serum Arasındaki Farklar BAĞIŞIK SERUM Aşı ile vücuda zayıflatılmış mikrop ve bunların toksini verilir Aşı sıvısal(hümoral) ve hücresel bağışıklık oluşturur Aşı, bulaşıcı hastalıklardan korumak amacıyla sağlıklı insana yapılır Aşı, aktif bağışıklık kazandırır Aşılamayla kazanılan bağışıklık süresi yıllarca sürebilir Aşıların yan etkisi hafiftir Serum ile hastalığın antikorları verilir Serum, sıvısal(hümoral) bağışıklık oluşturur Serum tedavi amacıyla hasta olan insana yapılır Serum, pasif bağışıklık kazandırır Serumlarla sağlanan bağışıklık süresi kısa sürer (3-4 hafta) Serumların yan etkileri ağır olabilir Kaynak: Bilgehan, H. (1993). Temel Mikrobiyoloji ve Bağışıklık Bilimi, 6. Baskı, İzmir: Barış Fakülteler Kitapevi. Şekil 6. Serum ile aşı Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 8
Özet Serumlar insanda pasif bağışıklama amacıyla kullanılırlar. İnsanda tedavi ve korunma amcıyla kullanılan serumlar heterolog(hayvan kaynaklı bağışık serumlar) ve homolog(insan kaynaklı bağışık serumlar) olarak hazırlanmaktadır. Bağışık serum şişelerinin etiketinde anti serumun çeşidi, hayvanın türü, içerdiği antikor oranı, üretim ve son kullanma tarihleri gibi önemli bilgiler belirtilmektedir. Standart immünglobulinler, bağışıklık bozukluklarından genel olarak enfeksiyonlardan korumak için veya çeşitli bulaşıcı hastalıklarla temas sonrasında kullanılmaktadır. Özgül immünoglobulinler sadece içerdikleri özgül antikorların gerekliliğinde kullanılmaktadır. Hayvan kökenli serumlardaki proteinler insan vücudu için yabancı olduklarından, bu gibi serumlar insanlara uygulandıklarında, yabancı proteinlerin bir an önce atılmalarını sağlamak için insan vücudu içinde immünolojik olaylar gelişmektedir. Aşı ile vücuda zayıflatılmış mikrop ve bunların toksini verilmektedir. Serum ile hastalığın antikorları verilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 9
Ödev Serum çeşitlerini şematize ederek 200 kelimeyi geçmeyecek şekilde belirtiniz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 10
DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi serumların temel özelliklerinden değildir? a) Antikor-antitoksin içerir. b) Hastalık oluştuktan sonra verilir. c) Aktif bağışıklık kazandırır. d) Pasif bağışıklık kazandırır. e) Hastalığı tedavi edicidir. 2. Belirli antijenlere karşı özel antikorları içeren serumlar aşağıdakilerden hangisiyle ifade edilir? a) Bağışık serum b) İnsan kaynaklı bağışık serum c) Normal serum d) Standart serum e) Polivalan serum 3. Aşağıdakilerden hangisi serum çeşitlerinden değildir? a) Hayvan kaynaklı bağışık serum b) İnsan kaynaklı bağışık serum c) Normal serum d) Standart immünoglobulin e) Özgül immünoglobulin 4. Aşağıdakilerden hangisi özgül immünoglobulinlerden değildir? a) Kızamık immünoglobulini b) Kabakulak immünoglobulini c) Boğmaca immünoglobulini d) Suçiçeği immünoglobulini e) Sıtma immünoglobulini 5. Kan veren en az 1000 kişinin (donörün) plazma karışımından, immünglobülinlerin (bağışık proteinlerin) ayırt edilmesiyle hazırlanan serumlar aşağıdakilerden hangisiyle ifade edilir? a) Özgül serumlar b) İnsan kaynaklı serumlar c) Normal serumlar d) Standart serumlar e) Hayvan kaynaklı serumlar Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 11
6. Aşağıdakilerden hangisi serumların yan etkilerinden değildir? a) Ödem ve ishal b) Ateş ve eklem ağrıları c) Şuur kaybı d) Beyin kanaması e) Tansiyonun hızla düşmesi 7. Aşağıdakilerden hangisi serumların kullanım amaçlarından değildir? a) Temas sonrası hastalığın ortaya çıkmasının engellenmesi b) Var olan hastalıkta belirtilerin hafiflemesi c) Uzun süreli bağışıklığın sağlanması d) Bağışık sistem eksikliği olan bireyleri korumak e) Bakteri zehirlerinin hareketini engelleyerek hastalığın yayılımının engellenmesi 8. Aşağıdakilerden hangisi serum isimlerine örnek verilemez? a) Antitoksik serumlar b) Antialerjik serumlar c) Anbakteriyel serumlar d) Antiviral serumlar e) Antivenom serumlar 9. Aşağıdakilerden hangisi bağışık serum şişelerinin etiketinde olması gereken bilgilerden değildir? a) Anti serumun çeşidi b) Hayvanın türü c) İçerdiği antikor oranı d) Üretim ve son kullanma tarihi e) Serumun yan etkileri 10. Aşağıdakilerden hangisi aşı ile serum arasındaki faklardan değildir? a) Serum ile hastalığın antikorları, aşı ile vücuda zayıflatılmış mikrop ve bunların toksini verilir. b) Serumların yan etkileri ağır olabilir, aşıların yan etkileri hafiftir. c) Serum aktif bağışıklık sağlar, aşı pasif bağışıklık sağlar. d) Serum tedavi amacıyla, aşı korunma amacıyla kullanılır. e) Serumlarla sağlanan bağışıklık süresi kısa sürelidir, aşılarla sağlanan bağışıklık uzun sürelidir. Cevap Anahtarı 1.C, 2.A, 3.C, 4.E, 5.D, 6.D, 7.C, 8.B, 9.E, 10.C Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 12
YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Altındiş, M. (2010). Mikrobiyoloji, 5. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitapevi. Akan, E.(1992). Genel Mikrobiyoloji ve İmmunoloji, Adana: Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Aşılar ve Serumlar. (2013). http //www.anadolu.edu.tr/aos/kitap/ehsm/1213/ unite14.pdf [Erişim tarihi: 3 Nisan 2013]. Bilgehan, H. (1993). Temel Mikrobiyoloji ve Bağışıklık Bilimi, 6. Baskı,İzmir: Barış Fakülteler Kitapevi. Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Çocuk Hastalıkları.(2013).http //www.megep.meb.gov.tr [Erişim tarihi: 5 Nisan 2013]. Enfeksiyon Zinciri ve Bağışıklık.(2013).http// www.megep.meb.gov.tr [Erişim tarihi: 10 Nisan 2013]. Özbal, Y. (2000). Temel İmmünoloji, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Kuduz Korunma ve Kontrol Yönergesi.(2005). http:// www.saglık.gov.tr [ Erişim tarihi: 27 Nisan 2013]. Tıbbi Mikrobiyoloji.(2013). http:// www.mikrobiyoloji.info.tr [Erişim tarihi: 1 Mayıs 2013]. Atatürk Üniversitesi Açık öğretim Fakültesi 13