BİPOLAR BOZUKLUK Hakkında Bilgiler Information om BIPOLAR SYGDOM 1 Sprogversion: Tyrkisk
BİPOLAR BOZUKLUK NEDİR? Adından da anlaşılacağı üzere, bipolar bozukluk insanın ruh halindeki derin depresyon durumundan, aşırı sevinç durumuna geçişle, iki zıt kutup arasında oluşan dalgalanmalar olarak tanımlanır. Bipolar bozukluk kişinin ruh halini ve hareketliliğini etkiler. Ruh hali, kişinin uzun zamana yayılan ruhsal durumunu tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Ruh halinin kısa bir süre için iyi veya kötü olması bipolar bozukluğun belirtisi değildir. Bipolar bozukluk, uzun süre devam eden, köklü değişikliklerdir. Bu bozukluk, ilk olarak manik depresif rahatsızlık olarak adlandırılmıştır, çünkü kişi ya manik ya da depresif veya ikisinin karışık olduğu bir ruh hali içindedir. Manik yönelim heyecanlanma, yüksek seviyelerde enerji, aşırı güven ve artan özsaygı ile karakterize edilir. Depresif yönelim hüzün, enerjisizlik, yetersizlik duygusu ve kendi hakkında olumsuz düşünme ile karakterize edilir. Çoğu durumda, bipolar bozukluk genetik faktörlerin ve psikolojik/sosyal faktörlerin birleşiminden doğar. Başka bir deyişle, kişiler genetik olarak bu hastalığa meyilli olduklarından ve sosyal veya psikolojik anlamda zor günler yaşadıklarından (fiziksel hastalık, yetersizlik, kaza veya stres gibi) bu rahatsızlık gelişir. Bipolar bozukluk, nüksetme ve episodik bir bozukluğa dönüşme riski bulunan, ömür boyu süren ve ara ara ortaya çıkan bir durumdur. Rahatsızlığın ilk zamanlarında uygulanan önleyici tedaviler, belirtileri azaltabilir ve hastalığın nüksetmesini önleyebilir, böylece bozukluğun kişinin hayatını en az şekilde etkilemesi sağlanır. BIPOLAR BOZUKLUK YAŞAYAN NE KADAR INSAN VAR? Danimarka'da nüfusun yüzde bir veya ikisi bipolar bozukluk yaşamaktadır. Bipolar bozukluğun gelişme riski kadın ve erkekler için aynıdır. Vakaların neredeyse yarısı 20 yaşından küçüklerde baş gösterir, 45 yaşından büyüklerde ise çok nadir ortaya çıkar. Sürekli olarak depresyonda olan kişilerin daha sonra maniye yakalanma riski fazladır ve bu yüzden genellikle bipolar bozukluk yaşarlar. Vakaların çoğunda, bozukluk depresyonla başlar ve maniyle devam eder. 2
BİPOLAR BOZUKLUĞUN TEDAVİSİ Genel anlamda, mani üç önem derecesine ayrılmaktadır: Hipomani, Mani ve Psikotik özellikli mani. HIPOMANI BELIRTILERI Hipomani manik durumlarının en hafifidir. Hipomaninin özellikleri, kişinin heyecanlı olması, kendini iyi hissetmesi ve fiziksel olarak diğerlerinden daha hareketli olmasıdır. Çoğu hipomani hastası dışa dönük olur ve satın alma dürtüsü artar. Bir işle uğraşma ve ilişkiye girme dürtüleri artar, uyku ihtiyaçları azalır. Kural olarak, bu belirtiler kişinin iş yapma veya belirli ölçüde bir işi yürütme kabiliyetlerini etkilemez ve belirtiler çok nadir olarak nahoş karşılanır. MANI BELIRTILERI Maninin özelliği, kişinin herhangi bir neden olmadan aşırı derecede coşkulu veya çok sinirli olabilmesidir. Bu durum umursamaz tavırlardan, kişinin aşırı coşkulu ve enerjili olduğu kontrol edilemeyen heyecan durumuna kadar çeşitlilik gösterebilir. Bu da kişinin konuşma isteğini arttırır, uyku ihtiyacını azaltır ve konsantrasyon eksikliğine yol açabilir. Manik kişilerin öz güven duyguları aşırı derecede artar ve kendi yeteneklerine çok fazla güvenirler. Kişilerin bu uygunsuz, kaba davranışları sınırlarını aşmalarına ve diğer insanlara karşı kırıcı olmalarına neden olabilir. PSIKOTIK ÖZELLIKLI MANI BELIRTILERI Yukarıda belirtilen manik belirtilerinin yanı sıra, gerçekle ilgisi olmayan fikir, deneyim ve düşünceler gibi kuruntu ve halüsinasyonlardan oluşan psikotik belirtiler de ortaya çıkabilir. Kuruntular, genellikle kişinin kendisini olduğundan daha üstün görmesi ve yeteneklerini abartması ile alakalı iken, halüsinasyonlar manik kişinin kendisiyle doğrudan konuşan sesler duymasıyla ilgilidir. Kuruntular, abartılı üstünlük fikirlerine dönüşebilir ve kişi bu ruh halindeyken gerçek dışı veya uygunsuz finansal ve kişisel kararlar alırsa, önemli sonuçlar doğurabilir. Örneğin; aniden seyahate çıkma, çok alışveriş yapma, sebepsiz yere iş değiştirme veya sebepsiz yere boşanma kararı alma da bu önemli sonuçlar arasındadır. DEPRESYON Bipolar bozukluk yaşayan çoğu insan bir depresyon döneminden geçer. Depresyon belirtileri iki temel belirtiden ve buna eşlik eden diğer belirtilerden oluşmaktadır. Bir kişinin depresyonda olması için en az iki belirtinin gerçekleşmiş olması gerekir. Eşlik eden belirtiler ise depresyonun derecesine bağlı olarak daha büyük veya daha küçük derecede olabilir. 3
TEMEL BELIRTILER Keyifsizlik İlgi ve isteklerde azalma Azalan enerji seviyesi veya artan yorgunluk. EŞLIK EDEN BELIRTILER Azalan özgüven veya özsaygı Kendini suçlama ve suçluluk duygusu Ölüm veya intiharı düşünme Düşünme ve konsantre olma zorlukları Gerginlik/kızgınlık Uyku bozukluğu İştah ve kiloda değişiklik. Depresyon hafif, orta veya şiddetli olarak derecelendirilebilir, her bir depresyon fazının kendine has bir rotası ve tedavi yöntemi vardır. HAFIF DEPRESYON Hafif depresyonda, günlük işleri ve boş vakit aktivitelerini normal olarak sürdürmek mümkündür. ORTA ŞIDDETLI DEPRESYON Orta şiddetli depresyonda, günlük normal hayatı sürdürmek, iş yerinde normal bir şekilde çalışmak, aileyle ilgili durumlarda ve boş vakitlerde normal davranmak zordur. ŞIDDETLI DEPRESYON Şiddetli depresyonda, belirtiler o kadar şiddetli bir boyuttadır ki kişinin eski yaşamına devam etmesi çok zor olabilir. Kişilerin hafıza, konsantre olma ve problemleri kendi kendine çözme gibi önemli sorunları olabilir. Şiddetli depresyon, kendini beğenmeme, suçluluk ve yetersizlik duygusu ve en kötüsü de halüsinasyon ve kuruntu yapma gibi belirtilere yol açabilir. Şiddetli depresyon, kişinin intihar etme riskinin olması sebebiyle hayati tehlike oluşturabilir. MANI VE DEPRESYONUN KARMA DURUMU Karma durum, manik ve depresif belirtilerin karma durumunu gösteren veya manik ve depresif ruh halinin hızlı değişimini gösteren bir hastalıktır. Bipolar bozukluk yaşayan insanların yaklaşık yarısı karma durumdadır. NASIL YARDIM ALINABILIR? Bipolar bozukluktan şüphelenildiğinde, kişilerin doktorlarına başvurmaları gerekmektedir. Doktor, bipolar bozukluğun olup olmadığını netleştirir. Bipolar bozukluk varsa, doktor en faydalı tedaviye karar verebilir. Ayrıca doktor, 4
gerekiyorsa tedavi için hastayı akıl sağlığı uzmanına veya Akıl Sağlığı Merkezine gönderebilir. BİPOLAR BOZUKLUK TEDAVİSİ Acil yardım gerekli olduğunda, kişi akıl sağlığı merkezi acil bölümüne her zaman başvurabilir. Danimarka Capital Bölgesi Akıl Sağlığı Hizmetleri'nin acil bölümlerinin çoğu 24 saat açıktır. En yakın acil bölümü www.psykiatriregionh.dk/skadestuer adresinden bulunabilir. Bipolar bozukluğun mevcut durum tedavisi ve önleyici tedavi olmak üzere iki tedavisi vardır. Bipolar bozukluk kişinin hayatı boyunca tekrar tekrar nüksedebilir, bu yüzden belirtiler çok şiddetlenmeden önleyici tedbirler almak önemlidir. Bipolar bozukluk tedavisi, kişinin ihtiyaçlarını karşılayacak bir şekilde planlanır. Tedavi, Danimarka Capital Bölgesi- Akıl Sağlığı Hizmetleri'nde yürütülüyorsa, doktor her zaman için hasta ile birlikte bir tedavi planı belirler, böylece bir sonraki aşamanın ne olacağına dair anlaşmaya varılır. İLAÇ TEDAVISI Bipolar bozukluğun akut ve önleyici tedavisinde ilaç tedavisi hayati önem taşımaktadır. Akut bipolar bozukluk baş gösterdiğinde, belirtileri azaltmak ve kişinin bir kez daha dengeli olmasını sağlamak için en kısa zamanda ilaç tedavisine başlaması gerekir. Önleyici fazda, iyi ve dengeli bir mod sağlayan ilaç tedavisi uygulanır. Bipolar bozukluk yaşayan insanlara genellikle bir kaç yıl boyunca önleyici ilaç tedavisi uygulanır, hatta bazı hastalar hayatları boyunca ilaç tedavisine devam eder. İlaç tedavisinin durdurulması gerektiğinde, tedavi doktorun onayıyla ve yavaş yavaş kesilmelidir. Vücudun toparlanmak için zamana ihtiyacı vardır ve tedavi aniden kesilirse hastalığın nüksetme riski artar. İLAÇ TEDAVISI NASIL UYGULANIR? Hastalığın manik, depresif ve karma olmasına bağlı olarak ilaç tedavisi çeşitli şekillerde uygulanabilir. Beyin hücreleri, birbirlerine elektriksel dürtüler göndererek ve sinyal maddelerinin yardımıyla iletişim kurar. Eğer sinyal madde miktarı dengesiz 5
olursa, bu durum mani, depresyon veya karma belirtilerine neden olabilir. Ruh halini dengeleyen ilaç tedavisi, hücreler arasındaki sinyal aktarımının dengelenmesini sağlar. Ruh halini dengelemek için çeşitli ilaç tedavisi türleri vardır ve bu tedavilerin etkisi kişiden kişiye değişir. Bazı insanlarda, en etkili ve en az yan etki gösteren ilaç tedavisini bulana kadar, ilaç tedavisinin birkaç kere değiştirilmesi gerekir. Bu yüzden hastaların ilaç tedavisinin etkileri ve yan etkileri hakkında doktorlarından bilgi almaları çok önemlidir. KONUŞMA TERAPISI Konuşma terapisi eğitimli terapist, doktor ve psikologlarla yürütülen konuşma seanslarından oluşur. Bu konuşmalar bire bir olarak veya diğer hastalarla aynı grupta yapılabilir. Konuşma terapisiyle, hastalar rahatsızlıkla ilgili tecrübeleri ve geçmişleri hakkında konuşurlar. Tedavinin hedefi ve kişilerin günlük yaşantılarıyla başa çıkmalarına yardım edecek çeşitli yollarla bu hedeflere nasıl ulaşabileceğine dair fikir birliğine varılır. KONUŞMA TERAPISI NASIL YAPILIR? Akıl sağlığı hizmetlerinde, konuşmanın iyileştirici bir amacı vardır. Konuşma terapileri, hastanede yatarak veya ayakta tedavi görerek gerçekleştirilebilir. Ayrıca konuşma terapisi sistematik olarak ayarlanan seanslar şeklinde yapılabilir. Bunlar, hastaya düşüncelerini, hislerini ve hareketlerini daha uygun bir şekilde yönlendirmesi konusunda yardım edilen bilişsel davranış terapisi gibi terapiler olabilir. AKIL SAĞLIĞI HASTALIKLARI EĞITIMI (PSIKOEĞITIM) Hastalık belirtilerini, hastalığı ve tedavi sürecini anlama, kişinin bipolar bozukluğunu karakterize etmesinde küçük sinyaller ve uyarı sinyalleri konusunda daha bilinçli olmasını sağlar. Kişi bunlar hakkında bilgi sahibi olduğu için, belirtiler tekrar ortaya çıktığında yardım almak daha da kolaylaşır. Bu şekilde, kişinin kendi hastalığı hakkında bilgi sahibi olması, onun en küçük bir hastalık belirtisine bile daha hızlı tepki vermesine yardımcı olabilir ve böylece hemen tedaviye başlanabilir. Akıl sağlığı ile ilgili verilen eğitim psikoeğitim olarak da adlandırılır ve Danimarka Capital Bölgesi Akıl Sağlığı Hizmetleri'nde gerçekleştirilen tedavi süreçlerinin çoğunluğunu oluşturur. Hastanın ailesi ve diğer yakınları bu eğitimden faydalanabilir. 6
Akıl Sağlığı Merkezi personeli psikoeğitime katılma durumu hakkında bilgi verebilir. ELEKTROKONVÜLSIF TERAPI Elektrokonvülsif terapi (ECT), bipolar bozukluğun şiddetli bir boyut kazandığı, ilaç tedavisinin başarılı olmadığı ve kişinin ilaç tedavisine tepki vermediği durumlarda kullanılır. ECT elektrik şoku tedavisinin İngilizce kısaltmasıdır. ECT verilmeden önce, tedaviyle ilgili detaylı bilgi verilir. Tedavi anesteziyle yapıldığı için acı vermez. ECT beyni etkileyen kısa elektrik uyarılarından (şokları) oluşur. Tedavi 8-16 kez tekrarlanır ve genel olarak baş dönmesi ve hafıza problemleri gibi birkaç hafta içerisinde etkisini kaybeden çok az ve kısa süreli yan etkileri vardır. ECT ile ilgili daha fazla bilgi, Danimarka Capital Bölgesi Akıl Sağlığı Hizmetleri tarafından yayınlanan ECT bedøvelse og behandling ( ECT anestezi ve tedavi ) dosyasında bulunabilir. HASTALAR KENDILERI IÇIN NE YAPABILIR? Bipolar bozukluğu olduğundan veya hastalıklarının nüksetmesinden şüphelenen hastaların en kısa zamanda doktora görünmeleri gerekmektedir. Bipolar bozukluğu olan hastalar tedavi gerektiren bir hastalıkları olduklarının farkına kolay kolay varmazlar. Bu nedenle de medikal yardım alma konusunda yakınlarının desteğine ihtiyaçları olur. Tedavi başladıysa, bipolar bozukluk hakkında daha fazla bilgi edinmek yardımcı olabilir. Bipolar bozukluğun belirtileri, tedavisi ve nedenleri hakkında daha fazla bilgi sahibi olmak tedavi aşamasını daha da kolaylaştırabilir. Bipolar rahatsızlığın belirtilerini bilme, hastalığın ileride nüksetmesi olasılığıyla karşı karşıya gelindiğinde daha çabuk harekete geçmeyi kolaylaştırır. Buna ek olarak, uygun bir beslenme, düzenli uyku ve egzersizle sürdürülen sağlıklı bir yaşam tarzı her zaman sağlığı geliştirir ve insan hayatına katkıda bulunur. Bipolar bozukluk yaşayan kişiler için dernekler bulunmaktadır. Bu dernekler, hastaların aynı hastalıktan muzdarip olanlarla bir araya gelmelerini, birbirleriyle bilgi alış verişi yapmalarını ve bipolar bozukluk deneyimlerini paylaşmalarını sağlar. Bu derneklerle ilgili bilgiyi www.psykiatri-regionh.dk/patientinfo adresinden bulabilirsiniz. HASTA YAKINLARI NE YAPABILIR? Bipolar bozukluk yaşayan kişilerin durumu inkar etme veya davranışlarını alternatif sebeplere bağlama eğilimleri vardır. Bu, onların hasta olduğunu ve yardıma ihtiyacı olduğunu kabullenmelerini zorlaştırır. 7
Yakınlara düşen en önemli görev profesyonel yardım almada zorluk çeken hastalara destek olmaktır. Size yakın olan bir kişinin gerçekten doğal ruh halinde mi yoksa maniklik durumunun ilk belirtisi olan heyecan halinde mi olduğunu belirlemek zor olabilir. Aynı şekilde, genel neşesizlik veya üzüntüyü depresyondan ayırmak zor olabilir. Kararı doktor verir. Tedavi gören bir kişinin yakını hastayı dinleyerek, ihtiyacı olduğunda hastanın yanında olarak ve hastanın günlük yaşantısını kolaylaştırarak en iyi desteği sağlar. Örneğin, çamaşır yıkama veya market alış verişini yapma gibi günlük işleri üstlenerek yardım edilebilir. Bipolar bozukluğu olan kişiyle birlikte yaşamak yakınları için zor bir durum olabilir. İnsanlar reddedilmeye, aynı zamanda da ilgi ve alaka gösterilmeye hazırlıklı olmalıdırlar. Bipolar bozukluğu olan kişilerle problemleri hakkında konuşmak genellikle sorunu çözmez, çünkü bu hastalık kişinin kendi isteğiyle kontrol edilemez veya yönlendirilemez. Hastalar sakin olamaz veya uyum içinde çalışamazlar. Bazı insanlar için, aynı durumdaki kişilerle bipolar bozukluk yaşayan hasta yakınlarının internet üzerinden görüşmesi yararlı olabilir. Daha fazla bilgi için www.psykiatri-regionh.dk/patientinfo adresini ziyaret edin. HASTA YAKINLARI IÇIN 10 IPUCU Hastalığı ciddiye alın Bipolar bozukluk hakkında bilgi edinin Hastanın nerede ve nasıl profesyonel yardım alabileceğini bulmasına yardım edin Hastanın konu, ulaşım vb. kararları almak zorunda olmayacağı paket aktiviteler planlayın. Onları rahatlatın, örn; İyileşeceksin. Tedavisi olan bir hastalık yaşıyorsun gibi rahatlatıcı cümleler söyleyin Hastalara onların canını sıkan tavsiyelerde bulunmayın Senin yerinde olsaydım... veya Kendini toparla gibi cümleler kurmayın Onları suçlamaktan kaçının Hastanın neden bu hastalığa yakalandığı konusunda uzun tartışmalar başlatmayın Bipolar bozukluğun hastanın kendi hatası olmadığını unutmayın. 8
HOVEDSTADENS BÖLGESI PSIKIYATRI (AKIL SAĞLIĞI HIZMETLERI DANIMARKA CAPITAL BÖLGESI) Akıl Sağlığı Hizmetleri Danimarka Capital Bölgesi, Danimarka'nın en büyük akıl sağlığı hastanesidir ve her yıl şizofreni, anksiyete ve depresyon gibi hastalıkları yaşayan 41.000 hastayı tedavi eder. Tedaviler, Danimarka Capital Bölgesi çevresinde bulunan Danimarka Capital Bölgesi Akıl Sağlığı Merkezi ve Çocuk ve Yetişkin Psikiyatrisi Akıl Sağlığı Hizmetleri Akıl Sağlığı Merkezleri'nde yapılmaktadır. Danimarka Capital Bölgesi -Akıl Sağlığı Hizmetleri'nde gerçekleştirilen tedavi ilk olarak ayakta tedavi kliniğinde ve Toplum Akıl Sağlığı Merkez'lerinde ekip ziyaretleriyle ve gerekli olduğunda yataklı hasta kabulü ile yapılmaktadır. Hovedstadens Bölgesi Psikiyatri (Akıl Sağlığı Hizmetleri Danimarka Capital Bölgesi) Kristineberg 3 DK-2100 Copenhagen Ø Tel.: +45 4511 2000 www.psykiatri-regionh.dk Grafik tasarım: Rikke Bransner Koncern Kommunikation, Grafik & TV Fotoğraflar: Phillip Drago Jørgensen Ocak 2011 9
10