Bu ayki rehberlik bülteni konumuz Çocuk Eğitiminde Disiplinin Yeri hakkındadır. Sizlere bu konuda çocuğunuza nasıl yardımcı olabileceğiniz ile ilgili önerilerimiz olacaktır. ÇOCUK EĞİTİMİNDE DİSİPLİNİN YERİ Çocuklarının kişiliklerini olumlu yönde geliştirerek mutlu ve kendileriyle barışık bireyler haline getirmek için anne ve babalar, onlara istenilen ve doğru olan davranışları öğretmek ve yol göstermek isterler. Bu yüzden disiplin, çocuk eğitiminin vazgeçilmez bir parçasıdır. Çocuğun davranışlarını etkili bir biçimde ele alarak çocuğun benlik değerlerinin temelini atmak ve kişilik gelişiminde yol almasını sağlamak için aileler olumlu bir disiplin anlayışını etkili bir yöntem olarak kullanırlar. Ayrıca disiplin sağlamak, aile içinde saygı, sevgi ve güvene dayalı, denge ve düzen içerisinde giden bir aile dinamiği oluşturulmasında büyük önem taşır. Ancak toplumumuzdaki yanlış değerlendirmenin aksine bir eğitim aracı olan disiplin sağlanırken fiziksel davranışlara yansıtma, korkutma, baskı oluşturma ve bağırma gibi olumsuz disiplin yöntemleri kullanılmaktadır. Disiplin denilince çoğu zaman akıllara sıkı sıkıya bir denetim gelir. Aslında disiplin verilmesinde hedef işlevsel olarak çocuğa güvenli bir ortam sunularak istenilen tutumları sergilemesini ve kendi kendini yönlendirecek bir iç denetim kazanmasını sağlamaktır. Çocuğun yalnız başına ve denetimden uzak olduğu zamanlarda da içsel bir sorumluluk duygusunun oluşması önemlidir. Anne ve babası yanında olduğu süreçte kurallara uyan, ancak kendi kendine kaldığında uygunsuz davranan çocuk, henüz içsel denetimini kazanmamış demektir. Evde sadece otorite ve güç kullanarak disiplin sağlanmamalıdır. Bu konuda bilgili olmak, bilinçli hareket etmek, tutarlı davranmak, aynı zamanda da sabırlı ve hoşgörülü olarak çocuğu desteklemek yeterlidir. Bu tür bir yaklaşım daha sağlıklı ve çocuk tarafından özümseyici olacaktır.
Olumsuz Disiplin Yöntemleri Nelerdir? Disiplin için en önemli kavramlardan birisi ebeveynlerin ortak tutum sergilemesidir. Bazen anne ve babalar içinde bulundukları ruhsal, fiziksel ve çevresel koşullar yüzünden çocuklarına karşı farklı tutumlar sergileyebilirler. Çocuğun yaptığı bir davranış bir gün ceza görüyor, ertesi gün ebeveynlerinden biri ya da ikisi görmezden geliyorsa, anne ve baba çocuğun bulunduğu ortamda birbirlerinin vermiş olduğu yaptırım ve uyarıları eleştiriyorlarsa tutarsızlık söz konusudur. Bu durumda çocuk, kurallar bütününü anlayamayacak ve iç denetimi gerçekleştiremeyecektir. Yetişkinlerin kullanmış olduğu olumsuz disiplin yöntemlerinin başında küsme davranışı gelir. Yaptıklarından dolayı çocukla iletişim kanallarını kapamak, yanına yaklaştırmamak ve bunu uzun süre sürdürmek çocuğun küsme davranışını öğrenmesine neden olacaktır. Ebeveynin de kendisine küs olmasına dayanamayıp tekrar barışması ve çocukla öncesine göre daha yakın olunması da küsme davranışını pekiştirir ve eninde sonunda ebeveynleri ile ilişkisinin eskisine döneceğini öğrenen çocuğun üzerinde etkili bir yöntem olmaz. Günümüzün disiplin anlayışı içinde olmaması gereken bir diğer olumsuz disiplin anlayışı ise fiziksel olarak şiddet uygulamaktır. Anne ve babaların öfkelerine engel olamayıp bazen bu yola başvurdukları görülmektedir. Hiçbir öğretici etkisi olmadığı gibi çocuğa bir açıklama yapılmaksızın gerçekleşen bir eylem olduğundan dolayı çoğu zaman çocuk, kendisine vurulmasının sebebini anlayamamaktadır. Geriye aklında kalan tek şey ise şiddet olgusudur. Çocuğa, bağırarak, azarlayarak, aşağılayıcı ve tehdit edici tarzda konuşmak ya da korkutarak disipline etmeye çalışmak da olumsuz örneklerdendir. Örn. Dokunursan ellerin yanar, yemeğini yemezsen seni polise veririm, öğretmenine söylerim gibi Korktuğu şeylere inanması onun için sarsıcı olacaktır. Ancak büyüdükçe korkutulduğu şeylerin anlamsızlığını
fark ettiğinde artık tehditlere kulak asmayacak hale gelir. Hor gören sözlerle bağırmak ve aşağılama içeren cümleler kurmak anne ve babanın içini boşaltıp onları rahatlatırken uzun vadede bir çözüm sağlamaz. Bağırılan, azarlanan ya da hor görülen çocuğun içinde anne ve babaya karşı öfke doğması kaçınılmazdır. Olumsuz lafları işiten çocuk, bir süre sonra bu sözlerin gerçekliğine inanacak ve kendi gözünde benlik değeri zarar görecektir. Yaptığı davranışlardan ötürü anne ve babanın sevgi esirgeyerek çocuğa onu sevmediklerini söylemesi, onu görmezden gelerek aldırmamaları çocuklar için oldukça örseleyicidir. Çünkü anne ve babasının sevgisi onun için vazgeçilmezdir. Çocukların yanlış davranmaması ya da yaramazlık yapmaması mümkün değildir. Eğer çocuğa yanlış davranışlar yaptığında sevilmediği hissettiriliyorsa çocuk, anne ve babasının sevgisine layık olmadığını düşünerek sevgiyi bulmak için her yolu deneyecek ya da daha çok davranış problemi sergileyecektir. Çocuklarımıza Disiplin Vermeye Çalışırken Nelere Dikkat Etmeliyiz? Çocuklarımızın da zaman zaman kurallara uymadıkları, hareketli, benmerkezci veya daha huysuz olduğu dönemler olduğunu göz önünde bulundurunuz. Ayrıca çocuğun içinde bulunduğu gelişim döneminin özelliklerinin bilinmesi olumlu yönde disiplin sağlayabilmek için son derece önemli olduğunu unutmayınız. Gelişim dönemleri göz önüne alındığında 2 yaş civarındaki bir çocuktan hiç dökmeden yemek yemesini, 3 yaşındaki bir çocuktan kalemi doğru tutmasını bekleyemeyeceğimiz gibi ilkokul 1. sınıfa giden bir çocuktan 1 saat yerinden kalkmaksızın ders çalışmasını da bekleyemeyiniz. Duygularını ifade etmesi için ona destek olun ve duyguları ile ilgili olarak onunla konuşunuz. Örn: İstediğin oyuncağı almadığım için bana kızmış olduğunu görüyorum şeklinde onun hissettiklerini anladığınızı belirttikten sonra ortak bir çözüm yolu bulmaya çalışın.
Çocuklarınızın davranışlarının altında yatan nedeni bilmeniz de sorunların daha kolay çözülmesinde ve çocuğa uygun olan davranış için yol göstermenizde faydalı olacaktır. Örn: Tepinerek ağlama tepkisinin altında kardeşini kıskanması ya da kendisi ile ilgilenilmediğini düşünmesi gibi gizli bir neden olabilir. Olumsuz bir davranış sergilediğinde davranışını onaylamadığınızı gerekçeleriniz ile açıklayınız. (Örn: Küfür ettiği zaman; Küfür etmeni kesinlikle istemiyorum. Bu davranışın senin davranışın olduğunu düşünmüyorum, şu anda çok öfkeli/üzgün v.b olmalısın, küfür etmek yerine kendini nasıl ifade edebilir, nasıl davranabilirdin şeklinde farklı çözümler üzerine odaklanılmasında fayda vardır.) Emir verici tarzda konuşmak yerine çocuğunuza yapması gereken alternatifleri sunarak seçimi kendisine bırakınız. Bu ona hem kontrolün sizde olduğunu gösterecek hem de seçim yapması kendisine güven duymasına ve hoşuna gitmesine neden olacaktır. Anne ve babanın sözleri ve davranışları ile çocuklarına model olması gerektiğini unutmayınız. Örn: Gazlı içeceğin sağlığı için iyi olmadığını söyleyip içmesine izin vermeyip sonrasında yanında sizin içmeniz gibi Yapması istenilen davranışın çocukta pekişmesini isterseniz olumlu disiplin yöntemi olarak ödülü kullanınız. Kendiliğinden yaptığı her doğru davranıştan sonra fiziksel olarak temas etmek, hoşunuza gittiğine ve beğendiğinize dair takdir ifadeleri kullanmak, sevdiği leziz bir yiyecek vermek ya da sevdiği bir yiyeceği birlikte hazırlamak çocuğunuzda davranışın yerleşmesine yardımcı olacaktır. Yapmasını istediğiniz davranışı öğretirken sıklıkla, davranış yerleştikten sonra ise ara sıra ödüllendirmeyi unutmayın. Çocuklara izin vermediğiniz durumlar ve kurallar, çocuk için belirsiz olursa kendini güvenli bir ortamda ve yeterli hissetmeyecektir. Kurallarınızı net belirleyin ve çocuğa bunu açık bir dille ifade ediniz. Bunu yaparken de onları ne kadar çok sevdiğinizi söylemeyi ve bunu davranışlarınızla göstermeyi unutmayınız.
Kural koymanın çocuğu sınırlamak ve baskı altına almak olduğunu düşünmeyiniz. Kurallar, çocuğun sorumluluk sahibi olmasına, çözüm üretmesine, başa çıkma becerileri kazanmasına kısacası kişilik gelişimine olumlu katkı sağlamanıza yardımcı olacaktır. Seçenek sunmanıza, nedenleri açıklamanıza, neden onu uyardığınıza dair tüm açıklama ve müdahalelerinize rağmen tekrar tekrar olumsuz davranış sergileyen çocuğunuzun davranışını değiştirmediğini görürseniz davranışlarının sonuçları ile yüz yüze kalmalarına izin veriniz. (Örn: Sana evin içerisinde top oynadığında eşyalara zarar verebileceğini açıkladım ve bahçeye çıkarak oynayabileceğini ya da top yerine balonla oynayabileceğini önerdim. Tüm bunlara rağmen beni dinlemediğini görüyorum, bu davranış tekrarlandığında topunu alacağımı söylemiştim, tekrar evin içinde oynadığın için başka çarem kalmadı, bu yüzden şimdi topunu senden alıyorum.) Aynı şekilde de okul ile ilgili sorumluluklarında yaptıkları ya da yapmadıklarının (ödev yapmama, kitap getirmeme vb.) sonucunda öğretmenlerine birebir açıklama yapmaları sorumluluk duygusunun gelişmesine ve deneyim kazanmalarına yardımcı olacaktır. Kaynaklar: Çocukta Dış Disiplin mi? İç Disiplin mi? Thomas Gordon, Sistem Yayıncılık, Beşinci Basım, İstanbul: 1999. Pozitif Disiplin Tekniği, Milli Eğitim Dergisi, MEB Yayınevi, Ankara, Eylül 2000. www.merakedencocuk.com Uzman Psikolog, Merve Bayer Sevgi ve Saygılarımızla, Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Birimi