DEVEKUŞU SEKTÖR PROFİLİ

İSTANBUL TİCARET ODASI Etüt ve Araştırma Şubesi DEVEKUŞU SEKTÖR PROFİLİ Hazırlayan Birgül Subaşı Mayıs 2003 0

İÇİNDEKİLER I. BÖLÜM GENEL BİLGİLER Sayfa No 1. Devekuşunun Fiziksel Yapısı... 2. Devekuşu Yetiştiriciliği Hakkında Genel Bilgiler... 3. Devekuşunun Diğer Çiftlik Hayvanları İle Karşılaştırılması... 4. Devekuşu Ürünleri... 4.1.Devekuşu Eti... 4.2.Devekuşu Derisi... 4.3.Devekuşu Tüyü... 4.4.Diğer Devekuşu Ürünleri...... 5. Devekuşu Sektörünün Diğer Sektörler İle İlişkileri... 5 6 8 10 10 10 10 10 10 II. BÖLÜM DÜNYADA DEVEKUŞU SEKTÖRÜ GELİŞİMİ 1. Devekuşu Sektörünün Dünyadaki Gelişimi... 2. Dünyada Devekuşu Üretimi... 3. Devekuşu Üreten Ülkeler... 3.1.Güney Afrika... 3.2. Namibia... 3.3. Zimbabwe... 3.4. Kenya... 3.5. Avustralya... 4. Dünyada Devekuşu Tüketimi... 5. Dünya Devekuşu İhracatı... 6. Dünya Devekuşu İthalatı... 12 12 14 14 15 15 16 16 17 17 18 III. BÖLÜM TÜRKİYE'DE DEVEKUŞU SEKTÖRÜ 1. Devekuşu Sektörünün Gelişimi... 2. Sektör İle İlgili Devlet Teşviki... 3. Kapasite... 4. Üretim... 5. Tüketim... 19 19 19 22 23 1

6. Dış Ticaret... 6.1.İthalat... 6.2. İhracat... 23 23 24 IV. BÖLÜM SEKTÖRÜN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 1. Sektörün Sorunları... 2. Türkiye'de Devekuşu Yetiştiriciliğinin Sorunlarının Çözümlenmesi İçin Alınması Gereken Önlemler... 25 28 SONUÇ... 29 EK TÜRKİYE'DEKİ DEVEKUŞU ÜRETİM TESİSLERİ... 30 KAYNAKÇA... 38 2

TABLOLAR I. BÖLÜM TABLOLARI Sayfa No Tablo:1 Devekuşunun Bazı Üreme Özellikleri Bakımından Diğer Çiftlik Hayvanları İle Karşılaştırılması... 5 Tablo:2 Devekuşunun Bazı Verim Özellikleri Bakımından Diğer Çiftlik Hayvanları İle Karşılaştırılması... 5 Tablo:3 Devekuşu İle Diğer Bazı Hayvanlarda Pişirilmiş Etin Besin Değerleri(100 gr, Yağsız)... 5 II. BÖLÜM TABLOLARI Tablo:1 Afrika Ülkelerinde Haziran 1996 Tarihi İtibariyle Ergin Dişi Damızlık, Toplam Devekuşu Ve Çiftlik Sayıları... 9 Tablo: 2 Canlı Devekuşu ve Ürünlerinin Dünya Piyasa Fiyatları(US $)... 9 Tablo:3 İsrail in 1999 Yılı İthal Devekuşu Yavrusu Fiyatı ( FOB $)... 9 Tablo:4 İsrail in 1999 Yılı İthal Devekuşu Yumurtası Fiyatı (FOB $)... 10 Tablo: 5 Güney Afrika'da En Önemli Üretim Alanlarındaki Devekuşu Üretimi... 10 Tablo:6 Dünya Devekuşu Tüketimi (1996)... 11 3

Tablo:7 Dünya Devekuşu İhracatı (1996)... 14 Tablo:8 Seçilmiş Bazı Ülkeler İtibariyle Devekuşu İthalatı... 14 III. BÖLÜM TABLOLARI Tablo:1 Türkiye'de Devekuşu İşletmelerinin Bölgelere Göre Dağılımı (2002)... 16 Tablo:2 Türkiye'de Devekuşu Çitliklerinin Kuruluş Yıllarına Göre Dağılımı... 17 Tablo:3 Türkiye'de Kurulu Devekuşu Çitliklerinin Arazi Büyüklüğüne Göre Dağılımı.. 17 Tablo:4 Türkiye'de Kurulu Devekuşu Çitliklerinde Çalışan personel sayısı... 17 Tablo:5 Bölgelere Göre Türkiye'de Devekuşu Yetiştiriciliği (2001)... 18 Tablo: 6 Bölgelere Göre Türkiye'de Devekuşu Yetiştiriciliği (2002)... 19 Tablo: 7 Devekuşu ve Ürünlerine İlişkin İthalat Rakamlarımız... 20 Tablo:8 Ülkeler İtibariyle Devekuşu (Damızlık) İlişkin İthalat Rakamlarımız (2002)... 20 Tablo:9 Ülkeler İtibariyle Devekuşu (Civciv) İlişkin İthalat Rakamlarımız (2002)... 20 4

I. BÖLÜM GENEL BİLGİLER 1.Devekuşunun Fiziksel Yapısı Devekuşları, iki ayrı ırktır. Birincisinin anavatanı Güney Amerika olup, boyu 2-2.5 metre olan, ağırlığı 200 kg a kadar çıkabilen bir ırktır (Ostrich). İkincisinin, ise anavatanı Avustralya olup, boyu nispeten kısa olmakla birlikte 1.5-1.7 metre uzunluğuna erişebilen daha küçük yapılı (50-60 kg) hayvanları temsil eder (Emus). Devekuşu kanatları küçülen ve uçma yeteneğini kaybeden kuşlar sınıfına giren koşucu yürüyen kuşlardandır. Bugünkü yaşadığı bölgeler Afrika nın doğusu ile güneyindeki sıcak ve kurak iç bölgelerdir. Eski çağlarda Büyük Sahradan Orta Asya çöllerine kadar uzanan geniş bir alanda yaşadığı bilinmektedir. Günümüzde yaşayan devekuşu türlerinin en büyüğü Afrika kökenli devekuşudur. Evcilleştirilmeleri, tüylerinin kadın giysilerinde kullanılmasıyla başlamıştır. Bu gün deresi eti ve tüyü için, başta Güney Afrika olmak üzere ABD, Avustralya, Kanada, Çin, Zimbabve, Bostvana, Namibya, İsrail ve Avrupa nın çeşitli ülkelerinde çiftliklerde yetiştirilmektedir. Ülkemizde Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesinde ve Kırşehir ile Antalya da damızlık verebilecek kapasitede üretim yapılmaktadır. Ancak ülkemiz için oldukça yeni bir hayvancılık dalıdır. Genel olarak devekuşlarının fiziksel özelliklerini aşağıdaki şekilde sıralayabiliriz. a) Ortalama yaşam süresi 45-50 yıldır. b) Yetişkin bir kuşun ağırlığı 150-155 kg dır c) Bir kuşun yumurta verimi yılda 40-70 adettir. d) Yumurta ağırlığı 1000-1200 gr dır. e) Bir kuşun senelik civciv verimi 15-20 tanedir. f) Kuluçka süresi 42-48 gündür. g) Ağırlığı 14 ayda 50-60 kg a ulaşır h) 60 kg lık bir hayvandan 37 kg net et alınabilinir. i) Devekuşu eti kırmızı et sınıfına girmektedir. Ancak devekuşu etinin yağ oranı kg başına % 3 mg olup, bu oran kırmızı etde kg başına 5.8 mg dır. Bu özelliği ile beyaz et özelliği taşımakla birlikte %21 protein içermesi ile hindi ve tavuk etine nazaran protein açısından daha zengindir. j) Derisi, tüyü, gagası, tırnakları, gözün bazı maddeleri, giyim, süsleme, kimya sanayi, kozmetik sanayi ve göz cerrahisinde kullanılmaktadır. k) Uçma yeteneğine sahip olmamasına karşın saatte 70 km hıza ulaşabilen güçlü bacak yapısına sahiptir. Doğal ortamları olan Afrika da gündüzleri 5

+50 C geceleri - 40 C ye varan oldukça sert iklim koşullarına rağmen varlıklarını sürdürmüşlerdir. l) Beslenme şekli doğal ortamda ot, tohum ve böceklerdir. Kültür hayvancılığı sistemine alındığında ise yüksek kalitede verim elde etmek için özel palet yem tercih edilmelidir. Devekuşlarının günlük yem tüketimi ortalama 2-2.5 kg arasındadır. m) Devekuşu 20gr ağırlığında beyine sahip kafa yapısı, süngerimsi bir madde ile kaplıdır. Hayvan sakin görünüşünün aksine korkutulduğu zaman çok tehlikeli olmaktadır. Savunmasını ayakları ile yapmakta olup, bir tekme darbesi 250 kg kuvvete sahiptir. n) Devekuşları çok eşli olduğundan genellikle kuluçkaya erkekler yatar. Nadiren de olsa dişilerin de yattığı görülmüştür. Yavruların bakımı erkek devekuşu tarafından yapılır. 2. Devekuşu Yetiştiriciliği Hakkında Genel Bilgiler Devekuşlarının üretimi, tabii kuluçka yoluyla ve kuluçka makinalarında yapılmaktadır. Yılda 40 ila 100 arası yumurta veren dişiler, erkeklerine nazaran daha ufak yapılı olup, grimsi-kahve renklidir. Erkekleri ise siyah renkli olup kanat ve kuyrukta beyaz renkli gösterişli tüyler bulunur. Dişiler 2-2.5 yaşında, erkekler 2.5-3 yaşında olgunluğa erişirler. Dişiler genellikle Nisan-Eylül döneminde 2-3 gün arayla yumurtlar, iki haftalık bir aradan sonra tekrar yumurtlar. 1100-1800 gr. ağırlığındaki yumurtalardan yaklaşık 50 kadarı damızlık değerdedir. Bakım ve beslenme durumuna göre yumurta verimi artabilir. Yumurtalardaki döllülük oranının artması için 1 erkek 2 dişi şeklindeki eşlemelerde her iki cinsiyetinde aynı yaş grubunda olmasına dikkat edilmelidir. Kuluçkalık yumurtalar 13-18 C sıcak ve % 22-25 nem oranındaki odalarda, temizlenip dezenfekte edilerek depolanır. Uygun koşullarda 7-14 gün süreyle muhafaza edilebilir. Kuluçka süresi 42 gün olup, döllük oranı %70, kuluçka randımanı %75 civarındadır. Kuluçka ısısı 36.2 C dir. Fümigasyondan sonra hazır durumdaki kuluçka makinalarına yerleştirilen yumurtalar 14 günde döllülük kontrolüne 39. günde de inficar bölümüne alınırlar. Çıkan civcivlerin ilk üç aylık dönemi en kritik devredir. Bu dönemde ölüm oranı %30'a çıkabilir. Üç aylık dönemi atlatan civcivlerin yaşama gücü oldukça yüksektir. Devekuşu yumurtası 24-25 tavuk yumurtasına eşdeğer büyüklüktedir. Daha ziyade damızlık olarak kullanılmasının yanı sıra yemlik olarak da kullanılmaktadır. Devekuşu 9-12 aylık olduklarında ( yaklaşık 90-110 kg) kesilir. Eti kırmızı renkli olup, yağsız ve kolesterolü düşük, yumuşak bir ettir. Avrupa ve Amerika da yaygın olarak kullanılmaktadır. Kilosunun 17-18 dolardan satıldığı ifade edilmektedir. Yağ oranı % 3, kolesterol miktarı ise dana etinin yaklaşık % 55-60 ı kadardır. Et randımanı % 40-50 arasında olup en kıymetli kısımları butlarıdır. Derisi devekuşunun en değerli ürünüdür. Sığır derisinden 3-5 kat daha dayanıklıdır. Kalite olarak timsah ve fil derisi ile karşılaştırılabilecek düzeyde olup, suya karşı dayanıklı yumuşak bir deridir. Güney Afrika daki çiftliklerin gelirinin % 75 ini deri, % 20 sini et ve % 5 ini ise tüyleri teşkil etmektedir. Derisinden, şapka, eldiven, çanta ve bot yapılmaktadır. 6

Devekuşu yetiştiriciliği için üreticiler aşağıdaki sistemlerden birini seçebilirler. Bu, üreticinin finansal imkanlarına göre belirlenir. a-) Ekstansif Sistem : Doğal koşullarda, açık alan yetiştiriciliği. b-) Yarı Entansif Sistem : Yarı kapalı yarı açık alan yetiştiriciliği. c-) Entansif Sistem : Tamamen kapalı barınaklarda yapılan yetiştiricilik. Devekuşları için en uygun ısı 18-20 C dir. Yaşantılarını daha soğuk ve daha sıcak ortamlarda da sürdürürler. Ancak soğuk ve yağışlı ortamları pek sevmezler. Verimli bir üreme sezonu için sıcak ortamı tercih ederler. İstenen seviyede bir üretim için besleme, bakım ve çevre ısılarına dikkat etmek gerekmektedir. Devekuşlarını stresten uzak tutmalı, sevk ve idaresi yumuşak ve dikkatli yapılmalıdır. Ani korku ve sert davranışlara meydan verilmemelidir. Bu durum yumurta verimindeki ani düşmelerle kendini gösterir. Devekuşu çiftlikleri en az 2 m yüksekliğindeki çitlerle çevrilmeli, barınakların yüksekliği ise 3 m den alçak olmamalıdır. Merada otlatılmaları için 10-15 hayvana 1 hektar, dinlenme ve gezinti için ise 40 hayvana 1 hektar arazi düşünülmelidir. Devekuşu yetiştiriciliğinde büyük gider yem gideridir. Bu nedenle kısmen de olsa meraya dayalı besleme daha ekonomiktir. Merada buldukları ot tohumları, yeşil ot türleri yanında ufak böcek gibi bir takım canlıları da yerler. Diğer kanatlılarda olduğu gibi dengeli beslenmeleri çok önemlidir. Toz yemler burun deliklerine kaçmaması nedeniyle pek sevilmez. Hayvanın yaşına göre düzenlenmiş palet yemlerle beslenmeleri gerekir. Aşağıda hayvanların evrelerine göre nasıl beslenecekleri anlatılmaktadır: Civcivlerin Beslenmesi : Yumurtadan çıktıktan sonra ilk 3-4 gün yiyeceğe ihtiyaç duymazlar. Yumurta sarısındaki besin maddeleri bu süre içindeki ihtiyaçlarını karşılar. Bu süre sonuna doğru yem yemeye başlarlar. Kümes ısıları tavuk civcivi gibi düzenlenebilir. Yani ilk hafta 35 C daha sonra 20 C' ye kadar azaltılarak düzenlenir. Yeme alıştırma genelde lapa türü hazırlanmış yemlerle yapılmalı daha sonra fabrikalarda hazırlanmış Deve-kuşu Civciv Yemi verilmelidir. Bu yemler minimum % 18 proteinli, 2600 Kcal/kg enerji, sindirimi kolay, bakteri mantar yönünden temiz olmalıdır. 1-2 hafta sonra bu yemlerin içine kaliteli yeşil yemler ilave edilebilir. Yemlerdeki kalsiyum oranı % 2 yi geçmemelidir. Fazla kalsiyum bacak bozukluklarına sebep olabilir. Piliçlerin Beslenmesi : Civcivler 6 aylık olduktan sonra piliç devresine geçerler. Damızlıkta kullanılacaklar, 2 yaşına kadar bu döneme uygun Devekuşu Piliç Yemi ile beslenmelidir. %16/17 proteinli 2450 Kcal/kg enerjili % 2-2.5 oranında kalsiyum ve bunun 1/3 oranında fosfor ihtiva etmesi gereken bu yemlerde selüloz miktarı civciv dönemine göre daha yüksek olabilir. Ancak yeşil yem veya vitamin düzeylerine çok dikkat edilmelidir. Damızlığa ayrılacak hayvanların yağlandırılmaması için yemlerin kalori düzeyi titizlikle kontrol altında tutulmalıdır. Yedikleri yem miktarı günlük 1 kg dan, giderek 3 7

kg a kadar yükseltilir. Yemlerin yapısı palet şeklinde olmalı ve imkanlar ölçüsünde yeşil yemlerle lezzetlendirmeye çalışılmalıdır. Damızlıkların Beslenmesi : Dişiler 2 yaşında, erkekler ise 2.5-3 yaşında damızlık olarak kullanılırlar. Bu dönemde günlük yem tüketimleri 5 kg a kadar yükseltilebilir. Kaliteli kaba yemlerle takviye edilerek Devekuşu Damızlık Yumurta Yemi verilmelidir. Bu yemler, minimum % 15 protein, 2450-2500 Kcal/kg enerji, % 3-4 oranında kalsiyum %0.35-0.40 fosfor ihtiva eden, bakteri ve küf yönünden temiz olmalıdır. Ergin hayvanlar günde 1-1.5 kg taş yutarlar bunu hazmı kolaylaştırmak için yaparlar. Her yaş dönemi için hazırlanan yemlerde vitamin düzeyi çok iyi ayarlanmalıdır. Sağlıklı bir döl verimi için, bilhassa serbest otlama imkanı olmayan yetiştiricilikte bu çok önemlidir. Hastalıkları : Devekuşunun belli bir hastalığı yoktur. En çok ilk üç aylık dönemde ölümleri kayda değerdir. Kuluçkada yeteri kadar sıcaklık ve nem verilmemesi, havalandırma sorunları, yumurtaların gereği kadar çevrilmemesi, kabuk altının artması çıkan civcivlerin yaşama gücünün düşük olmasına neden olmaktadır. Bunun yanı sıra A,B, C, ve biotin gibi önemli vitaminlerin eksiklikleri tüm kanatlılar gibi Devekuşlarında da çeşitli rahatsızlıklar meydana getirirler. İlk üç aylık dönemi atlatan civcivlerin yaşama gücü yüksektir. Devekuşlarında en çok görülen sağlık problemi ayak bozukluklarıdır. 3. Devekuşunun Diğer Çiftlik Hayvanları İle Karşılaştırılması Devekuşu yetiştiricileri geleneksel sığır ve koyun besiciliğine göre devekuşunun çok daha kazançlı olduğunu vurguluyorlar. Devekuşunun besi hayvanı olarak yetiştirilmesini cazip kılan en önemli faktörler; - Bir besi sığırı 1 kg ağırlık artışı için 5 kg yem tüketirken deve kuşları aynı ağırlık için 2 kg yem tüketiyor. - Devekuşunun üreme kapasitesi besi sığırından daha yüksek. 12 aylık süre içinde besi sığırından sadece bir buzağı elde edilirken, devekuşundan en az 50 civciv alınıyor. (bkz.tablo:1 ) - Bir sığır yetiştiricisi, döllenmeden 645 gün sonra pazarlama ağırlığına ulaşan hayvandan 350 kg et, 2.7 (m²) deri alırken, deve kuşu yetiştiricisi yılda elli civciv veren devekuşundan, döllenmeden sadece 407 gün sonra 2.500 kg et, 50 (m²) deri ve 36 kg tüy elde eder. (bkz.tablo:2) 8

Tablo:1 Devekuşunun Bazı Üreme Özellikleri Bakımından Diğer Çiftlik Hayvanları İle Karşılaştırılması İnek Koyun Devekuşu Gebelik/kuluçka süresi (gün) 280 150 42 Yılda dişi başına üretilen döl sayısı (adet) 1 2 40 Yılda dişi başına kesim yaşına ulaşan döl sayısı (adet) 1 2 20 Damızlık ömrü(yıl) 10 5 30-40 Döllenmeden kesime kadar geçen süre (gün) 645 270 407 Toplam karkas verimi (kg) 250 40 800-1300 Kaynak: Dünya Gazetesi Girişim Fikri No.54 1998 Tablo:2 Devekuşunun Bazı Verim Özellikleri Bakımından Diğer Çiftlik Hayvanları İle Karşılaştırılması İnek Koyun Devekuşu Et (kg) 280 147 42 Deri (adet/m²) 2.7 1.4 20-30 Tüy/yapağı verimi (kg) - 7 20-30 Kaynak: Dünya Gazetesi Girişim Fikri No.54 1998 Tablo:3 Devekuşu İle Diğer Bazı Hayvanlarda Pişirilmiş Etin Besin Değerleri(100 gr, Yağsız) Protein (%) Yağ (Gr) Kalori (kcal) Kolesterol (mg) Demir (mg) Tür Devekuşu 26.9 2.8 142 83 3.2 Tavuk 28.9 7.4 190 89 1.2 Hindi 29.3 5.0 170 76 1.8 Sığır 29.9 9.3 211 86 3.0 Dana 31.9 6.6 196 118 1.2 Kuzu 26.6 16.1 260 106 2.5 Geyik 30.2 1.9 146 73 3.6 Antilop 29.5 2.7 150 126 4.2 Bizon 28.4 2.4 143 82 3.4 Kaynak : Dünya Gazetesi Girişim Fikri No.54 1998 9

4. Devekuşu Ürünleri 4.1. Devekuşu Eti Devekuşu eti tat ve kıvam bakımından sığır ve süt danası etine benzemekle birlikte çok daha az yağ ve kolesterol içermektedir. Bu özelliği nedeniyle tüketiciler tarafından daha fazla tercih edilmesi sebebi ile uluslararası pazarda devekuşu etine olan talep gelişmiştir. En son istatistikler, Dünya devekuşu eti üretiminin Avrupa, Amerika ve Japonya'da artan talebi karşılamaktan uzak olduğunu göstermektedir. Deve kuşu eti Postrami, frankfurters, jambon, fileto, biftek, tütsülenmiş güneşte kurutulmuş biltong, taze et küpleri ve karışık kızartma gibi ürünler olarak pazarlanmaktadır. Kurutulmuş sucuklar ve biltog, özellikle Güney Afrika ve Kuzey Amerika ülkelerine pazarlanmaktadır. 1996 yılında etin ortalama piyasa değeri 70 $ olarak gerçekleşmiştir. 4.2. Devekuşu Derisi Devekuşu derisi, kalın, yumuşak ve dayanıklı olması sebebi ile ayakkabı, çanta, kemer, ceket, valiz, küçük deri eşyaları, gibi çok çeşitli ürünlere işlenebilmektedir. 4.3. Devekuşu Tüyü Devekuşu tüyleri geniş ölçekteki renklere boyanabilir ya da beyazlatılabilir. En kaliteli tüyler giysilerde aksesuar amaçlı kullanıldığı gibi dekorasyonda da kullanılmaktadır. Diğer tüyler ise ince küçük ve değerli makine ve ekipmanların temizliğinde kullanılmaktadır. 4.4. Diğer Devekuşu Ürünleri Dölsüz olan devekuşu yumurtaları kül tablaları, kutular, ampuller küçük süs eşyaları gibi dekoratif amaçlı kullanılır. Devekuşu bacağı tendonları, insan bacağında yırtılan tendonların yerine kullanılmak üzere yeterli uzunluk ve sağlamlığa sahiptir. Devekuşlarının korneası göz cerrahisinde kullanılmaktadır. 5. Devekuşu Sektörünün Diğer Sektörler İle İlişkileri Aşağıda da görüleceği üzere, devekuşu bir çok sektörün temel girdisini oluşturmakta: - Eti ve yumurtası ile gıda sektöründe, - İç yağı kozmetik sektöründe, -Yumurtasının kabuğu ve kemikleri hediyelik eşya yapımı ve hayvan yemi üretiminde, - Derisi ayakkabı,cüzdan, kemer, çanta vb. eşya yapımında, 10

- Tüyleri konfeksiyonda ve süs eşyası olarak kullanılmakta, - Yine tüyleri antistatik özelliğiyle mikro elektronik temizleme malzemesi olarak değerlendirilmekte, - Devekuşunun gözleri insan sağlığı açısından da önemli olup, katarakt ameliyatlarında kullanılmaktadır. 11

II. BÖLÜM DÜNYADA DEVEKUŞU SEKTÖRÜ 1. Devekuşu Sektörünün Dünyadaki Gelişimi Evcilleştirilmeleri çok eskiye dayanmasına rağmen ticari amaçla yetiştirilmeleri 1800'lü yıllardan itibaren başlamıştır. Avrupalı soyluların tüylerine olan ilgileri nedeniyle Güney Afrika Cumhuriyeti nde kontrollü koşullarda yetiştiriciliğine başlanmıştır. İlk ticari devekuşu çiftliği 1865 yılında G.Afrika da kurulmuştur. Bu tarihten sonra devekuşu çiftlikleri Avustralya, Yeni Zelanda, Amerika Birleşik Devletleri ve Arjantin gibi ülkelerde de yayılmaya başlamıştır. 1913 yılına kadar ticari amaçla yetiştirilen devekuşu sayısı 1 milyon başı geçmiştir. Devekuşu tüylerinin, özellikle de kanat tüylerinin, kazançlı ticareti yaklaşık 50 yıl sürmüştür. 1914 yılında Birinci Dünya Savaşının patlak vermesi ile bu sektör çökmüştür. 1980li yıllarda devekuşu ürünleri ticaretinde canlanma başlamıştır. İstatistiki bilgilere göre 1986 yılında Güney Afrika'nın ABD'ye ihracatı 90 bin adet gibi yüksek miktarlara ulaşmıştır. 1986 yılından sonra devekuşu derisi açığının meydana gelmesi nedeniyle fiyatlar yükselmiştir. Bu durum devekuşu çiftliklerini yine cazip hale getirmiştir. Avrupa ve özellikle de Amerika Birleşik Devletleri'nde yatırımlar hızla artmıştır. Bu gün Çin, İsrail ve daha bir çok ülkeden yatırımcılara rastlanabilmektedir. Ancak dünya devekuşu üretiminin yaklaşık %90 nını yine Güney Afrika Cumhuriyeti gerçekleştirmektedir. 2. Dünyada Devekuşu Üretimi Avrupa, ABD ve Kanada'da bir kısım sığır besicileri, son yıllarda devekuşu projelerinin daha yüksek ve daha hızlı finansal gelir sağlamasından dolayı devekuşlarını üretmeye yönelmişlerdir. Ancak bu pazarın hiç kuşkusuz ki en sözsahibi ülkesi Güney Afrika'dır. Çünkü 1995 yılında yaklaşık 170.000 kuş kesilmiştir. Bu miktar dünya toplam miktarının % 85'ine tekabül eder. Kanatlılar, pazar eğilimleri koşullarında pek çok Avrupa Birliği devletinde sığır eti pazarının önemli bir payını yakalayabilmiştir. Kanatlı eti son 10 yılda pazar payını %22'den %32'e çıkarmıştır. Devekuşu eti, kanatlı etinin özelliklerinin pek çoğuna sahiptir. Avrupa Birliği'ndeki devekuşu eti üretimi son 5 yılda 8.881 tondan 11.367 tona çıkmıştır. Bu pazarın kısa bir süre içinde Güney Afrika başta olmak üzere diğer söz sahibi ülkelere meydan okuması kaçınılmaz gibi görünmektedir. 12

Tablo:1 Afrika Ülkelerinde Haziran 1996 Tarihi İtibariyle Ergin Dişi Damızlık, Toplam Devekuşu Ve Çiftlik Sayıları Ülke Adı Dişi damızlık Devekuşu Toplam Devekuşu Devekuşu Çiftliği Sayısı Güney Afrika 30.000 500.000 400-450 Namibia 5.000 43.000 100 Zimbabwe 3.000 30.000 240 Kenya 250 2.500 30 Etiopia 35 45 1 Tablo: 2 Canlı Devekuşu ve Ürünlerinin Dünya Piyasa Fiyatları Canlı Deve Kuşlarının Satışları (Adet) Fiyatı (US $) Günlük civcivler 120 3 aylık civcivler 220 6 aylık civcivler 300 1 Yıllık Kuşlar 600 Devekuşu Ürünlerin Satışları (US $/ Kg) Devekuşu eti (ortalama) 12 Devekuşu derisi (ham-dabaklanmamış) 250 Devekuşu tüyü (ortalama) 150 Türkiye de ilk devekuşu üretimine 1995 yılında özel sektör tarafından İsrail den ithal edilen damızlıklarla başlanması sebebiyle İsrail piyasası hakkında bilgiler tablo 3-4 de verilmiştir. Tablo: 3 İsrail in 1999 Yılı İthal Devekuşu Yavrusu Fiyatı (FOB $) 1-4 Günlük Yavrular 125 $ (1/5/99 dan) İtibaren Ambalaj Dahil 4 Haftalık Yavrular 175 $ (1/6/99 dan) İtibaren Ambalaj hariç 8 Haftalık Yavrular 220 $ (1/7/99 dan) İtibaren Ambalaj hariç * 8 haftadan büyük yavrular için, 220 $ artı haftanın ardından geçirdiği her gün için 1.25$ alınmaktadır. 13

Tablo: 4 İsrail in 1999 Yılı İthal Devekuşu Yumurtası Fiyatı ( FOB $) %60 verimlilik Garantisi ve Minimum 200 40 $ (1/1/99 dan) İtibaren sipariş olma koşulu ile Ambalaj Dahil 3.Devekuşu Üreten Ülkeler 3.1.Güney Afrika İlk devekuşu çiftliği 1865 yılında kurulmuştur. Bu çiftlik aynı zaman da dünyada da ilk örneği teşkil etmektedir. 1865 yılında 80 adet devekuşu ile kurulan bu çiftlikte, 1914 yılında devekuşu sayısı 1 milyon adet olmuştur. Ancak Birinci Dünya Savaşı ile birlikte devekuşu sayısı 23.000 adete inmiştir. Birinci Dünya Savaşı'nın sona ermesi ile birlikte dünyada devekuşu sektörüne olan talebin artması nedeniyle bu çiftliğin dışında bir çok çiftlik kurulmuştur. Bu gelişimin paralelinde 1994 yılında Güney Afrika Devekuşu Yetiştiricileri Derneği, Güney Afrika Devekuşu Üreticileri Birliği ve Güney Afrika devekuşu İşleyicileri Birliği kurulmuştur. Güney Afrika'da devekuşu yetiştiriciliğin de en etkin bölge olan Klein Karoo'da kurulan kooperatifler aracılığı ile çiftçilerin ürünleri değerlendirilmektedir. Güney Afrika'da 1995 yılında yaklaşık 170.000 kuş kesilmiştir. Bu miktar dünya toplam miktarının %85'ine tekabül etmektedir. Sözkonusu bu miktarın %75'i Klein Karoo bölgesinden temin edilmiştir. Güney Afrika'da Avrupa Birliği'nce bulunmaktadır. onaylanan 6 devekuşu mezbahası Tablo:5 Güney Afrika'da En Önemli Üretim Alanlarındaki Devekuşu Üretimi (1996 Yılı) Toplam Devekuşu Damızlık Dişi Sayısı Sayısı Outshorn Bölgesi 200.000-300.000 15.000 Doğu Cape Bölgesi 50.000-100.000 5.000-7.500 Transvaal ve Ülkenin Diğer Bölgeleri 50.000-100.000 5.000-7.500 Toplam 300.000-500.000 25.000-30.000 14

Güney Afrika siyah boyunlu devekuşu cinsine karşı son dönemlerde talep giderek azalmaktadır. Çünkü bu devekuşlarının tüylerinin kaliteli olduğu genel kabul görmesine rağmen deri ve et üretimi için kalitesinin yeterli olup olmadığı hususunda fikir ayrılıkları bulunmaktadır. Üreticiler son 5 yıl içinde canlı kuşlarını ABD'ye ihraç etmişlerdir. Ancak son dönemlerde damızlık hayvan ihracatında ciddi fiyat düşüklüğü bu alandaki karlılığı da azaltmaktadır. 1.8 kg boyun ve yan ürünler için yeteri kadar et içeren iskelete sahip mükemmel bir kuşun getirisi 1996 yılı için 350 US $ olmuştur. Aynı dönemde etin değeri ise 70 US $ olarak gerçekleşmiştir. 3.2. Namibia Namibia'da İlk devekuşu çiftliği 1912 yılında Güney Afrika'dan ithal edilen kuşlar ile başlamıştır.1986 yılına kadar iki devekuşu çiftliğine sahip iken ülkenin 1990 yılında bağımsızlığını kazanmasından sonra bu sektöre olan ilgi artmış ve 1995 yılında Namibia Devekuşu Üreticileri Birliği kurulmuştur. Namibia devekuşunun, Güney Afrika devekuşundan farkı mavi boyunlu ve daha vahşi olmasıdır. Bu kuşların daha vahşi olması nedeniyle ilk zamanlar Güney Afrika devekuşları tercih edilmiştir. Namibia'da Avrupa Birliği Standartlarını karşılayan bir mezbaha ile 4 dabakhane bulunmasına rağmen üretimde et ve deri hacmi düşük olup, ihracatının önemli kısmını canlı hayvan ihracatı oluşturmaktadır. 1990-1995 yılları arasında çok sayıda döllü yumurta ve haftalık civciv ihraç edilmiş olup, bu ihracatın aşırı karlılığı devekuşu çiftliği sayının artmasını teşvik etmiştir. Namibia'da 1996 yılı itibariyle 43.000 devekuşu olduğu tahmin edilmektedir. Yine bu dönemde 289 adet devekuşu çiftliği faaliyette bulunmuştur. 3.3. Zimbabwe Devekuşları Zimbabwe'nin yerli hayvanları olup, bu hayvanlar başlangıçta sportif amaçlı olarak avlanmışlardır. Ancak 1976 yılından itibaren devekuşlarının doğal ortamdan toplanan yumurtaları geliştirilmeye başlanmıştır. Ticari amaçlı ilk çiftlik 1985 yılında kurulmuştur. Bu ülkede devekuşu ürünlerinden ziyade canlı devekuşu ihraç edilmekte ve en önemli ihracatını ABD'ne gerçekleştirmektedir. Ancak son dönemde ABD'ne yapılan ihracatta ciddi düşüşler yaşanmaktadır. 15

Üreticiler tarafından 1986 yılında Zimbabwe Devekuşu Üreticileri Derneği kurulmuştur. Bu dönem itibariyle bir çok üreticinin bir araya gelerek kurmuş olduğu ticari şirketler yoğunluk kazanmıştır. Bu şirketlerin en önemlisi 115 ortaklı ''Copra'' adlı şirket olup, Japonya ve Avrupa ülkelerine ihracat yapmaktadır. 1996 yılı itibariyle ülkede 32.500 devekuşu olduğu tahmin edilmektedir. Yine bu dönemde 150 adet devekuşu çiftliğinin faaliyette bulunduğu tespit edilmiştir. 3.4. Kenya Devekuşu yetiştiriciliği Kenya'da henüz yenidir. En büyük devekuşu çiftliği 1991 yılında kurulmuştur. 1993 yılında ise Kenya Devekuşu Üreticileri Derneği kurulmuştur. Kenya, Avrupa Birliği'nin ihracatlarını yasakladığı üçüncü ülke listesinin dışındadır. Hemen hemen bütün devekuşu ürünleri ihraç edilmektedir. 3.5. Avustralya İlk devekuşu çiftliği Güney Avustralya'da 1868 yılında kurulmuştur. Bu çiftlik, faaliyetine Güney Afrika'dan ithal etmiş olduğu damızlık kuşlar ile başlamıştır. Bu dönemden itibaren hızla devekuşu çiftlikleri kurulmaya başlanmıştır. Ancak 1inci Dünya Savaşı ile birlikte bu sektör çökmüş ve bir çok devekuşu vahşi ortama bırakılmıştır. 1980'li yılların başında tekrar devekuşu yetiştiriciliğine başlanmıştır. Yine bu yılda Avustralya Devekuşu Üreticileri Derneği kurulmuştur. Devekuşu sanayi hızla gelişmektedir. 1996 yılında ergin damızlık hayvanlar ve döllü yumurtalar iki karantina istasyonundan geçirilerek ithal edilmiştir. Ancak bu dönem itibariyle devekuşlarının kesim için karlı olmamaları nedeniyle canlı olarak ithal edilmeleri tercih edilmiştir. 16

4. Dünyada Devekuşu Tüketimi Devekuşu tüketimini Avrupa Birliği ülkeleri açısından incelediğimizde bu ülkeleri, devekuşu etini yoğun olarak tüketen Fransa ve Belçika daha az tüketen İtalya ve Hollanda, devekuşu pazarının tam gelişmediği İspanya, Portekiz, Yunanistan ile potansiyel pazar mevcut olmakla beraber birtakım halk sağlığıyla ilgili yasal prosedürlerin sıkı bir biçimde uygulanması sebebiyle zorlukların yaşandığı İngiltere, Almanya, Danimarka ve İrlanda gibi ülkeler olmak üzere sınıflandırmak mümkündür. Tablo: 3'de Avrupa Birliğinin belli başlı potansiyel tüketici ülkeleri gözönüne alınarak orta vadede devekuşu eti tüketimine ait tahmini rakamlar yeralmaktadır. Tablo:6 Dünya Devekuşu Tüketimi (1996) AB Ülkeleri Tüketim (Ton) Belçika 212 Danimarka 107 Fransa 3.608 Almanya 1.686 İrlanda 35 İtalya 1787 Hollanda 317 İngiltere 1129 Diğer Ülkeler Avusturya 160 Finlandiya 199 İsveç 150 İsviçre 340 Norveç 78 5. Dünya Devekuşu İhracatı Uzak Doğu'daki pazarlar ( Özellikle Japonya, Çin, Singapur gibi), devekuşu eti ihracatı için uzun vadede iyi bir projeyi temsil etmektedir. Ancak son yıllarda ABD'nin de dünya devekuşu eti pazarında önemli paya sahip olduğu söylenmektedir. Tablo 6'da potansiyeli en fazla olan uzak doğu ülkelerinde ve ABD'deki devekuşu eti pazarının orta vadeli tahmini ihracat rakamları verilmektedir. 17

Tablo: 7 Dünya Devekuşu İhracatı (1996) Ülke Miktar (Ton) Japonya 1.190 Kore Cumhuriyeti 290 Çin 181 ABD 15.000 6. Dünya Devekuşu İthalatı Avrupa Birliği Ülkeleri de deve kuşu eti ithal etmektedirler. Ancak ithalat rakamları önemli bir büyüklüğe sahip değildir. Tablo 7'de bazı ülkelere ait ithalat rakamları yeralmaktadır. Tablo: 8 Seçilmiş Bazı Ülkeler İtibariyle Devekuşu İthalatı Ülke Miktar (Ton)/Yıl İsviçre 340 Finlandiya 199 Norveç 78 İsveç 150 Avusturya 160 18

III. BÖLÜM TÜRKİYE'DE DEVEKUŞU SEKTÖRÜ 1. Devekuşu Sektörünün Gelişimi Türkiye'de devekuşu yetiştiriciliği oldukça yeni bir hayvancılık dalı olup, 7 yıllık geçmişi bulunmaktadır. Türkiye'de ilk devekuşu çiftliği 1996 yılında özel sektör tarafından Antalya'nın Manavgat ilçesinde kurulmuştur. Aynı yıl içerisinde bir başka özel firma tarafından Kırşehir Kaman'da bir çiftlik kurulmuş ancak firmanın iflas etmesi sebebi ile çiftlikteki devekuşlarının bir kısmı Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma ve Uygulama çiftliğine getirilmiş ve Üniversite- Sanayi işbirliği çerçevesinde devekuşu üretimi projesi başlatılmıştır. Kayseri'de özel sektör tarafından bir devekuşu kesimhanesi kuruluş çalışmalarına devam etmektedir. Pendik Dericilik Araştırma Enstitüsü devekuşu derisinin işlenmesi konusunda çalışmalar yapmaktadır. Ancak henüz devekuşu kesimhanesi faaliyete geçmediği için, damızlık devekuşlarının kesimi ve ürünlerinin pazarlanması konusunda sorunlar yaşanmaktadır. Bu nedenle Türkiye'de damızlık hayvan dışındaki devekuşu ürünleri piyasası henüz oluşmamıştır. Devekuşu İşletmelerinin sayısındaki hızlı artışa rağmen, diğer hayvancılık kollarında olduğu gibi yetiştiricilerin örgütlenme sisteminin yeterli ölçüde olmadığı söylenebilir. Ancak devekuşu yetiştiriciliğinin ülkemiz için tamamen yeni bir üretim dalı olması, devekuşu yetiştiricilerinin örgütlenmesini zorunlu kılmaktadır. Bu zorunluluğa rağmen Türkiye'de Devekuşu Yetiştiricileri Derneği Aralık 2001 tarihinde kurulabilmiştir. 2. Sektör İle İlgili Devlet Teşviki Ülkeye getirilecek damızlık devekuşları için gümrük vergisi uygulanmamaktadır. Devekuşu yetiştiriciliği Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından teşvik kapsamına alınmıştır. Ziraat bankası tarafından istenilen koşulların yerine getirilmesi halinde yapılacak yatırımın %30 u özkaynak ve %70 i Ziraat Bankası kaynaklı düşük faizli hayvancılık kredisi ile karşılanmaktadır. Ancak devekuşu işletmelerinden sadece %2'sinin kuruluşta teşvik kullandığı saptanmıştır. 3. Kapasite Türkiye'de bu alanda faaliyet gösteren firma sayısını ve dolayısıyla firma kapasitelerini belirlemek oldukça zordur. Buna etken ise sektörün yeni ve dolayısıyla 19

kayda değer bir faaliyetin ve birikimin olmaması sebebi ile resmi verilerde dikkate alınmamasıdır. Bu gün Türkiye'de 200'ün üzerinde devekuşu çiftliği bulunduğu tahmin edilmektedir. Damızlık civciv üretme aşamasına gelen işletme sayısı 50 dolayındadır. Tablo:1'de de görüleceği üzere, Türkiye'de devekuşu yetiştiriciliği Marmara Bölgesi'nde yoğunlaşmış durumdadır. Ancak devekuşu yetiştiriciliği açısından iklimi ve arazi koşulları bakımından daha elverişli olan Doğu ve Güney Doğu Anadolu Bölgesinde işletme sayısı azdır. Bölgeler arasında bu dağılımda en büyük etken devekuşu yetiştiricilerinin nüfus yoğunluğu yüksek ve büyük tüketim merkezlerini tercih etmelerinden kaynaklanmaktadır. Tablo:1 Türkiye'de Devekuşu İşletmelerinin Sayısı ve Bölgelere Göre Dağılımı (2002) İşletme Bölgeler Sayısı % (Adet) Marmara 73 32 İç Anadolu 47 21 Ege 54 24 Akdeniz 14 6 Güney Doğu Anadolu 23 10 Karadeniz 16 6 Doğu Anadolu 3 1 Toplam 228 100 Kaynak: Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü 20

Tablo: 2 Türkiye'de Devekuşu Çitliklerinin Yıllara Göre Dağılımı Yıl Çiftlik (%) 1995-1997 4 1998 7 1999 15 2000 21 2001 45 2002 8 100 Kaynak: Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Tablo: 3 Türkiye'de Kurulu Devekuşu Çitliklerinin Arazi Büyüklüğüne Göre Dağılımı Arazi Büyüklüğü Çiftliklerin Arazi (dekar) Büyüklüğüne Göre Dağılımı (%) 1-10 40 10-20 18 20-40 20 40-60 10 60 ve üzeri 12 Kaynak: Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Tablo: 4 Türkiye'de Kurulu Devekuşu Çitliklerinde Çalışan personel sayısı Çalışan Personel Çiftliklerin Çalışan Personel Sayısı (Adet) Sayısına Göre Dağılımı (%) 1 17 2 38 3 20 4 ve üzeri 25 Kaynak: Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü 21

4. Üretim Daha öncede belirttiğimiz üzere, ülkemizde gerek devekuşu yetiştiriciliğinin oldukça yeni bir hayvancılık dalı olması ve gerekse bu alanda üretim yapan firma sayısının az olması sebebi ile rakamsal veri yoktur. Devekuşu üretimi yapacak girişimcilerin, yatırım aşamasındaki ihtiyaçlarının tespiti amacıyla Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü tarafından bir çalışma gerçekleştirilmiştir. Sözkonusu çalışmada sektörde faaliyet gösteren firmalar ile görüşmeler yapılarak devekuşu yetiştiricisi olmak isteyen bir girişimcinin ortalama ne kadar bir sermayeye ihtiyaç duyduğu saptanmaya çalışılmıştır. Sektör mensuplarınca, devekuşu yetiştiricisinin arazi ve damızlık devekuşu ailesi olmak üzere iki tür maliyetle karşılaştığı, ideal bir devekuşu çiftliği için en az 10 dönüm arazi gerektiği, minimum 5 aile (2 dişi 1 erkekten oluşur) yani 15 baş hayvanla başlanmasının yeterli olduğu ifade edilmiştir. Yine sektör mensupları Türkiye de arsa fiyatlarının bölgelere göre değiştiğini bu sebeple bu maliyetin değişkenlik arz ettiğini, yumurtlamaya hazır olan bir deve kuşunun ise ortalama 3 bin dolara satıldığını ve çiftliğin çevre düzenlemesi yem, işçilik vb. giderler de düşünülecek olursa ilk etapta üretim için gerekli başlangıç sermayesinin 25 milyar ile 60 milyar arasında değişmekte olduğunu ifade etmişlerdir. Devekuşları dünyanın bir çok yerinde kazanç getiren bir çiftlik hayvanı olarak kabul ediliyor. Bu hayvanların eti ve derisinin yanı sıra yumurtası, tüyü tırnağı ve iç yağı değişik amaçlarla kullanılmaktadır. Tablo:5 Bölgelere Göre Türkiye'de Devekuşu Yetiştiriciliği (2001) Bölgeler Damızlık Sayısı Palaz Sayısı Civciv Sayısı Toplam Marmara 664 514 16 1.194 İç Anadolu 633 270 308 1.211 Ege 489 415 73 977 Akdeniz 214 153 80 447 Güney Doğu Anadolu 121 172 5 298 Karadeniz 100 82 117 299 Doğu Anadolu 8 26 6 40 Toplam 2.229 1.632 605 4.466 Kaynak: Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü 22

Tablo: 6 Bölgelere Göre Türkiye'de Devekuşu Yetiştiriciliği (2002) Bölgeler Çiftlik Sayısı Damızlık Sayısı Palaz Sayısı Toplam Marmara 73 1.081 2.259 3.340 İç Anadolu 47 967 1.628 2.595 Ege 54 843 1.507 2.350 kdeniz 14 278 418 696 Güney Doğu Anadolu 23 447 173 620 Karadeniz 16 240 65 305 Doğu Anadolu 3 43 41 84 Toplam 228 3.759 6.083 9.990 Kaynak: Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü 5.Tüketim Türkiye'de devekuşu üretiminin artması, tüketimini de canlandıracaktır. Bir çok sektörün aksine, devekuşu eti tüketiminin yaygınlaştırılması bu alanda üretici sayısının artmasıyla mümkün görülmektedir. Uzmanlar devekuşu etinin ileride Türkiye de de piyasaya çıkacağını ancak üretimin yetersiz olması durumunda sadece belirli kesimler tarafından tüketilebileceğini ifade ediyorlar. Ayrıca devekuşunun ülkemizde yeterince tanıtılmaması ve halkımızın geleneksel damak zevkini kolay kolay değiştirmemesi gibi faktörler bu sektöre girecek firmaları pazarlama problemi ile karşılaşacakları endişesine sevk etmektedir. Ancak devekuşunu üretim bölümünde de anlatıldığı gibi devekuşunu sadece et olarak düşünmek yanlıştır. Kaldı ki devekuşu eti lezzetinin yanı sıra, sığır ve koyun etine oranla düşük yağ ve kolesterol içeren, protein ve zengin mineraller açısından yüksek olan besin değeri sayesinde Türkiye de de sektör oluşturabilecek özellikleri sahiptir. 6. DIŞ TİCARET 6.1. İthalat Özellikle fiyatlardaki büyük farklılıklar nedeniyle yurtdışından damızlık yumurta, civciv, ergin hayvan yada doğrudan üretime sokulan hayvanlar getirilmektedir. Aşağıda son yıllara ait ithalat rakamları yeralmaktadır. 23

Tablo: 7 Devekuşu ve Ürünlerine İlişkin İthalat Rakamlarımız Yıllar Yumurta Civciv Damızlık Üretim Amaçlı 1998 - - 14-1999 680 100 1.145 128 DPT; VIII.ci Beş Yıllık Kalkınma Planı Tablo: 8 Ülkeler İtibariyle Devekuşu (Damızlık) İlişkin İthalat Rakamlarımız (2002) Ülke Adı Miktar (Kg) Miktar (Adet) Değer (000 TL) Değer (US $) Hollanda 13.200 120 62.636 40.721 Güney Afrika 20.000 20.000 308.062.487 213.200 Toplam 33.200 21.120 370.698.714 253.921 Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü Tablo: 9 Ülkeler İtibariyle Devekuşu (Civciv) İlişkin İthalat Rakamlarımız (2002) Ülke Adı Miktar (Kg) Miktar (Adet) Değer (000 TL) Değer (US $) İtalya 2.200 106 13.047.651 7.985 İspanya 10.900 98 78.435.504 55.800 Belçika 4.446 34 27.209.772 16.687 Güney Afrika 2.875 96 35.954.945 26.363 Toplam 20.421 334 154.647.873 106.745 Kaynak: Devlet İstatistik Enstitüsü 6.2. İhracat Devekuşu üretim miktarının, ihracat talebini karşılayacak seviyede olmaması nedeniyle ihracatımız bulunmamaktadır 24

IV. BÖLÜM SEKTÖRÜN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 1. Sektörün Sorunları Sektörün en önemli sorunu ülkemiz için çok yeni bir sektör olması ve dolayısıyla yeterli bilginin olmamasıdır. Nitekim, devekuşu yetiştiriciliği olduğundan daha karlı bir girişim olarak gösterilerek yeterli altyapısı, sermaye ve bilgi birikimi olmayan küçük işletmelerin kurulması teşvik edilmiştir. Bunun doğal sonucu olarak da bugün ülkemizde kuruluşunun üzerinden 3-4 yıl geçmiş olmasına rağmen hala üretime geçmemiş küçük işletmeler azımsanamayacak sayıdadır. Sektörün diğer sorunlarını aşağıdaki başlıklar altında özetlemek mümkündür: - Denetim ve Organizasyon Eksikliği Türkiye'de devekuşu ithalatında yeterli denetimin olmayışı damızlık niteliği olmayan hayvanların ülkemize girmesine olanak sağlamaktadır. Konuyla ilgili teknik eleman yetersizliği nedeniyle kontrol ve denetim işleri etkin bir şekilde yürütülememektedir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nın sektörün gereksinin duyduğu damızlık teminine ilişkin bir politikasının bulunmaması da nitelikli damızlık teminin güçleştirmektedir. - Nitelikli Damızlık Türkiye'de damızlık ithalinde ve satışında denetimler yetersizdir. Türkiye'ye ithal edilen devekuşlarının önemli bir bölümünde yumurta ve döllülük oranı düşük, deri kalitesi yetersizdir. Çiftliklerde genellikle verim kayıtları tutulmamaktadır. Damızlık kuşların soy kütüğü ve sağlık belgeleri yoktur. Yetiştiricilerin damızlık satın alırken nitelikten çok fiyatı esas almaları, daha sonra yetiştirme döneminde önemli sorunlarla karşılaşmalarına neden olmaktadır. Diğer taraftan bazı damızlık ve dış alım firmalarının yurtdışında kuluçkalandırılmış ve çıkıma bir iki gün kalmış yumurtaları bu iş için özel olarak geliştirilmiş taşıma araçları ile 'sıcak yumurta'' olarak getirerek, çıkışını ülkemizde gerçekleştirdikleri civcivleri, kendi kuluçkahanelerinden çıkış yapmış gibi göstererek yurt içerisinde günlük civciv olarak pazarlamaktadırlar. Böylece damızlık niteliği belli olmayan devekuşu yavruları ülkemiz devekuşu populasyonuna kontrolsüz olarak katılırken, sözkonusu firmalar devlete ödemeleri gereken vergilerden ve damızlık dış alımında zorunlu olan ve hayvanın damızlık özelliklerini gösteren belgeleri sunma zorunluluğundan da kurtulmuş olmaktadır. 25

- Yem Türkiye'de devekuşu sayısının azlığı nedeniyle yem üretimi de düşüktür. Yem üretiminin düşük olması yem maliyetlerini de artırmaktadır. Devekuşu yemi üreten fabrikalara uzak işletmeler yem temininde güçlük çekmektedir. Üretilen devekuşu yemlerinin bir bölümünde önemli kalite sorunları vardır. Yemlerde kaliteden çok fiyatın esas alınması yetiştiricilikte verim düşüklüğüne ve önemli sağlık sorunlarına neden olmaktadır. Yemlerin uygun olmayan koşullarda ve uzun süre depolanması yemlerde besin madde kayıplarına ve bozulmalara neden olmaktadır. - Besleme Yetiştiricilerin besleme konusunda bilgi birikimleri yetersizdir. Yetiştiricilikte yaşa ve fizyolojik döneme uygun yem kullanılmamaktadır. Yetersiz besleme verim düşüklüğüne, aşırı yemleme ise damızlarda yağlanmaya neden olmaktadır. Yemlerde kalite kontrolü yeterli düzeyde yapılmamaktadır. Yetiştiricilikte yem olmayan unsurların tüketimi sonucu civciv ölümleri yaşanmaktadır. Besin maddelerince yetersiz ve dengesiz besleme yumurta verimi ve döllük oranını düşürmekte, kuluçkada başarıyı, büyüme ve gelişmeyi olumsuz yönde etkilemektedir. - Kuluçka Ekipmanları Kuluçka konusunda bilgi birikimi yetersizdir. Kuluçka ekipmanlarının üretiminde bir denetim yoktur. Kuluçkada uygun olmayan ekipmanların kullanımı başarıyı düşürmektedir. Kuluçkahanelerin kuruluş ve çalışmaları denetim altında değildir. Jeneratör bulunmayan işletmelerde elektrik kesintileri sorun yaşatmaktadır. Yumurta depolarında yazın sıcaklığın aşırı yükselmesi damızlık yumurtaların zarar görmesine sebep olmaktadır. Kuluçkada yüksek nem oranı başarı oranını düşürmektedir. Kuluçka ekipmanlarının pahalı olması üretim maliyetlerini artırmaktadır. Kuluçka altyapısı ve bilgi birikimi olmayan işletmeler fason kuluçka hizmetine önem vermesi verim kayıplarına neden olmaktadır. Yetiştiricilik Yetiştiricilikte plansız, projesiz yatırımlar üretim döneminde sorunlara neden olmaktadır. İşletmelerin kuruluş yerlerinin seçiminde hatalar vardır. Yetiştiricilerin bir çoğu niteliksiz damızlıklarla yetiştiricilik yapmaya çalışmakta, uygun olmayan çevre koşulları verim ve hayvan kayıplarına neden olmaktadır. Yetiştiricilerin devekuşu üretimi konusunda yeterli bilgi birikimi yoktur. İşletmelerin çoğu küçük kapasiteli olduğu için teknik eleman istihdam edememektedirler. İşletmelerin önemli bir bölümü grup yetiştiricilik yapmakta ve verim kayıtları tutmamaktadır. Döllenme 26

döneminde erkek ve dişi kuşlar ayrılmadığı için döllülük olumsuz yönde etkilenmektedir. Hayvan nakillerinin uygun araçlarla yapılmaması hayvan kayıplarına neden olmaktadır. Sağlık Devekuşu hastalıkları konusunda bilgi ve deneyim yetersizdir. Bu nedenle hastalıkların teşhis ve tedavisinde sorunlar yaşanmaktadır. Yetiştiricilikte basit sağlık koruma önlemlerinin alınmayışı önemli sağlık sorunlarına neden olmaktadır. Örgütlenme Devekuşu yetiştiricileri arasında örgütlenme yetersizdir. Yetiştiriciler Devekuşu Yetiştiricileri Derneğine yeterli ilgi duymamaktadırlar. Devekuşu yetiştiricileri kooperatifi yada işbirliği kurulması konusunda henüz bir gelişme sağlanamamıştır. Yetiştiricilerin örgütlenme konusunda yönlendirilmesi ve teşvik edilmesi gerekmektedir. Kesim ve Ürün İşleme Türkiye'de henüz bir devekuşu kesimhanesi kurulamamıştır. Kesim ve ürün işleme konusunda teknik bilgi yetersizdir. Damızlık hayvanların kesimhane dışında kesimi deride önemli hasarlara neden olmakta, elde edilen et insan sağlığı açısından risk oluşturmaktadır. Kesimhane dışı kesimlerde kemik, yağ, tırnak vb. kesimhane yan ürünleri değerlendirilememektedir. Deri işleme konusunda bazı sorunlar bulunmaktadır. Kesim ve ürün işleme konusunda bir organizasyonun olmayışı yetiştiriciliğin gelişimini engellemektedir. Pazarlama Devekuşu ürünlerinin pazarlanmasına yönelik bir organizasyon bulunmamaktadır. Yetiştiricilikte örgütlenmenin olmayışı ürünlerin pazarlanmasını güçleştirmektedir. Ürünlerin fiyatı konusunda henüz sağlıklı bir piyasa oluşmamıştır. Başta et olmak üzere devekuşu ürünlerinin ihracat konusunda önemli sorunlar bulunmaktadır. Araştırma, Eğitim, Yayın Devekuşu yetiştiriciliği ülkemizde oldukça yeni bir hayvancılık dalı olduğu için bu konuda yürütülmüş araştırmalar sınırlı sayıdadır. Eğitim programlarında devekuşu yetiştiriciliği ve hastalıklarına yer verilmediği için bu konuda yetişmiş eleman sayısı oldukça azdır. Yetiştiriciler için yeterli kaynak bulunmamaktadır. 27

2- Türkiye'de Devekuşu Yetiştiriciliğinin Sorunlarının Çözümlenmesi İçin Alınması Gereken Önlemler 1. Yetiştiricilere yol gösterecek devekuşu yetiştiricileri derneği gibi örgütlenmeler desteklenmektedir. Bu itibarla yetiştiricilerin 2001 yılı sonunda kurulan devekuşu yetiştiricileri derneğine üye olmaları yetkili kurumlar tarafından teşvik edilmelidir. Uzun dönemde ise yetiştiricilerin kooperatif ve birlikler şeklinde örgütlenmelerine olanak tanıyacak yasal düzenlemeler gerçekleştirilmelidir. 2. Devlet Planlama Teşkilatı ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın sektörü daha detaylı olarak inceleyerek bu konuda önemli ihracatçı ülkeler ile işbirliği için gerekli zemini hazırlaması önem arzetmektedir. 3. Önemli maliyet unsuru teşkil etmesi nedeniyle yemde, sağlanacak sübvansiyon ve diğer teşvik araçlarının etkin kullanımı sektörün gelişimini olumlu etkileyecektir. 4. Sektörün en önemli eksiği olan kesimhane ve deri işleme ünitesinin mümkün olan en kısa sürede kurulması gereklidir. 5. Üretimde kalitenin yakalanabilmesi için devekuşu çiftliklerinin hepsinin damızlık işletme gibi bir statü taşıması önlenmelidir. 6. Üreticilerin eğitilmesi ve üretici adaylarının bilgilendirilmesi gereklidir. 7.Yurtdışından getirilen hayvan sayısı kısıtlanmalıdır. Çünkü kontrolsüz şekilde getirilen hayvanlarla Türkiye'ye bazı yeni hastalıkların sokulması riski de artmaktadır. 8. Bu sektördeki hastalıklarla ilgili olarak teşhis laboratuvarları geliştirilmeli ve ayrıca ilaç ve aşı sektörünün de bu konuda ki çalışmalara ağırlık vermesi sağlanmalıdır. 28

SONUÇ Devekuşu eti, dünya pazarında doğal koşullarda yetiştirilen bir hayvan ürünü ve sağlıklı bir besin olması nedeniyle yüksek taleple aranmaktadır. Derisi de çok kaliteli olması nedeniyle değerli deriler arasında yer almaktadır. Tüy ve yumurta gibi diğer yan ürünleri de dekoratif amaçlı kullanılarak ayrıca ek gelir kaynağı sağlamaktadır. Türkiye de 5 yıl öncesine kadar sadece hayvanat bahçelerinde görülen deve kuşları, artık besicilik amacıyla üretilmeye başlanmıştır. Ancak yeni ve bol kazançlı bir sektör olmasına karşın henüz üretimi, kapasitesi, tüketimi gibi istatistiki bilgileri, devekuşu sektörünü tanıtıcı küçük el kitapları veya broşürler dahi mevcut değildir. Sektördeki kaynak eksikliği ise gerek bu sektöre yatırım yapacaklar açısından ve gerekse gıda konusunda eğitim alan öğrenciler açısından kayıptır. Bu konuda, bilimsel yayın ve araştırma bulunmamaktadır. Genel olarak devekuşu sektörü finansman sorunlarının en üst düzeyde yaşandığı bir sektördür. Kısa bir dönem içinde üretim girdilerine finansman sağlanmasının zorunluluğu ve para dönüşümünün uzun bir döneme yayılması, şirketleri özellikle satın alma ve üretimin finansmanında zor durumda bırakmaktadır. Ayrıca yeni bir sektör olması sebebi ile tüketimi yoğun bir ürün olmaması devlet tarafından üretimini destekleyen teşviklerin sınırlı olması gibi problemler sektörü diğer gıda sektörlerine daha şansız kılmaktadır. 29

EK: TÜRKİYE'DEKİ DEVEKUŞU ÜRETİM TESİSLERİ Tesis Veya S.No Sahibinin Adı Tesis Adresi Telefon Faks No Devekuşu 1 Üretim Çiftliği Çukurova Ün. Zir.Fak. Zeotekni Bölümü Adana 322-3386931 2 Cumali Erkaslan Güzelyalı Mh. 96.Sk No:2 Adana 322-2332069 3 Ahmet Özdemir Bucak Köyü Kozan Adana 4 İbrahim Küçüker Hacılar Beldesi Kozan Adana 322-5332458 5 Ömer Erdil Bahçelievler Mh.Karamanlar Cd. Adıyaman 416-2231442 6 Abuzer Özer Adıyaman 416-2432204 Atatürk Bul.Vilayet 7 Mas Devekuşu Karşısı Adıyaman Parmaksız 8 Devekuşu Gölbaşı Adıyaman 9 Şahin Bayhan Eleşkirt Ağrı 472-7112313 Kapadokya Atatürk Bul.Kurtuluş 10 Devekuşu Kavşağı Aksaray 383-2125443 Ortaca Mh. Hacıköy- 312-8530062 11 Taç Devekuşu Kalecik Ankara 312-3100049 Akademi 12 Devekuşu 13 Koç Devekuşu Turgut Reis Cd. No 37/1 Tandoğan Ankara Alınteri Bul. No:44-46 Ankara 312-2322158 312-2308369 312-3545520 532-3844960 30

TÜRKİYE'DEKİ DEVEKUŞU ÜRETİM TESİSLERİ Zorlu Kardeşler Kamil Ocak Mh.Divrik 14 Hay.Üret. Cd. Ankara 312-3392162 15 Kazım Çelik Baraj Mh.Hasköy Ankara Ortabaşağaç Mh. 16 Murat Biçen Beypazarı Ankara Portakal Çiçeği Vadisi, Erenoğlu 17 Danışmanlık Kuzgun Sk.No:113 Çankaya/Ankara 312-4419100 Çavundur Köyü Yeşil Çubuk Karaağaç Yolu- Çubuk 18 Devekuşu Ankara 312-8373123 19 Eshab Devekuşu 542-6204546 Çavundur Köyü Çubuk 20 İlhan Taşkesti Ankara Karacahasan Köyü Eryılmaz 21 Devekuşu Çift. Köyiçi Mevkii Elmadağ Ankara 312-8634418 312-8670100 Yavrucak Köyü Bizimvadi 22 Devekuşu Çift. Haymana yolu - Gölbaşı Ankara 312-4350645 23 Ramazan Mirda Yağlıpınar Köyü Gölbaşı Ankara Gökçehöyük Köyü 24 Kürşad Özsayıldı Gölbaşı -Ankara 542-4378218 25 Mehmet Dolgun Kalecik- Ankara 546-2644584 26 Adem Kaya Karyağdı Mh.1.Cd.No:12 Keçiören- Ankara 312-3993913 535-4687624 27 Serdar Tunç Karaköy Nallıhan Ankara 312-7983144 Melek Sk. No:10/C 312-2670832 28 Ba-Ha Devekuşu Sincan - Ankara 312-2685390 29 Tropic Devekuşu Çeltikçi-Manavgat Antalya 242-7781032 242-7781486 30 Ramazan Aziz Cumali Köyü- Antalya 242-7781032 Avza 242-7781486 31 Antalya Devekuşu Antalya 31

TÜRKİYE'DEKİ DEVEKUŞU ÜRETİM TESİSLERİ As 2000 Yağcılar Yeniköy 242-2593515 32 Devekuşu Antalya 33 Bahtılı Devekuşu Antalya 532-3055303 Burhanettin Onat 34 Atabey Devekuşu Cd.No:18 Antalya 242-3221170 35 Bilgi Farmiog Gençlik Mh.30 Ağos.Cd Antalya 242-2430969 36 Park Camelus Duvarlıyurt Mevkii Konaklı- Antalya 242-5651312 37 Fehmi Çetin Varsak Kayabaşı Antalya 242-5651312 38 Alanya Devekuşu Atatürk Cd.Pazaryeri Alanya-Antalya 242-5150955 39 Turgut Kaşar Yeniköy Kepez Antalya 542-6112134 Hatiper Köyü Manavgat 40 Hayrullah Üzümcü Antalya 532-2962549 Sultanhisar 41 Devekuşu Kabaca Köyü Aydın 256-3512827 42 Özgür Aslan Yenipazar Dolduran Köyü Aydın 542-7448529 43 Söke Devekuşu İstasyon cad. Aydın 256-5181716 Cey-ay-lar 44 Devekuşu Güllübahçeyolu Söke Aydın 256-5189473 45 Aktüy Devekuşu Dallıca Köyü Nazilli 256-3155475 İlkay Devekuşu Bağarası Yolu Yeniköy 46 Söke Aydın 256-5431452 47 Hayrettin Obuz Çakılköyü-Bandırma 266-7180370 48 Marmara Devekuşu Kadıbağ Mevkii Edincik Bandırma- 266-7272725 Şifa Yemek Ardıçlı Köyü-Savaştepe 49 Üre.Tesis Balıkesir 266-7149506 Gizemli Bahçe 50 Devekuşu Han Mh.Eskici Yusuf Sk. No:10 Susurluk Balıkesir 266-8657404 Susurluk 51 Devekuşu Çift. Susurluk-Balıkesir 266-8654266 52 Üçyıldız Devekuşu Balıkesir 266-7141264 53 Kazım Eser Solur Köyü Gerede Bolu 374-3216227 32

TÜRKİYE'DEKİ DEVEKUŞU ÜRETİM TESİSLERİ 54 Kemal Yılmaz Mirca Köyü Gerede Bolu 374-3565248 55 Yaşar Muhtar Kıyaslar Köyü Mengen Bolu 374-3561435 Ürkütlü Kasabası Bucak 532-7284654 56 Ürün Devekuşu Burdur 532-4628959 Portisan Tarım ve 57 Hay. A.Ş 58 Er-tat Devekuşu Uludağ Üni. Ziraat Fak 59 Zootekni Bölümü Dekusan Besicilik Şevlik Mevkii Kuşbabba 248-3251566 Köyü Bucak Burdur 248-3253482 Fatih Mh. Süleyman Demirel Bul. Bucak Burdur 248-3259292 224-44280 78 224-44280 77 16059 Görükle/Bursa Buttim İş Mer.B.Blok 224-2112924 60 Gıda No 1451 Bursa 224-2112919 Yaylacık 61 Devekuşu Bursa 224-4516052 Çamoğlu 62 Devekuşu Harmancık- Bursa 224-2114972 Eski Çarşı Cuma Mh.Balestan Sk. İnegöl 63 Besler Devekuşu Bursa 224-7151085 Altınkuş 64 Devekuşu Ürünleri 65 Yaşar Devekuşu Mustafa Bakırköy Kabalık Mevkii 224-6718451 Karacabey Bursa 224-6718112 Demirci Mh. Demirci Cd. Nilüfer-Bursa 224-4841391 66 Süleyman Çukurca köyü Bursa 224-2505384 Karsak Devekuşu İznik Yolu Karsak Altı 224-5877695 67 Çift. 253 Orhangazi Bursa 224-5877699 68 Bursa Devekuşu Bursa 224-2234592 69 Süper Devekuşu Çanakkale 286-5736799 70 Kuşköy Devekuşu Çanakkale 286-2635800 Armutlu Koru Mevkii 71 Muzaffer Aksu yenice Çanakkale 286-4743290 Namık Kemal Mh. No:20 72 Sedef Tek Çanakkale 286-2138240 33