Yeni YÖK Kur Tanımına Uygun

Eğitim Psikolojisi Gelişim-Öğrenme-Öğretim Betül AYDIN Filiz BİLGE Mehmet BİLGİN Gürhan CAN Kurtman ERSANLI Mustafa KILIÇ İbrahim KISAÇ İsa KORKMAZ Hadiye KÜÇÜKKARAGÖZ Şermin KÜLAHOĞLU Bülent ÖZTÜRK Ertuğrul UÇAR Yeni YÖK Kur Tanımına Uygun Editör: Binnur YEŞİLYAPRAK 13. Baskı

Editör: Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Gelişim - Öğrenme - Öğretim ISBN 978-975-6802-77-9 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 1. Baskı: Ekim 2006, Ankara 13.Baskı: Ocak 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle / ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

Bu kitap Ö rencilerinin geli imlerini tan mak, onlar n tüm olarak sa l kl geli ebilmelerine yard mc olmak ve ö rencilerine uygun ö renme ya ant lar kazand rmak isteyen Ö RETMENLERE VE Ö RETMEN ADAYLARINA E itim sürecini geli tirmede önemli sorumluluklar ta yan YÖNET C LERE VE MÜFETT LERE Çocu unun geli im ve ö renme sürecini ö renip ona yard mc olmak isteyen ANNE VE BABALARA Dünyada varolma, geli me ve ya amay ö renme sürecini merak eden ve bu süreci olumlu etkileyerek kendini geli tirmek isteyen TÜM B REYLERE ithaf olunur..

Bir Okuyucu Mektubu Siz hiç bir kitaba aşık oldunuz mu? Hayatımı Değiştiren KİTAP Ben şu an dershanemde oturmuş Eğitim Psikolojisi kitabınızı okuyorum belki 50. kez! Evet, evet yanlış duymadınız, en az elli kez... Bir kitap bu kadar sevilir mi? Ya da hangi kitap bu kadar çok okunmayı hak edecek kadar değerlidir! Ben size hayatımın küçük bir özetini yapayım. Bu kitaptan öncesini mi duymak istersiniz yoksa sonrasını mı?... Fen-Edebiyat Fakültesi ni bitirdikten sonra iş bulamayacağımı düşünüp pedagojik formasyon eğitimi almaya karar verdim. Gelişim ve Öğrenme dersi hocamız sizin kitabınızı kullanıyordu. Ben de aldım. Daha kitabı elime ilk aldığım andan itibaren inanamayacağım bir dünyanın içinde buldum kendimi. Kitap sanki en sevdiğim bir kıyafetim gibi, üzerimden çıkmaz gibi, nereye gitsem yanımda. Siz hiç bir kitaba aşık oldunuz mu?...... Neden bu kadar etkilendim diye düşündüm. Eğer bir kitap yazsaydım, emin olun böyle bir kitap yazmak isterdim. Bu kadar duygulara hitap eden ya da duyguları en doğru yerinden yakalayan...... Siz beni ben yapmadınız, bana şunu gösterdiniz: Nesrin, bu sensin. Artık kendinin farkına var. Sen değerli bir insansın. Dürüst, empatik ve içten olduğun sürece başarı seni kovalayacak... Kitabınızın sonundaki hikayedeki gibi kuşun geleceği benim elimde... Nesrin Ertunan (Kimya Öğretmeni) Teşekkür: Olumlu değerlendirmeleri ile bizleri ödüllendiren öğrenciler; Dicle Üniversitesi nden Ayten ÇEÇER, Kıbrıs tan Bahar OKÇU, Gazi Üniversitesi nden Feridun CAVLI, Çukurova Üniversitesi nden Sema ERGÖNÜL, Balıkesir Üniversitesi nden Başak VARGÜN, Süleyman Demirel Üniversitesi nden Nejdet DÜZELTEN e teşekkürler... Okuyucu değerlendirmelerini merakla bekliyoruz.

Önsöz Bu kitap öncelikle insan yaşamındaki iki temel MUCİZE yi anlatıyor: Birincisi, döllenmiş bir yumurtadan bir bebeğin dünyaya gelişi, büyüyüp gelişmesi ve bir yetişkin olması! İkincisi, dünyaya geldiğinde yaşama dair hiçbir bilgisi olmayan bu bebeğin yaşamayı öğrenmesi! Yani konuşmayı, yürümeyi, yemek yemeyi, şarkı söylemeyi, kavga etmeyi, fareden korkmayı, bisiklete binmeyi, insanları sevmeyi, kopya çekmeyi, trafik kurallarını ve onlara uymamayı, flört etmeyi, doktor, hemşire, mühendis ya da öğretmen olmayı! Yaşamayı öğrenmek için ne kadar çok davranış öğrenmemiz gerektiğinin bir listesini yapmak mümkün olsa bu listenin uzunluğu ne kadar olur dersiniz? İşte bu kitap, aslında, sürekli gerçekleştiği ve hepimizi kapsadığı için pek de farkında olmadığımız ve olağan karşıladığımız bu iki temel mucizeyi; GELİŞİM ve ÖĞRENME yi açıklamayı amaçlıyor. Bu amacı gerçekleştirmede geçerli olan yaklaşım ve modelleri de inceleyerek bireyin gelişim ve öğrenmesine yardımcı olacak ÖĞRETİM i de kapsıyor. Kitap, özellikle öğrencilerin gelişim özelliklerini tanıyarak onların öğrenme yaşantıları kazanmalarını sağlamakla yükümlü öğretmenlere yönelik olarak hazırlanmıştır. Bu nedenle üniversitelerin, öğretmenlik programlarındaki aday öğretmenler için YÖK ün öğretmenlik programları içinde 2. veya 3. yarıyılda yer alan Eğitim Psikolojisi dersinde kullanılabilecek bir kaynak kitap olarak tasarlanmıştır. Konuların seçimi, sıralama ve kapsamı bu hedef kitlenin hazırbulunuşluk düzeyine ve gereksinimine uygun olarak hazırlanmıştır. Kitabın tasarımında şu noktalar esas alınmıştır: 1. YÖK-KUR tanımına uygun olarak, öğretmenlik formasyonu programında yer alan diğer dersler ile bütünleşmesi, önceki ve sonraki formasyon dersleri ile aşamalığı ve ardışıklığı sağlayabilmesi. 2. Farklı lise programlarından gelen öğrencilerin farklı hazır bulunuşluk düzeylerine uygun olması. 3. Gerek farklı eğitim kademelerinde (okul öncesi, ilköğretim, ortaöğretim düzeylerinde) gerekse değişik alanlardaki öğretmen adayları açısından gereksinime yanıt vermesi.

4. Öğrencinin bir öğretmen adayı olarak öğrendiklerini meslek yaşamına transfer edebilecek nitelikte bulabilmesi. 5. Dersi yürütecek öğretim elemanlarının rahat izleyebilecekleri bir kaynak kitap olabilmesi. 6. Üniversite öğrencilerinin sıkılmadan okuyup çalışabilecekleri ilginç ve keyifli bir kitap olması. Elinizdeki kitap, bu özellikleri ne derece taşıyor, buna okuyucular karar verecektir. Ancak bizler, kitabı hazırlayan ve yayımlayan oldukça kalabalık bir ekip olarak elimizden geleni yaptık. Kitabın gerçekten hedef kitlenin gereksinimlerini karşılayabilecek bilimsel bilgileri, okuyucu ile etkileşime girerek ve rahat anlaşılır bir tarzda sunmasına çalıştık. Umarız ki çabalarımız takdir edilecektir! Kuşkusuz olumlu geri bildirimler kendimizi iyi hissetmemizi, olumsuz geribildirimler de kitabı geliştirmemizi sağlayacaktır! Bu nedenle, nasıl olursa olsun, geribildirimlerinizi bekliyoruz... Kitabın, tüm öğretmen adaylarına, hazırlandıkları mesleği sevmeleri ve bu alanda kendilerini geliştirmelerine katkıda bulunması dileğiyle... Ocak 2015 Editör: Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi viii

Öğrenciler İçin Kitabı Kullanma Kılavuzu Bu kitap psikolojinin iki alt alanı olan Gelişim ve Öğrenme konularını incelemektedir. Öğrenme, gelişim temeline dayanır. Sizler, üniversiteye girme başarısını gösteren gençler olarak öğrenmenin gerektirdiği gelişim aşamalarını büyük ölçüde tamamladığınızı kanıtlamış bireylersiniz. Üniversitede göstereceğiniz başarıyı etkileyen pek çok faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerin niteliği ve başarıyı etkileme gücü bireye göre değişir. Ancak başarıyı etkileyen en önemli faktörlerden biri çalışma yöntemi dir. Ders çalışma yöntemi, bilgilerin zihne yerleşmesi ve hatırlanması açısından başarıyı önemli ölçüde etkiler. Bu nedenle size, bu kitabı çalışırken, diğer yöntemlere göre daha etkili olduğu araştırmalarla kanıtlanmış bir yöntem önerilmektedir. Bu yöntemin temelini oluşturan kuramsal düşünceler 10. ünitede tartışılmaktadır. Yöntem, bir üniteyi çalışırken birbirini izleyen beş aşamanın ilk harflerinin yanyana getirilmesiyle adlandırılmıştır: İSOAT yöntemi. Yöntemin basamakları şu şekildedir: İ İzle (gözden geçir) S Sorular oluştur O Oku TEST ET A Anlat (tekrarla) T Test et (kendini değerlendir) İlk ve son aşamalar bir ünitenin bütününe uygulanır; aradaki üç aşama ünitede yer alan konulara, yeri geldikçe uygulanır. Şimdi kısaca her aşamayı inceleyelim : 1. İZLE Aşaması (Gözden geçirme): İlk aşamada ünitenin bütünü hakkında bir fikir edinmek için ünitenin başından başlayıp sonuna kadar hızla gözden geçiriniz. Ana başlıklar, alt başlıklar, şekil, resim, tablo-vb. kısımlara göz atınız. Giriş kısmını okuyunuz ve bölümün sonundaki özet (gözden geçirelim) kısmını mutlaka okuyunuz. Bu işi dikkatinizi toplayarak sadece 5-10 dakikada yapabilirsiniz. 2. SOR Aşaması: Gözden geçirme aşamasında, ünite kapsamında yer alan konularla ilgili kafanızda sorular oluşturunuz. Nelerden söz ediliyor? Ne, Nasıl, Neden? gibi sorular sorunuz ve daha önce bu konularda belleğinizde varolan bilgilerle bağlantı kurarak neler öğrenebileceğinizi kestirmeye çalışınız. Burada İZLE (Gözden Geçir) SOR OKU ANLAT

ünitenin başında yer alan Düşünelim, tartışalım kısmında verilen sorulara ve ünite içinde yer alan sorulara da göz atabilirsiniz. 3. OKU Aşaması: Kafanızda oluşan genel fikir ve çıkardığınız sorular çerçevesinde konuyu, anlamaya çalışarak dikkatlice okuyunuz. Sorduğunuz soruları yanıtlamaya çalışınız. Okumakta olduğunuz konu üzerinde düşünün ve belleğinizdeki ilgili konularla bağlantısını kurmaya çalışınız. Tanım, benzerlik, farklılık belirten önemli kısımların altını çizin, ana noktalara işaret koyunuz. Anahtar noktalara dikkat ediniz. 4. ANLAT (Tekrarla) Aşaması: İzle aşamasında tüm üniteyi gözden geçirmelisiniz. Ancak, Sor, Oku ve Anlat aşamasını, ünite içinde bütünlük oluşturan ana konulara sırasıyla uygulamanız gerekiyor. Belli bir alt konuyu okuduktan sonra ana fikirleri hatırlamaya ve kendi kendinize anlatmaya çalışın. Tekrarlama, bilgileri belleğe yerleştirmenin güçlü bir aracıdır. Okuduklarınızı, kendi sözcüklerinizle ve tercihen yüksek sesle anlatın. Bu alt bölümü yeterince öğrendiğinizden emin olduğunuzda, izleyen alt bölüme geçin ve sor, oku, anlat aşamalarını yeniden uygulayın. Ünitenin tüm alt konularını bitirinceye dek bu şekilde devam edin. 5. TEST ET Aşaması Ünitenin çalışılması tamamlandıktan sonra özet (gözden geçirelim) kısmını bir kez daha okuyun ve değerlendirme sorularını yanıtlayın. Ayrıca sınıf uygulamaları olarak ünite sonunda yer alan sorular da sizin kendinizi değerlendirmenize yardımcı olacaktır. Sevgili öğrenciler, bu kitap sizin rahat okumanızı, sıkılmadan çalışmanızı ve kolay anlamanızı sağlayacak şekilde tasarlanmıştır. Bu tasarım hem içerik olarak konuların sıralanması, genelden özele doğru ele alınması, açık-anlaşılır bir dil kullanılması, dikkati toplamaya yarayacak soru, örnek ve deneylere yer verilmesi şeklinde; hem de biçim olarak algılama, izleme ve belleğe kaydetmeye uygun bir düzenleme açısından sağlanmaya çalışılmıştır. Ancak unutmayın, öğrenmeyi etkileyen en önemli etken içten güdülenme, yani sizin öğrenmek istemeniz ve kendinizi çalışmaya konsantre edebilme gücünüzdür. Son olarak, bu kitabın SEVİLMEYE ihtiyacı olduğunu unutmayın. Lütfen kitabı sevgiyle elinize alın ve severek kullanın. Ülkemizin 11 ayrı üniversitesinden, bu alanda yetkin 13 ayrı akademisyenin, yılların birikimiyle ve aylarca süren uğraşlarının sonucu ortaya çıktığını düşünün. Ne dersiniz, sizce de sevilmeyi hak etmiyor mu? Editör x

Öğretim Elemanları İçin Kitabı Kullanma Kılavuzu Bu kitap, öğretmenlik programlarında yer alan Eğitim Psikolojisi dersi için bir kaynak kitap olarak hazırlanmıştır. Siz öğretim elemanlarının dersi yürütmede rahat izleyebileceği ve dersin etkin ve zevkli işlenmesine katkı sağlayabilecek bir tasarım gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bu amaçla her ünite aşağıda açıklanan bir formata göre hazırlanmıştır: 1. Öğrenme Hedefleri Her ünitenin başına, o üniteye yönelik olarak öğrencilerin ulaşması beklenen hedefler konmuştur. Bilindiği gibi dersin başında öğrencilerin hedeflerden haberdar edilmesi konuya dikkat çekme, güdüleme ve anlamlı öğrenmeyi teşvik etme açısından katkı sağlayabilir. 2. İçindekiler Ünitenin içinde yer alan ana konular ve bazı önemli alt başlıklar verilerek bilgilerin nasıl bir düzenlemeyle sunulacağı sıralanmıştır. 3. Düşünelim, Tartışalım Konunun başında, derse giriş yapmak için öğrencilere yöneltilebilecek, onları düşünmeye sevk edebilecek sorular yer almaktadır. Bu soruların, konuya ilişkin güncel, somut yönleri göstererek öğrencinin dikkatini çekmesi ve ilgi uyandırması amaçlanmıştır. Bu sorular üzerinde küçük bir tartışma ile konuya giriş yapıldığında dersin daha ilgi çekebileceği düşünülmüştür. 4. Örnek Olay Her ünitenin başında örnek olay olarak, ünitenin kapsamı ile ilgili bir karikatür, anı, öykü ya da deney yer almıştır. Örnek olayın incelenmesi ile öğrencilerin kafasında konularla ilgili soruların oluşması, bazı ipuçları verilmesi ve ilgi çekilmesi amaçlanmıştır. 5. Konuların Sunumu Konuların ana başlıklar ve alt başlıklar halinde sunulmasına, özet tablolara yer verilmesine, şekil ve şemalarla daha anlaşılır hale getirilmesine çalışılmıştır. Konular sunulurken aşağıdaki simgelerle, bilgiyi işleme sürecinin aktif kılınması hedeflenmiştir.

Anahtar kavramlar, önemli noktaların vurgulanması ve tekrarın sağlanması, Öğrencileri yönlendirecek, dikkati sürdürmeye yardımcı olacak soruların sorulması ile düşünce sürecinin aktif kılınması ve güncel bağlantıların kurulması, Konuyu somutlaştıracak, anlamayı ve bellekte saklamayı sağlayabilecek örnek durumların verilmesi veya konu ile ilgili bilimsel deneylerin sunulması. Anlamayı, bilgiyi saklamayı kolaylaştıracak ve dikkati artırabilecek uyarıcıların sağlanması, Ayrıca konularla ilgili fotoğraf ya da resimlerle yine öğrencilerin ilgisinin çekilmesi ve kalıcılığın sağlanması 6. Sınıf Uygulamaları Bu bölümde, öğrencilerin üniteyi işledikten sonra konularla ilgili zihinsel uygulamalar, tartışmalar yapabilmesi ve öğrenilenlerin pekiştirilmesi düşüncesi ile tasarlanmış sorular ve öneriler yer almaktadır. Bunlar, dersin sonunda değerlendirme amaçlı kullanılabilir veya ev ödevi olarak verilebilir. 7. Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim Ünitede yer alan konuların ana hatları ile özetlenmesi, önemli noktaların vurgulanarak tekrar edilmesi amacıyla hazırlanmıştır. 8. Değerlendirme Soruları Öğrencilerin kendi kendilerini test etmeleri düşüncesiyle konulan bu sorular, dersin sonunda öğrencilere yöneltilebilir. Yeni sorular hazırlanmasında bir fikir verebilir. 9. Kaynakça xii Ünite içinde yararlanılan kaynaklar, metin içinde referans numarası sistemiyle, bölüm sonlarında yer almıştır. Konuları daha ayrıntılı sunmak isteyen öğretim elemanları kuşkusuz yeni kaynaklara başvurma gereksinimi duyabilir. Kitabın bu formatıyla sizlerin öğretme işinizi daha kolay ve daha zevkli hale getirebilmesini umut ediyoruz. Kitabın yeni baskılarında daha yeterli bir kapsam ve formata kavuşması sizlerin eleştiri ve önerileri ile gerçekleşebilecektir. Sizlere ve öğrencilerinize yararlı olabilmek dileğiyle... Editör

Üniteler ve Yazarları BÖLÜM I Ünite 1. Gelişim ve Öğrenme Psikolojisine Giriş Prof. Dr. Şermin Külahoğlu Uludağ Üniversitesi Ünite 2. Ünite 3. Ünite 4. Ünite 5. Gelişimin Doğası Prof. Dr. Betül Aydın İstanbul Bilim Üniversitesi Bedensel ve Devinsel Gelişim Yrd. Doç. Dr. Mehmet Bilgin Çukurova Üniversitesi Bilişsel Gelişim ve Dil Gelişimi Yrd. Doç. Dr. Hadiye Küçükkaragöz Dokuz Eylül Üniversitesi Kişilik Gelişimi (Psikososyal ve Ahlâk Gelişimi) Prof. Dr. Gürhan Can Anadolu Üniversitesi BÖLÜM II Ünite 6. Öğrenmenin Doğası Prof. Dr. Mustafa Kılıç İnönü Üniversitesi Ünite 7. Ünite 8. Ünite 9. Ünite 10. Ünite 11. Editör: Öğrenmede Davranışsal Yaklaşımlar Prof. Dr. Kurtman Ersanlı Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Öğrenme Kuramı Prof. Dr. İsa Korkmaz Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi Gestalt ve İnsancıl Yaklaşımda Öğrenme Prof. Dr. Filiz Bilge Hacettepe Üniversitesi Bilgiyi İşleme Modeli Yrd. Doç. Dr. Bülent Öztürk Doç. Dr. İbrahim Kısaç Gazi Üniversitesi Öğrenmeden Öğretime Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul Uçar Aksaray Üniversitesi Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Binnur Yeşilyaprak Ankara Üniversitesi

İçindekiler Bir Okuyucu Mektubu...vi Önsöz...vii Öğrenciler İçin Kitabı Kullanma Kılavuzu... ix Öğretim Elemanları İçin Kitabı Kullanma Kılavuzu... xi Üniteler ve Yazarları...xiii İçindekiler...xv Şekiller Listesi...xx Tablolar Listesi...xx Şemalar Listesi...xxi GELİŞİM VE ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ Ünite 1 (1-28) Giriş...2 Psikolojinin Tanımı...3 Psikolojinin Tarihçesi...6 Psikoloji Bilimini Yönlendiren İnsan Anlayışı Yaklaşımları... 10 Psikolojinin Alt Dalları... 11 Eğitim Psikolojisi... 15 Eğitim Psikolojisinin Alt Alanları... 17 Gelişim ve Öğrenme Psikolojisinde Kullanılan Araştırma Teknikleri... 19 Sınıf Uygulamaları... 26 Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim... 26 Değerlendirme Soruları... 27 Kaynakça... 28 GELİŞİMİN DOĞASI Ünite 2 (29-55) Giriş... 29 Gelişimle İlgili Temel Kavramlar... 32 Gelişim... 32 Büyüme... 32 Olgunlaşma... 32 Öğrenme... 33 Hazır Bulunuşluk... 33 Kritik Dönem... 33 Gelişimin Biyolojik ve Çevresel Temelleri... 34 Kalıtım... 34 Çevre... 37 Gelişim İlkeleri... 38 Gelişim Dönemleri ve Gelişim Görevleri... 41 Gelişim Dönemleri ve Özellikleri... 41 Gelişim Görevleri... 43 Gelişim Alanları... 46 Öğretmenler İçin Gelişimin Doğasını Bilmek Neden Gereklidir?... 47 Sınıf Uygulamaları... 49 Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim... 49 Değerlendirme Soruları... 50 Kaynakça... 55

BEDENSEL VE DEVİNSEL GELİŞİM Ünite 3 (58-81) Giriş... 58 Bedensel Büyüme ve Gelişim... 59 Büyüme... 59 Beden Oranı... 60 Devinsel (Psikomotor) Gelişim... 61 Okul Öncesi Dönem... 62 Bedensel Büyüme ve Gelişim... 63 Devinsel Büyüme ve Gelişim... 64 İlköğretim Dönemi... 67 Bedensel Büyüme ve Gelişim... 67 Devinsel Büyüme ve Gelişim... 68 Ortaöğretim Dönemi...69 Bedensel Büyüme ve Gelişim... 69 Devinsel Büyüme ve Gelişim... 70 Ergenlikte Cinsel Gelişim...70 Bedensel ve Devinsel Gelişimde Bireysel Farklılıklar... 73 Öğretmenin Bedensel ve Devinsel Gelişim Açısından Sorumlulukları... 74 Sınıf Uygulamaları... 77 Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim... 77 Değerlendirme Soruları... 78 Kaynakça... 81 xvi BİLİŞSEL GELİŞİM VE DİL GELİŞİMİ Ünite 4 (84-122) Giriş... 84 Piaget in Bilişsel Gelişim Kuramı... 86 Bilişsel Gelişimin Ögeleri ve Kavramları... 86 Jean Piaget ve Klinik Yöntem... 90 Piaget in Bilişsel Gelişim Dönemleri... 91 Duyusal-Hareket (Sensory-Motor) Dönem (0-2 Yaş)... 92 İşlem Öncesi Dönem (2-7 Yaş)... 94 Somut İşlemsel Dönem (7-11 Yaş)... 98 Soyut İşlemsel Dönem (11 Yaş ve Üstü)...100 Çocukta Dil Gelişimi...102 Dil Gelişimi...102 Dil Nedir?...103 Çocukta Dil ve Düşünce...104 Dil Gelişimi İle İlgili Görüşler...104 Okul Öncesi Dönemde Dil Gelişimi...106 Agulama Evresi (0-12 Ay)...107 Tek Sözcük Evresi (12-18 Ay)...108 Kelimelerin Birleştirilmesi Dönemi (Telgrafik Konuşma 18-24 Ay)...108 İlk Gramer Süreci (24-60 Ay)...108 Dil Gelişimini Etkileyen Faktörler...109 Okul Döneminde Dil Gelişimi...111 Sınıf Uygulamaları...112 Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim...112 Değerlendirme Soruları...114 Kaynakça...122

KİŞİLİK GELİŞİMİ Ünite 5 (125-163) Giriş...125 Freud un Kişilik Yapısı, Örgütlenmesi ve Gelişimine İlişkin Kuramsal Yaklaşımları...126 Topografik Kişilik Kuramı...126 Yapısal Kişilik Kuramı...127 Psikoseksüel Gelişim Kuramı...128 Psikoseksüel Gelişim Kuramının Eğitim Açısından Sonuçları...132 Erikson un Psikososyal Gelişim Kuramı...133 Psikososyal Gelişim Dönemleri...134 Güvene Karşı Güvensizlik (0-1 Yaş)...136 Özerkliğe Karşı Kuşku ve Utanç (1-3 Yaş)...136 Girişimciliğe Karşı Suçluluk (3-6 Yaş)...137 Başarılı Olmaya Karşı Yetersizlik (6-12 Yaş)...138 Kimlik Kazanmaya Karşı Kimlik Krizi (12-18 Yaş)...139 Ergenlik Sonrası Yaşanan Karmaşalar...139 Psikososyal Gelişim Kuramının Eğitim Açısından Sonuçları...140 Ahlâk Gelişimi...141 Piaget in Ahlâk Gelişim Kuramı...141 Kohlberg in Ahlâk Gelişim Kuramı...142 Gelenek Öncesi Düzey...144 Geleneksel Düzey...144 Gelenek Ötesi Düzey...145 Ahlâk Gelişim Kuramlarının Eğitsel Doğurguları...146 Farklı Eğitim Dönemlerdeki Öğrencilerin Kişilik Gelişimlerini Kolaylaştırmada Ailenin ve Öğretmenin Rolü...146 Okul Öncesi Eğitim Dönemi...147 İlköğretim Dönemi...149 Ortaöğretim Dönemi...151 Sınıf Uygulamaları...152 Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim...152 Değerlendirme Soruları...153 Kaynakça...163 ÖĞRENMENİN DOĞASI Ünite 6 (166-195) Giriş...166 Öğrenme İle İlgili Kavramlar...167 Öğrenmenin Niteliği...168 Öğrenilmiş Davranış İle Doğuştan Getirilen (İçgüdüsel ve Refleksive) Davranışların Farkı...169 Öğrenmenin Biyolojik Temelleri...170 Sinir Sistemi...170 Sinir Sisteminin Görevleri...171 Beyin ve Gelişmesi...172 Beynin Görevleri...174 Öğrenmede Duyu Organlarının Rolü...175 Öğrenmeyi Etkileyen Etkenler...176 Öğrenenle İlgili Etkenler (Kişisel Etkenler)...176 Öğrenmede Bireysel Ayrılıklar...182 Öğrenme Olayına Kuramsal Açıdan Kısa Bir Bakış...184 Öğrenmenin Doğasını Bilmek Öğretmen İçin Neden Gereklidir?...185 Sınıf Uygulamaları...187 Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim...187 Değerlendirme Soruları...188 Kaynakça...195 xvii

ÖĞRENMEDE DAVRANIŞSAL YAKLAŞIMLAR Ünite 7 (198-243) Giriş...198 Davranışçı Öğrenme Kuramları...199 Klasik Koşullama...200 Etki Yasası...205 Edimsel Koşullama...208 Davranışsal Öğrenmenin Temel İlkeleri...212 Uyarıcıların Rolü...212 Pekiştireçler...212 Davranışçı Yaklaşımların Sınıf Ortamında Uygulanması...218 Uyarıcıların Hazır Olması...219 Şekillendirme...219 Önceki Yaşantıların Yeni Davranışlara ve Yeni Yaşantılara Etkisi...222 Sınıf Uygulamaları...226 Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim...226 Değerlendirme Soruları...227 Kaynakça...243 SOSYAL ÖĞRENME KURAMI Ünite 8 (246-269) Giriş...246 Sosyal Öğrenme Kuramının Gelişimi...247 Sosyal Öğrenme Kuramının Temel Kavramları...250 Sosyal Öğrenme Kuramının Dayandığı Temel İlkeler...255 Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri...260 Sosyal Öğrenme Kuramının Eğitimde Uygulanması...262 Uygun Model Kullanma...262 Öz-Yeterliğin Geliştirilmesi...263 Öğrencilerin Duygularını Dikkate Alma...264 Sosyal Öğrenmenin Sınıf Ortamında Uygulanışı...264 Öğretmene Öneriler...265 Sınıf Uygulamaları...266 Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim...266 Değerlendirme Soruları...267 Kaynakça...269 GESTALT VE İNSANCIL YAKLAŞIMDA ÖĞRENME Ünite 9 (272-286) Giriş...272 Gestalt Kuramda Öğrenme...273 Algılama...274 Algı Yasaları...276 1. Şekil-Zemin (Figure-ground) İlişkisi...276 2. Yakınlık (Proximity) Yasası...277 3. Süreklilik (Continuity) Yasası...277 4. Tamamlama (Closure) Yasası...278 5. Benzerlik (Similarity) Yasası...278 6. Basitlik (Simplicity) Yasası...279 Pragnänz Yasası...279 Algısal Değişmezler...280 Bellek İzi ve Unutma...280 İçgörüsel Öğrenme...281 Üretici Düşünme...283 Yaşam Alanı...286 xviii

Gestalt Kuramın Eğitim Açısından Doğurguları...287 İnsancıl Yaklaşımda Öğrenme...288 Benlik Kavramı...289 Öğrenci-Öğretmen İlişkisi...290 İnsancıl Eğitimin İlkeleri...293 Maslow un Temel Gereksinmeler Hiyerarşisi...294 Gereksinmeler Hiyerarşisinin Eğitim Açısından Doğurguları...296 Sınıf Uygulamaları...297 Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim...297 Değerlendirme Soruları...299 Kaynakça...302 BİLGİYİ İŞLEME MODELİ Ünite 10 (304-334) Giriş...304 Bilgi Depoları...306 Duyusal Bellek...307 Kısa Süreli Bellek (Çalışan Bellek)...308 Uzun Süreli Bellek...311 Bilişsel Süreçler...317 Dikkat...317 Algılama...318 Tekrar...319 Kodlama...321 Geri Getirme (Hatırlama)...322 Unutma (Geri Getirme Başarısızlığı)...323 Yürütücü Süreçler/Bilişi Yönetme...325 Bilgiyi İşleme Modelinin Eğitim Ortamında Uygulamaları...327 Sınıf Uygulamaları...330 Özet: Önemli Noktaları Gözden Geçirelim...330 Değerlendirme Soruları...332 Kaynakça...334 ÖĞRENMEDEN ÖĞRETİME Ünite 11 (338-428) Giriş...338 Bloom un Tam Öğrenme Modeli...341 Bruner ve Buluş Yolu İle Öğrenme...344 Temsili Evrelerin Sırası...346 Buluş Yoluyla Öğrenmeda Öğretim Süreci...347 Ausubel ve Anlamlı Öğrenme...351 Anlamlı Öğrenmenin Etkinliği...355 Gagne Öğretim Durumları Modeli...355 Piaget in Öğretim Doğurgaları...361 Vygotsky Sosyo-Kültürel Yaklaşımı...365 Üst Düzey Zihinsel Süreçleri Sosyal Kökeni...366 Beyin Temelli Öğrenme...371 Yapılandırmacılık...380 Sınıf Uygulamaları...389 Özet: Önemli Noktaların Gözden Geçirilmesi...389 Değerlendirme Soruları...392 Kaynakça...398 Sonsöz...399 Eğitim Psikolojisi Değerlendirme Soruları ve Yanıtları...403 Ünite Yanıt Anahtarları...428 xix

ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 2.1. Gelişim Süreci... 32 Şekil 2.2. İç Salgı Bezleri... 35 Şekil 2.3. Gelişim Alanlarının Şematik Temsili... 46 Şekil 4.1. Korunum Deneyi... 99 Şekil 4.2. Korunum Deneyi... 99 Şekil 5.1. Freud a Göre İd, Ego, Süper Egonun Bilinçlilik Durumu...127 Şekil 6.1. Nöronun Yapısı...171 Şekil 6.2. Beyin ve Bölgeleri...173 Şekil 6.3. Sol Yarı-Kürenin Dış Görünümü...174 Şekil 6.4. Beyin Kısımları ve Öğrenme İlişkisi...185 Şekil 7.1. Pavlov un Deney Mekanizması...201 Şekil 9.1. Şekil-Zemin İlişkisi...276 Şekil 9.2. Yakınlık Yasası...277 Şekil 9.3. Süreklilik Yasası...278 Şekil 9.4. Tamamlama Yasası...278 Şekil 9.5. Benzerlik Yasası...278 Şekil 9.6. Basitlik Yasası...279 Şekil 9.7. İçgörüsel Problem Çözme...282 Şekil 9.8. Transfer...283 Şekil 9.9. Wertheimer in Paralel Kenar Problemi...284 Şekil 9.10. Bireyin Yaşam Alanı...286 Şekil 9.11. Uyumlu ve Uyumsuz Kişilik...290 Şekil 9.12. Gereksinmeler Hiyerarşisi...295 Şekil 10.1. Bilgiyi İşleme Modeline Göre Zihinsel Yapıda Öğrenmenin Oluşumu...306 Şekil 10.2. Bir Hiyerarşik Düzenleme Örneği...314 Şekil 10.3. Bir Önerme Ağı...315 Şekil 10.4. Antika Kavramına İlişkin Şema...316 TABLOLAR LİSTESİ xx Tablo 3.1. Aylara Göre Devinsel Gelişim... 64 Tablo 4.1. Piaget in Bilişsel Gelişim Dönemleri ve Temel Özellikleri... 92 Tablo 4.2. Yaşamın İlk Beş Yılında Dil Gelişiminde Görülen Temel Aşamalar.109 Tablo 5.1. Erikson un Psikososyal Gelişim Dönemleri...135 Tablo 5.2. Kohlberg in Ahlak Gelişim Evreleri...143 Tablo 6.1. Çeşitli Duyular...177 Tablo 7.1. Koşullama Programı...201 Tablo 7.2. Edimsel Koşullama Süreci...211 Tablo 7.3. Ödül ve Cezanın Davranışa Etkisi...213 Tablo 7.4. Pekiştirme Tarifesi...215 Tablo 7.5. Pekiştirme Programları...217 Tablo 8.1. Modelin Statüsü İle Gözleyen Arasındaki Etkileşim Durumu...253 Tablo 8.2. Olumsuz Model Davranışın Gözlemleyene Etkisi...254 Tablo 8.3. Öz-Yeterliği Yüksek ve Düşük Olanların Karşılaştırılması...257 Tablo 8.4. Öz-Yeterlik Kaynakları...258 Tablo 10.1. Bellek Türleri ve Özellikleri...317 Tablo 11.1. Öğretme-Öğrenme Sürecini Oluşturan Kararlar...340 Tablo 11.2. Bloom un Öğrenme Modelinin Öğeleri...341 Tablo 11.3. Bloom un Bilişsel Alanlarının Aşamaları...343 Tablo 11.4. Bruner in Bilişsel Temsilinin Üç Biçimi...346 Tablo 11.5. Gagne nin Öğrenme Ürünlerinin Sınıflandırılması...358 Tablo 11.6. Gagne nin Öğrenmeyi Destekleyeecek Dokuz Öğretim Olgusu (Öğrenme Aşamaları)...360 Tablo 11.7. Piaget e Göre Bilgi Türleri...362 Tablo 11.8. Vygotsky nin Yakın Gelişim Alanı...368 Tablo 11.9. Öğretme Modellerinin Karşılaştırılması...379 Tablo 11.10. Geleneksel ve Yapılandırmacı Sınıfların Karşılaştırılması...382

ŞEMALAR LİSTESİ Şema 8.1. Karşılıklı Belirleyicilik...256 Şema 8.2. Gözlem Yoluyla Öğrenmenin Süreçleri...260 Şema 11.1 Anlamlı Öğrenmede Organize Edici Bilgi...353 xxi

Geli im ve Ö renme Psikolojisine Giri Prof. Dr. Şermin Külahoğlu* Uludağ Üniversitesi 1 Öğrenme Hedefleri Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Eğitim ve psikoloji kavramlarının anlamı, kapsamı, işlevini açıklayabilecek, Eğitim psikolojisi bilim alanının gereği ve önemi hakkındaki görüşleri kavrayabilecek, Gelişim ve öğrenme psikolojisinde kullanılan yöntemlerin neler olduğunu açıklayabilecek, Bu alanda kazandığınız bilgilerin öğretmenlik yaşamındaki önemini değerlendirebileceksiniz. İçindekiler Giriş Psikolojinin Tanımı Psikolojinin Tarihçesi Psikoloji Bilimini Yönlendiren İnsan Yaklaşımları Psikolojinin Dalları Eğitim Psikolojisi Eğitim Psikolojisinin İlgi Alanları: Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi Gelişim ve Öğrenme Psikolojisinde Kullanılan Araştırma Teknikleri Düşünelim, Tartışalım Kendimi hiç anlamıyorum! Sizin de böyle söylediğiniz oluyor mu? Neden? En beğendiğiniz öğretmeninizi düşünün. Onda en çok hangi özelliği takdir ediyorsunuz? Neden? Kendinizi anlamak için nereden yardım alıyorsunuz? Ne yapıyorsunuz? Öğretmenin, öğrencilerini tanıması, anlaması gerekli midir? Neden? (*) Prof. Dr. Şermin Külahoğlu. Ayvalık ta doğmuştur. İlk öğrenimini Ayvalık ta, liseyi Uşak ta tamamlamıştır. Lisans öğrenimini Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi, Eğitimde Psikolojik Hizmetler Bölümünde yapmıştır. Fransa da, Paris V- René Descartes (Sorbonne) Üniversitesinde yüksek lisans ve doktora öğrenimi görmüştür. 1996 yılında doçent olmuştur. Şu anda, Uludağ Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümünde öğretim üyesidir.

2 EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Örnek Olay Behiç Ak Giriş Bu ünitede, insanın kendini ve davranışlarını anlamasına yardımcı bir bilim olan psikolojinin tanımı yapılmaya, alt alanları ve psikolojide kullanılan araştırma teknikleri tanıtılmaya çalışılacak, eğitim psikolojisi, gelişim ve öğrenme psikolojisiyle ilgili açıklamalar sunulacaktır. Gelişim ve öğrenme psikolojisi kapsamında yer alan bilgilerin, öğretmenin görev ve sorumluluklarını yerine getirmesinde nasıl yardımcı olabileceği üzerinde durulacaktır.

GELİŞİM VE ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ 3 Psikolojinin Tanımı Psikoloji, davranışlarımızı ve arka planında yer alan iç dünyamızı anlamamıza yardımcı olan bilim dalıdır. Adı, Latince psycho (tinsel yapı) ve logy (bilim) sözcüklerinin birleşiminden gelmektedir. İnsan davranışının altında yatan temel nedenleri bulmaya çalışan bilimsel çabaya verilen addır. Psikoloji bilimi insanın, kendisini ve başkalarının davranışlarının nedenlerini daha iyi anlamasına yardımcı olur. 1 Psikoloji, insan davran n n alt nda yatan temel nedenleri bulmaya çal an bilimsel çabaya verilen add r. Psikoloji, insan davranışlarının bilimi olarak, bireyin; Kendi davranışlarını daha iyi anlamasına ve davranışlarının nedenleri konusunda daha bilinçli olmasına, Başkalarının davranışları ve nedenleri konularında bilinçlenmesine ve ilişkilerinde daha gerçekçi ve daha yapıcı kararlar almasına, Sürekli değişen çevre koşullarına daha kolay uyum yapabilmesine, insanlar arası ilişkilerini daha ustalıkla düzenleyebilmesine ve karşılaştığı güçlükleri çözümleyebilmesine yardım eder. Psikoloji tek kişi veya davranışla ilgilenmez. İnsan davranışlarının değişik yönlerini ele alır, karmaşık yapısını çözümlemeye çalışır. İnsan davranışlarının oluşum biçimini ve nedenlerini, içinde bulunulan ortam ve koşullara göre gelişimini inceler. Davranışları etkileyen geniş bir etkenler yelpazesini incelemeye alır. Öyleyse, siz de art k kendimi anl yorum diyebilmek için psikoloji biliminden yararlanmal s n z. imdiye kadar bu konuya yönelik bir kitap okudunuz mu? Bu kitaptan akl n zda kalan bilgiler neler? Bu bilgiler hangi davran lar n z konusunda yararl oldu? Psikoloji, çevre, insan ve davranışlar arasındaki etkileşimi incelemeye çalışır. Bu etkileşimin temel yapılarından biri kişinin kendisidir. Psikoloji, davranışı, insanın içinde ve dışında yer alan iki grup etkenin etkileşimi çerçevesinde açıklar. İçsel etkenler, kişinin sinir sistemi ve salgı bezlerinin işleyişi, güdülenmesi, algılama ve düşünme gibi biyolojik süreçlerle ilgilidir. Dışsal etkenler, kişinin içinde yaşadığı fiziksel ve sosyal çevre özellikleri - davranış ilişkisi içinde yer alır 2. Davranışlar, belli çevresel koşullar içinde oluşan olaylardır. Psikoloji tanımının temel kavramı olan davranış olgusu insan-çevre etkileşiminin ürünüdür.

4 EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Psikoloji, çevre, insan ve davran lar aras ndaki etkile imi incelemeye çal r. İnsanın çevresiyle etkileşiminde ikinci yapı taşı, çevredir. Psikolojide çevre kavramı çoğu kez uyarıcı ile eş anlamlı kullanılır. Fakat, çevre uyarıcıdan daha geniş kapsamlı bir kavramdır. Organizmanın alıcı sinir uçlarına etki edebilen her türlü enerji değişikliğine uyarıcı denir. Bazı uyarıcılar, karikatürdeki çocuğun sevdiği sarı renk, kiraz meyvesi gibi, herkesin görebileceği uyarıcılardır. Bazı uyarıcılar da, hissettiği mutluluk gibi çoğu kez, yalnızca organizmanın kendisinin hissedip algılayabileceği olaylardır. Çevremizde her insana aynı şekilde etki edebilecek çok az sayıda uyarıcı vardır. Aynı uyarıcı karşısında insanlar farklı davranışlar göstermektedirler. Siz karikatürdeki ufakl kla ayn be enilere sahip misiniz? Hangi meyveyi, hangi rengi seviyorsunuz? Haftan n hangi gününü tercih edersiniz? Neden? Eğer uyarıcılar karşısında farklı insanların davranışları hep aynı olsaydı, psikoloji bilimine gerek kalmazdı. Çünkü, uyarıcı bilindiği zaman, davranışın ne olacağının bilinmesi, çok basit bir işlem olurdu. Özellikle, yukarıdaki gibi seçim ve karar durumlarında kişilerin içsel dinamikleri, davranışlarının oluşumunda büyük rol oynamaktadır. Sizin davran lar n z ba kalar ndan farkl yapan bir özelli inizi dü ünün, sonra bir arkada n zla tart n. İnsanın çevresiyle etkileşiminde üçüncü öge, kişi-çevre etkileşiminin ürünü olan davranışlardır. Önceleri, davranış sözcüğünden organizmanın yalnızca görülebilen somut vücut hareketleri anlaşılmıştır. Günümüzde ise davranış, bir organizmada yer alan ve organizma tarafından yapılan her türlü eylem anlamına gelmektedir. Burada, davranış ve davranım düzeylerini birbirinden ayırt etmek gerekir. Davranım, davranışın küçük bir birimidir. Bir organizmadaki tek bir sinir hücresinin harekete geçmesi gibi fizyolojik bir olay, davranım olarak kabul edilirken, yukarıdaki iki ufaklığın yaptıkları gibi, konuşmak, sakız çiğnemek, düşünmek, kızmak, küsmek... gibi organizma tarafından yapılan her türlü eylem de davranış olarak kabul edilmektedir. Davranış, bir çok davranım dizisinden oluşmuş bir örüntüyü ifade eder. Organizmada yer alan veya organizmanın yaptığı her türlü eyleme davranış diyebilmek için, söz konusu eylemin herhangi bir yolla gözlenebilir, yordanabilir veya ölçülebilir olması gerekir. Neye davranım veya davranış denileceği, yapılan araştırmanın analiz birimine göre değişir.

GELİŞİM VE ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ 5 Ünite ba ndaki karikatürde kendi psikolojik analizini yapan ufakl n, son kareden bir öncekinde görülen dü ünme davran içinde yer alan davran mlar neler olabilir? Bir arkada n zla tart n. kiniz de ayn davran mlar ay rt edebildiniz mi? Psikoloji biliminin inceleme konusunu oluşturan davranışlar, nesnel olarak gözlenip ölçülebilenlerdir. Bunlar üç grupta tanımlanabilir: 3 Sinir sistemi etkinlikleri ve fizyolojik süreçler: Bunlara nörofizyolojik faaliyetler denir. Gözlenmesinde çeşitli araç ve teknikler kullanılır. Bir davranışa bağlı olarak duyu organlarında ve kaslarda meydana gelen faaliyetler, duyguların nöro-fizyolojik temelleri bu grupta incelenen davranışlardır. Örneğin kızma, terleme... Dolaylı olarak gözlenebilen davranışlar: Düşünme, problem çözme, akıl yürütme, duygu şeklindeki davranışlar doğrudan gözlenemez, ancak gözlenebilir davranışlardan çıkartılabilir. Örneğin üzüntü doğrudan gözlenemez, ağlama davranışından tahmin edilebilir (yordanabilir). Zeka, bir zeka testine verilen cevaplardan çıkartılır. Doğrudan gözlenebilen davranışlar: Kişinin çeşitli hareketleri, jest ve mimiklerle konuşma gibi davranışlar, bir gözlemci tarafından kolayca gözlenebilir ve sayısal olarak ifade edilebilir. Bu özelliklerinden dolayı psikolojide incelenen davranışlar daha çok bu gruptandır. Davranışın üç temel boyutu vardır: Bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor boyutlar. Davranışın bilişsel yönü algılama, hatırlama ve düşünme gibi düşünsel süreçlerle ilgilidir. Davranışın bu yönü çoğu zaman dışardan gözlenemez, ancak davranışlarımızı kuvvetle etkileyen ve şekillendiren özelliğe sahiptir. Davranışların duyuşsal yönü duygularla ilgilidir. Her davranışın duyuşsal boyutu olmayabilir. Duyuşsal davranışlar sözel ( bu dersten nefret ediyorum! ) veya sözel olmayan (öfkeyle yüzünü buruşturmak) yollarla ifade edilir. Davranışların psiko-motor boyutu, davranışın bilişsel ve duyuşsal yönüne bağlı olarak ortaya çıkar. Bedensel hareketlerle ifade edilir, gözlenebilir ve ölçülebilir. Sınavda başaramayacağı düşüncesiyle kaygılanan bir öğrencinin ellerinin titremesi, iyi not alınca sevinçle bağırması gibi tepkileri davranışının psiko-motor yönüyle ilgilidir.

6 EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Psikolojinin bilimsel olma niteli i W. Wundt ile ba lam t r. Psikolojinin Tarihçesi Psikoloji, diğer bilim alanlarına göre yeni bir bilim alanıdır. 18. yüzyıla kadar felsefenin kapsamı içinde ele alınmış, bilimsel anlayışa uygun ilk psikoloji çalışmalarının Almanya da, 1879 da Wilhelm Wundt tarafından başlatılmasıyla, felsefeden kopuş gerçekleşmiştir. Psikolojinin insan davranışına bilimsel yaklaşımı 20. yy da hız kazanmıştır. Günümüzde psikolojinin bir bilim dalı olduğu tartışmasız kabul edilmektedir. Bir bilim alanının en belirgin özelliği verileri toplama ve analiz etmede kullandığı bilimsel yöntemdir. Psikolojinin bilimsel yöntemin aşağıdaki özelliklerini taşıdığı kolaylıkla görülebilmektedir: Psikoloji, olgusaldır. Olmayan, gözlenemeyen konulardan, kişisel sezgi ve yargılardan bağımsızdır. Nesnel gerçeklere dayanır. Psikoloji, tekil olaylarla değil, genellemelere ulaştıran verilerin toplanması ve analizi yoluyla çalışır. Psikoloji bulguları görelidir. Mutlak doğru yoktur. Araştırmalar sonucu elde edilen bilgiler, geçerlik olasılığı yüksek genellemelerdir. Bir süre sonra, yeni bulgular doğrultusunda değişebilir. Psikoloji sistemlidir. Belirli bir konuyu, gelişigüzel değil, belirli bir düzen çerçevesinde inceler. Psikoloji, kayıtlı ve birikimlidir. Bilinenler, daha sonraki bulguların temelini oluşturur. Psikolojinin bilimsel tarihçesinde aşağıdaki çeşitli ekoller söz konusu olmuştur (1): 1. Yapısalcılık: Wilhelm Wundt, 1879 da bir deneysel psikoloji laboratuvarı kurmuş ve bazı psikolojik konuların bilimsel yöntemlerle incelenebileceğini göstermiştir. Wundt un insan davranışının kontrollü koşullarda gözlenmesi ne yönelik bu çalışmalarından sonra psikoloji bağımsız bir bilim dalı olarak gelişmiştir. Bu görüşe göre, insan zihni çeşitli bilinç ögelerinden oluşmaktadır. Bilincin bu ögeleri, saf duyumlardır. Psikolojinin konusu bilinç, amacı ise, bilince ait ögeleri belirlemek ve çözümlemek olmalıdır. Bilinç ögelerinin birleşimi ve kurallarının incelenmesi için de, içe bakış yöntemini kullanmıştır. Araştırmaları, kişinin kendi duygusal durumunu ve zihinsel süreçlerini kendi Wilhelm Wundt

GELİŞİM VE ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ 7 kendine test etmesine, bu nedenle, içsel duygular, sezişler ve düşünceler üzerine odaklanmıştır. 2. Davranışçı Yaklaşım: (J. B. Watson) Davranışsal yaklaşım, davranışı, içinde oluştuğu çevre koşullarıyla açıklamaya çalışan psikologlar tarafından geliştirilmiştir. Davranışçı görüş, Yapısalcılığı yetersiz bularak, sezgiler, duygular ve düşünceler gözlenemeyeceği için, içe bakış tekniğini reddetmiş ve psikolojinin sadece gözlenebilir davranışları incelemesi gerektiğini savunmuştur. Doğa bilimlerinin yöntemlerinin psikolojide kullanılabileceği, böylece psikoloji biliminin kişisel deneyimlere dayalı öznellikten kurtarılacağı ileri sürülmüştür. Davranışların niçin olduğuna değil, nasıl oluştuğuna önem J. B. Watson verilmiştir. Bu ekoldekiler gözlenebilen davranışları, kasların ve iç salgı bezlerinin dışarıdan gelen uyarımlara tepkisi olarak tanımlarlar. Böylece, 1920 lerden 1960 lara kadar psikoloji, gözlenebilir davranışların bilimi olmuştur. Davranışçı (behavioral) yaklaşım, kişinin içinde olup-biten biyolojik veya bilişsel süreçlerle ilgilenmez. Amacı, çevredeki uyarıcı koşullarla, ortaya çıkan davranış arasındaki ilişkiyi incelemektir. Davranışları uyaran-tepki zinciri içinde açıklar. Öğrenme sürecini çevredeki ödüllendirme koşullarına bağlar. Bu yaklaşım, karikatürümüzdeki ufaklığın, hoş, sempatik ve enteresan bir insan oluşunu, onun yaşadığı çevrenin ödüllendirme koşullarında arar. 3. Psiko-analitik yaklaşım: (S. Freud) ABD de davranışsal yaklaşım güçlenirken, Avrupa da Psiko-analitik yaklaşım yaygınlaşmıştır. Bu yaklaşım, davranışı, cinsel güdüler, toplumsal baskılar gibi bilinç dışı etkiler açısından ele alır. Freud un çalışmaları, davranış bozukluklarının tedavisine yöneliktir. Her bireyin kendi geçmişini inceleyen vaka çalışması yöntemi kullanılır. İnsanın doğuştan saldırgan olduğuna inanan Freud a göre, insan, iki temel içgüdünün etkisinde davranmaktadır: Cinsellik ve saldırganlık. Toplum tarafından hoş karşılanmayan bu duygular Sigmund Freud bilinçaltına itilirler. Bilinçaltına itilmiş isteklerin farkında olamayız, ancak onlar bizim davranışımızı etkilemeye devam ederler. Zira, bilinçaltına itilen istekler orada kaybolup gitmezler, olumlu veya olumsuz biçimde kendilerini ifade ederler. Psikoanalitik yaklaşım, dil sürçmesi, unutmalar, hatalar ve buna benzer Davran ç lara göre psikoloji; gözlenebilir davran lar n bilimidir. Freud a göre, insan, iki temel içgüdünün etkisinde davranmaktad r: Cinsellik ve sald rganl k.

8 EĞİTİM PSİKOLOJİSİ davranışları bilinçaltındaki isteklerin ifadesi olarak kabul eder. Freud, rüyaları da bilinçaltının, uyku sırasında bilinçüstüne çıkması olarak açıklar. Bu klasik psikoloji ekolleri, temel kavramları açısından etkilerini sürdürmekle birlikte, günümüzde yeni davranışçı, biyo-sosyal, bilişsel gelişimsel, insancıl... gibi farklı yaklaşımlar ağırlığını hissettirmektedir. Bunlardan en önemli üçüne kısaca değinilecektir. 4. Nöro-biyolojik yaklaşım: Kökenini W. James ve J. Dewey in işlevselcilik ekolünden alır. Yapısalcılığın yetersiz olduğunu ileri süren bu ekol, Darwin in evrim kuramından etkilenmiştir. Temel olarak zihnin ve davranışın işlevleri üzerinde durur. Kişiliği ve davranışı çevreye uyum süreci olarak ele almışlardır. Kişiliğin işlevleri üzerinde durup, öğrenme, problem çözme, motivasyon gibi çevreye uyuma yardım eden konuları incelemişlerdir. Bu William James yaklaşımı uygulayan bir psikolog, girişteki karikatürde kendini anlamaya çalışan ufaklığın kişilik özelliklerini ve örneğin, mutluluğunu beynin değişik bölgelerinin işlevleriyle açıklamaya çalışır. Bu psikologlara göre, havanın nemindeki ve ısısındaki değişmeler gibi, çevresel değişiklikler vücuttaki nöro-kimyasal olayları etkiler ve davranışta nöro-kimyasal değişiklikler ortaya çıkar. Örneğin, mutluluk denen ruh halinin altında iklimin etkisi olabilir. 5. İnsancıl yaklaşım: (C. Rogers) Hümanist (insancıl) psikoloji akımını savunanlar insanı, davranışını denetleyebilen özgür bir varlık olarak ele alırlar. İnsanın seçme özgürlüğünü sürekli kendini gerçekleştirme yönünde kullandığı kabul edilir. Bireyin temel doğasını, Freud un öne sürdüğü gibi, insan-toplum çatışması olarak değil, kişinin tüm potansiyelini gerçekleştirmek, geliştirmek ve yaşamını anlamlandırmak çabasının oluşturduğuna inanılır 2. Her bireyin tek ve benzersiz olduğu ve değerli olduğu inancı esastır. Kişilerin kendilerini algılamalarının ve benimsediği değerlerinin, davranışları üzerindeki rolü üzerinde durur, potansiyelin ortaya çıkarılmasına ve kişisel gelişime yardımcı olacak davranış değişimiyle ilgilenirler.

GELİŞİM VE ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ 9 Bu kitab n yazarlar n n hümanist yakla m benimsedi ini biliyor musunuz? (Editörün notu) 6. Bilişsel yaklaşım: Davranışların daha çok zihinsel süreçlerle belirlendiğini savunurlar. Gestalt psikolojisi, bilişsel psikolojinin öncülüğünü yapmıştır. 1960 larda Almanya da Bütünselcilik (Gestalt) ekolü olarak ortaya çıkan bu yaklaşım, öncekilerin parçacı yaklaşımını eleştirmektedir. Davranışların tek tek öğelerin birleşmesinden oluşmadığını, bu nedenle de bir bütün olarak ele alınması gerektiğini savunurlar. Bütün, kendini oluşturan parçaların toplamından daha fazla ve başka bir şeydir anlayışından hareketle, algılama ve öğrenme üzerinde çalışmışlardır. Böylece, psikoloji, başlangıçtaki ilgisi olan zihinsel süreçlere yeniden yönelmiş, insan beyninin bilgiyi nasıl depoladığı, nasıl geri getirdiğiyle ilgili konuları ele almış, yani, hem açık olarak gözlenebilen davranışların, hem de duygu, düşünce gibi içsel nitelikteki zihinsel süreçlerin bilimi olma niteliğini kazanmıştır. Okuma öğretiminde cümle yönteminin kullanılması da (bütünden parçaya) Gestalt ekolünün bulgularına dayanmaktadır. Bilişsel psikologlar insanı edilgen bir varlık olarak değil, uyarıcıları seçerek algılayan, işleyen, anlamlandıran etken bir sistem olarak görürler. Bireyin zihninde yer alan zihinsel süreçleri inceler, dış dünyayı nasıl içselleştirip iç dünya olarak temsil ettiğini anlamaya çalışırlar. Bilişsel psikologlar, karikatürümüzdeki ufaklığın seçimlerini onun bilişsel süreçleriyle açıklarlar. Onun kendisi hakkındaki algılarını, içinde yaşadığı fiziksel ve sosyal çevresinin belirlediğini vurgularlar. Bilişsel psikologlara göre, bu çocuğu yetiştiren ailenin ve yaşamını etkileyen kişilerin seçimleri, tutumları ve tavırları, onun dünyayı ve kendini belirli bir biçimde algılamasına ve belirli durumlarda belirli davranışları yapmasına yol açar. Bu çocuğun arkadaşının ise, olayları değerlendirmesi ve bilişsel süreçleri algılaması farklıdır. Bu yüzden ufaklığın davranışlarını anlamaz! Yukarıda sıralanan yaklaşımların hangisi daha iyidir? ya da hangisi daha doğrudur? sorularını sormaktan kaçınmakta yarar vardır. Her birinin daha iyi açıklayabildiği bir yön olduğunu düşünmek daha doğru olacaktır 4. Bir diğer ifadeyle her bir yaklaşım, bize insan doğasını ve karmaşık bir oluşum olan insan davranışını açıklamakta farklı bir bakış açısı kazandırır. Bütün bu yaklaşımları kitabınızın II. bölümünde öğrenme konularını ele alırken daha yeterli düzeyde inceleme fırsatı elde edeceksiniz. Çünkü bu yaklaşımlar davranış değişikliği ya da yeni davranışlar kazanma süreci olarak tanımlanan öğrenme oluşumunu da kendi bakış açılarına uygun olarak açıklar. Bili sel psikologlar insan edilgen bir varl k olarak de il, uyar c lar seçerek alg layan, i leyen, anlamland ran etken bir sistem olarak görürler. Farkl yakla- mlar, bize insan do as n ve karma k bir olu um olan insan davran n aç klamakta farkl bir bak aç s kazand r r. nsanlar do u tan do ru, iyi güzele mi, yoksa, yanl, kötü ve çirkine mi e ilimlidirler?

10 EĞİTİM PSİKOLOJİSİ Psikoloji Bilimini Yönlendiren İnsan Anlayışı Yaklaşımları Yukarıdaki psikoloji yaklaşımları, o dönemde geçerli olan farklı felsefe, dünya görüşü ya da insan anlayışı ile yakından ilgilidir. Bu bağlamda üç farklı insan anlayışı belirlenmektedir: İnsan doğduğunda; kötüye yöneliktir, şiddet ve saldırganlık dürtüleri doğasında vardır. boş bir levha gibidir (tabula rasa), çevre tarafından nasıl doldurulursa öyledir. iyiye yönelik ve gelişime açık, aktif bir varlıktır. 1. İnsan kötüdür anlayışı: İnsan doğuştan bencil, saldırgan, cinsel dürtülerin güdümünde, olumsuz eğilimlere sahiptir. Kökeni dinlere dayalı bu yaklaşım, insanı dürtüler demeti olarak gören Freud un psiko-analitik görüşlerinde tekrar ortaya çıkmıştır. Kötü eğilimlerin erken yaşlarda ceza eğitimi ile yok edileceğine inanılır. Siz kendinizin, do u tan bencil, sald rgan, cinsel dürtülerin güdümünde ve olumsuz e ilimlere sahip oldu unuzu dü ünüyor musunuz? 2. Tabula rasa bakışı: Yeni doğmuş çocuk ne iyidir, ne kötü. Sosyal çevresi tarafından her yönde biçimlendirilebilir. İngiliz davranışçılarının geliştirdikleri bu yaklaşım, toplumun sosyal normlarına uyum davranışı kazandırmak için, sosyal olarak istenmeyen davranışların bastırılmasını öngörür. 1 Geleneksel eğitimde, çocuğun, kendi başına herhangi birşeyi öğrenmesinin mümkün olmadığı ve zaten bu şekilde öğrenmesinin de sakıncalı olacağı düşünülmektedir. Çocuklar bu bilince sahip değildir. Bu yüzden onlara biz öğretmeliyiz yaklaşımıyla, toplum tarafından doğru kabul edilen gerçekler, çocuğa öğretmen aracılığıyla öğretilmeye çalışılmaktadır. Eğitimi davranış şekillendirmek olarak gören geleneksel eğitim anlayışında, öğrencilerin ihtiyaç duyup duymamalarına aldırmadan, daha çok bilgi dayatılmaktadır. Çocuk bir hamur, e itim ise onu yo urup istenen ekli vermek midir? Size bunu yapabildiler mi? 3. Kendini gerçekleştirme anlayışı: İlk olarak Fransız düşünür J.J. Rousseau nun savunduğu asil yabani anlayışı, insanın doğuştan masum olduğunu, kötülüklerin toplumun etkisiyle oluştuğunu kabul eder. Bu nedenle eğitim, çocuktaki var olan iyi potansiyelin kısıtlanmadan özgür gelişimini sağlamaya yönelik olmalıdır. İnsancıl psikologlar ve bilişsel kuramcıların anlayışları buna yakındır. Çağdaş bilişsel yaklaşım, bireyi, öğretilen bir varlık olmaktan çok, öğrenen ve öğrenme sürecinde etkin bir varlık olarak ortaya koymaktadır. İnsan öğrenen bir varlıktır. İnsanı diğer canlılardan ayıran en belirgin özellik, edilgen değil, algılama, bellek ve düşünme yoluyla işleyen etkin bir sistem olmasıdır. Bu süreçleri kullanarak birey çevresi ve kendisi hakkında yeni bilgiler edinir, sorunları çözümler ve gelecekle ilgili planlar yapar.

GELİŞİM VE ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ 11 Kendini gerçekle tirme, asl nda psikolojik sa l yerinde olan ça da insanda bulunmas gerekli a a daki özelliklerdir: (A a daki özelliklerin her birine ne ölçüde sahip oldu unuzu dü ünün ve kendinize (1) en az... (5) en çok aras not verin) ( ) Kendini, ba kalar n, do ay kabul etmek, ( ) çten geldi i gibi do al davranmak, ( ) Kendi d ndaki sorunlara da duyarl olmak, ( ) Takdir edebilmek, ( ) nsan sevgisi, ( ) Derin dostluklar kurabilmek, ( ) Demokratik anlay ta olmak, ( ) ncitici olmayan espri anlay na sahip olmak, ( ) Yarat c l k. Psikolojinin Alt Dalları Psikolojinin inceleme konusunu oluşturan insan, biyolojik bir varlıktır ve topluluk içinde yaşar. Buna göre psikoloji, insanı biyolojik bir yapı olarak ele alan ve bu yapıyı inceleyen biyolojik bilimlerle, insanı bir sosyal ortam içinde ele alan sosyal bilimler arasında uzanır. Yani, psikoloji bir yandan insan davranışlarının biyolojik temellerini anlayabilmek için biyoloji, fizyoloji, biyo-kimya gibi biyolojik bilimlerle sıkı sıkıya etkileşimde bulunur, öte yandan da, insanı sosyal bir varlık olarak ele aldığından, sosyal uyarıcıların davranışı nasıl etkilediğini incelerken, sosyoloji, antropoloji gibi sosyal bilimlerle de çok yakın bir etkileşim içindedir. Psikolojinin fizyolojik psikoloji, karşılaştırmalı psikoloji ve deneysel psikoloji gibi bazı alt dalları, üzerinde durulan konular ve kullanılan yöntemler açısından, biyoloji ve fiziksel bilimlere daha yakındır. Sosyal psikoloji, endüstri psikolojisi ve klinik psikoloji gibi dallar ise, başta sosyoloji ve kültürel antropoloji olmak üzere sosyal bilimlere yakındır. Psikoloji, matematik ile de etkileşim içindedir. Çünkü tüm bilimler matematik ve felsefeden doğup gelişmiştir. Psikoloji, insan biyolojik bir yap olarak ele alan ve bu yap y inceleyen biyolojik bilimlerle, insan bir sosyal ortam içinde ele alan sosyal bilimler aras nda uzan r. Bir taraftan biyolojik bilimlerle, diğer yandan da sosyal bilimlerle ilişkili olan psikoloji, doğal olarak kendi içinde de bazı dallara ayrılmıştır. Bu dalların her birinde davranış farklı bir yönüyle veya farklı bir bağlam içinde ele alınır. Psikolojinin dalları aynı zamanda birer uzmanlık alanıdır ve bunlarda uzmanlaşma, lisans üstü eğitimle elde edilir. Örnek: Gazete haberi: Ö renciler çok karamsar. Çukurova Üniversitesi, T p Fakültesi, Aile Hekimli i Anabilim dal taraf ndan 2000-2001 ö retim döneminde, liseli ergenlerdeki intihar e ilimini belirlemek amac yla yap lan ara t rma, 2.352 ö renciden %55 inin mutsuz oldu unu, %22.4 ünün intihar dü ündü ünü,%14.1 inin de nas l intihar edebilece i hakk nda plan yapt n ortaya koydu. ntihar dü üncesi, plan ve giri im s kl k zlarda daha yüksek görüldü. Ö rencilerin sorunlar n daha çok arkada lar yla konu tuklar, büyük bir ço unlu un, çekindikleri ve korktuklar için sorunlar n ailelerine anlatamad klar da belirlendi (Radikal, 4 May s 2002).