Mesut Atalay - Önder Cengiz KPSS Coğrafya Soru Bankası ISBN 978-605-364-596-2 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 10. Baskı: Ocak 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Türkçe Redaksiyon: Bahar Sarımehmetoğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Yakup Çiçek Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Tuna Matbaacılık Sanayi ve Ticaret A.Ş. Bahçekapı Mahallesi 2460. Sokak No: 7 Şaşmaz/ANKARA (0312-278 34 84) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 16102 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ Bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Genel Kültür Testinde önemli bir yeri olan Coğrafya bölümündeki 18 soruyu uygun bir süre zarfında ve hatasız çözebilmeniz için hazırlamıştır. Kitaptaki bütün testler çözümleriyle birlikte hazırlanmıştır. Bu sayede yanlış yaptığınız sorulardan dönüt alabilmeniz hedeflenmiştir. Testlerde yer alan sorular, çıkmış sınav soruları paralelinde hazırlanmış olup çıkması muhtemel sorulara da sıkça yer verilmiştir. Soru çözümlerine başlamadan konu anlatımlı kaynağa göz atmakta büyük fayda vardır. Test çözümünde soru kökleri iyi okunmalı, soru iyice anlaşılmalıdır. Bütün seçenekler okunmalı, soru anlaşılmamışsa soru boş bırakılmalıdır. Kamu Personel Seçme Sınavı na hazırlanan tüm değerli adaylarımıza başarılar dileriz. Pegem Akademi Yayıncılık
İÇİNDEKİLER Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 1...1 Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 2...5 Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 3... 10 Türkiye de Dağlar... 15 Türkiye nin Ovaları ve Platoları... 19 Türkiye nin Akarsuları ve Akarsularının Genel Özellikleri - 1.. 23 Türkiye nin Akarsuları ve Akarsularının Genel Özellikleri - 2.. 26 Türkiye nin Diğer Yer şekilleri (Rüzgârlar, Buzullar, Karstik Yer şekilleri ve Kıyı Tipleri)... 29 Türkiye de Kaynaklar, Göller ve Barajlar... 32 Türkiye de Çözülme, Toprak Tipleri, Erozyon ve Heyelan...35 Türkiye de Yer şekilleri - Tarama 1...39 Türkiye de Yer şekilleri - Tarama 2...43 Türkiye de Yer şekilleri - Tarama 3...47 Türkiye de İklim Elemanları (Sıcaklık, Basınç, Rüzgâr ve Yağış)...51 Türkiye nin İklim ve Bitki Örtüsü...54 Türkiye nin İklim ve Bitki Örtüsü - Tarama 1...58 Türkiye nin İklim ve Bitki Örtüsü - Tarama 2...63 Türkiye de Nüfus Özellikleri ve Nüfusun Dağılışı...68 Türkiye de Şehirler, Göçler ve Yerleşme...71 Türkiye de Nüfus ve Yerleşme - Tarama 1...75 Türkiye de Nüfus ve Yerleşme - Tarama 2...78 Türkiye de Nüfus ve Yerleşme - Tarama 3...83 Güneydoğu Anadolu Bölgesi...144 Doğu Anadolu Bölgesi...147 İç Anadolu Bölgesi...150 Türkiye nin İç Bölgeleri - Tarama...153 Bölgeler Coğrafyası - Tarama...158 Grafik ve Tablo Yorumu...163 Deneme - 1...166 Deneme - 2...171 Deneme - 3...174 Deneme - 4...178 Deneme - 5...182 Deneme - 6...185 Deneme - 7...190 Deneme - 8...194 Deneme - 9...199 Deneme - 10...204 Deneme - 11...209 Deneme - 12...214 Deneme - 13...218 Deneme - 14...223 Deneme - 15...228 Cevap Anahtarı...232 Türkiye de Tarım...88 Türkiye de Tarım ve Hayvancılık...91 Tarım ve Hayvancılık - Tarama 1...95 Tarım ve Hayvancılık - Tarama 2...100 Türkiye de Sanayi, Ticaret ve Ormancılık...104 Türkiye de Madenler ve Enerji Kaynakları...107 Türkiye de Turizm ve Ulaşım...110 Ekonomik Coğrafya - Tarama 1...113 Ekonomik Coğrafya - Tarama 2...117 Karadeniz Bölgesi...122 Marmara Bölgesi...126 Ege Bölgesi...129 Akdeniz Bölgesi...132 Türkiye nin Kıyı Bölgeleri - Tarama 1...135 Türkiye nin Kıyı Bölgeleri - Tarama 2...139 v
C O Ğ R A F Y A Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 1 1 1. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye nin matematik konumunun sonuçlarından biridir? A) İki kıtada topraklarının olması B) En fazla komşu ülke sınırının doğuda olması C) Yükseltinin batıdan doğuya gidildikçe artması D) Üç tarafının denizlerle çevrili olması E) Dört mevsimin belirgin olarak yaşanması 5. Türkiye de aşağıdakilerin hangisinin oluşumunda enlem etkili olmamıştır? A) Kuzeye doğru çizgisel hızın azalması B) Güneye doğru gölge boyunun kısalması C) Doğuda yerel saatin ileri olması D) Yıl içerisinde dört mevsim özelliklerinin yaşanması E) Kuzeye doğru gece-gündüz süresinin daha fazla değişmesi 2. Türkiye de aşağıdakilerden hangisi güneyden kuzeye doğru gidildikçe görülen değişikliklerden değildir? A) Gölge boyunun uzaması B) Güneş ışınlarının düşme açısının azalması C) Çizgisel hızın azalması D) Denizlerin tuzluluk oranının azalması E) Yağışların azalması 6. V II I 3. Türkiye de aşağıda verilenlerden hangisi diğer dördünün nedenidir? 4. A) Güneyden esen rüzgârların sıcaklığı artırması B) Kuzey Yarım Küre de yer alması C) Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında sıcaklığın yüksek olması D) Kuzeye doğru sıcaklık ortalamalarının azalması E) 21 Haziran da en uzun gündüzün Sinop ta yaşanması Yukarıda verilen noktaların aşağıdaki özelliklerinden hangisinin oluşumunda matematik konum etkili olmamıştır? A) I. noktada yerel saatin daha ileri olması B) noktada gölge boyunun daha uzun olması C) I noktada gece-gündüz süresi arasındaki zaman farkının az olması D) IV. noktada sıcaklığın daha düşük olması E) V. noktada güneşin daha geç batması III IV X Y Z Yukarıdaki haritada aynı enlem üzerinde yer alan üç noktanın; I. sıcaklık ortalamaları, I gündüz süresi, güneş ışınlarının düşme açısı özelliklerinden hangileri kesinlikle aynıdır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 7. Türkiye nin Ekvator a daha yakın enlemlerde yer aldığı varsayılırsa aşağıdaki yargılardan hangisinin oluşması beklenemez? A) Doğuya doğru gidildikçe yükseltinin artması B) Akdeniz kıyılarında sıcaklık ortalamalarının artması C) Karadeniz kıyılarında deniz suyu sıcaklıklarının şimdikine göre artması D) Doğusu ile batısı arasındaki mesafenin genişlemesi E) Kuzeyindeki çizgisel hızın şimdikine göre artması 1
1 Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 1 8. I. Transit taşımacılığın gelişmesi I Yıl içinde dört mevsim özelliklerinin görülmesi Güneş ışınlarının yıl içinde dik gelmemesi Yukarıda verilenlerden hangileri Türkiye nin Avrupa ile Asya kıtaları arasında bulunması ile ilgilidir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III 12. Anadolu nun, en eski yerleşim merkezlerinden biri olmasında aşağıdakilerden hangisinin etkisi en azdır? A) Topraklarının verimli olması B) Kayaç türlerinin çeşitli olması C) Su kaynakları bakımından zengin olması D) İklimin elverişli olması E) Önemli ticaret yolları üzerinde bulunması 9. Sinop ile Mersin karşılaştırıldığında, Sinop un aşağıdaki özelliklerinden hangisinin oluşumunda enlemin etkili olduğu söylenemez? A) 21 Aralık ta gece uzunluğunun daha fazla olması B) Hinterlandının dar olması C) Gölge boyunun daha uzun olması D) Çizgisel hızın daha az olması E) Deniz suyu sıcaklığının daha düşük olması 13. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye nin orta kuşakta yer aldığının göstergesidir? A) Güneyden kuzeye doğru gidildikçe çizgisel hızın azalması B) Dört mevsimin belirgin olarak yaşanması C) Kısa mesafelerde farklı iklim koşullarının etkili olması D) Bölgeler arasında yıllık yağış tutarının farklılık göstermesi E) Fön karakterli rüzgârların oluşması 10. Türkiye deki en uzun gündüz süresi aşağıda verilen yer ve tarihlerin hangisinde yaşanır? Yer Tarih A) Mersin 21 Haziran B) Hatay 31 Aralık C) Iğdır 21 Mart D) Sinop 21 Haziran E) İzmir 5 Şubat 14. Türkiye, üç tarafı denizlerle çevrili bir ülkedir. Yer şekillerinin konum ve uzanışı ülkenin her yerinde denizel etkinin görülmesini engellemiştir. Buna göre, Türkiye nin aşağıdaki özelliklerinden hangisi denize göre konumdan etkilenmez? A) Yer altı kaynakları B) Yağış miktarı C) Yıllık ortalama sıcaklık D) Doğal bitki örtüsü E) Tarımsal etkinlikler 11. 40 D Yukarıdaki haritada 40 doğu boylamı üzerinde numaralarla gösterilen yerlerden hangisinde, 21 Haziran da gündüz süresi diğerlerinden daha uzundur? A) I B) II C) III D) IV E) V I II III IV V 15. Türkiye nin yıllık indirgenmiş sıcaklık dağılışı haritası incelendiğinde, kuzeyi ile güneyi arasında yaklaşık 7-8 derecelik bir sıcaklık farkının bulunması aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Denizden uzaklıkla B) Yer şekli özellikleriyle C) Yağış özellikleriyle D) Matematik konumla E) Basınç merkezlerinin etkisiyle 2
Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 1 ÇÖZÜMLER 1. Matematik konum; bir yerin Başlangıç Meridyeni ne ve Ekvatora olan uzaklığının açı cinsinden değeridir. Her iki yarım kürede dönenceler (23 27 l ) ile Kutup Daireleri (66 33 l ) arasındaki alan Ortak Kuşak olarak nitelendirilir. Orta kuşak, yıl içinde dört mevsimin ο ο belirgin olarak yaşandığı kuşaktır. Türkiye 36 42 paralellerinde yer aldığından, dört mevsimin belirgin olarak yaşayan ülkelerdendir. A, B, C ve D seçenekleri ise özel konum ile ilgilidir. Doğru yanıt E seçeneğidir. 2. Türkiye KYK de bulunduğundan güneyden kuzeye doğru gidildikçe; güneş ışınlarının düşme açısı azalır. Buna bağlı olarak cisimlerin gölge boyu uzarken, sıcaklık ortalamaları kuzeye doğru azalma gösterir. Sıcaklığın kuzeye doğru azalması denizlerde buharlaşmayı azalttığından, kuzeye doğru denizlerin tuzluluk oranı azalır. Dünyanın şeklinden dolayı her iki yarım kürede çizgisel hız kutuplara gidildikçe azalma gösterir. Ancak yağış miktarının değişmesi nemlilik ve yükselti (özel konum koşulları) ile ilgilidir. Doğru yanıt E seçeneğidir. 6. Merkezler karşılaştırıldığında; A) I. noktada yerel saatin daha ileri olması, en doğuda olması ile, B) noktada gölge boyunun daha uzun olması, en kuzeyde yer aldığında güneş ışınlarını en küçük açı ile alması ile, C) I noktada gece-gündüz süre farklarının az olması, en güneyde yer alması ile, E) V. noktada güneşin daha geç batması, en batıda yer alması (dünyanın dönüş yönü nedeniyle) ile açıklanır. D seçeneğindeki IV. noktada sıcaklığın daha kuzeyindeki noktalara (V, II ve I) göre daha düşük olması özel konum ile açıklanır. 7. Türkiye, bugünkü konumuna göre Ekvator a daha yakın enlemlerde yer alsaydı; B, C, D ve E seçeneklerindeki durumların tamamı ortaya çıkardı. Ancak A seçeneğinde yer alan, doğusunda yükseltinin artması, Türkiye nin jeolojik oluşum süreçleri (özel konum koşulları) ile ilgilidir. 3. Türkiye, konumu itibariyle Kuzey Yarım Küre de yer aldığından; A, C, D ve E seçeneklerindeki durumlar ortaya çıkar. 8. Türkiye de yıl içinde dört mevsimin yaşanması ve güneş ışınlarının yıl içinde dik gelmemesi, matematik konum ile açıklanır. Türkiye Asya ile Avrupa kıtaları arasında köprü durumunda olduğundan iki kıta arasında gerçekleşen transit taşımacılıkta geçiş yolu üzerindedir. 4. Aynı enlem üzerindeki noktalarda; güneş ışınlarının düşme açısı ve yaşanılan gündüz süresi ortaktır. Ancak sıcaklıkları özel konumlarının farklı olmasına bağlı olarak değişebilir. Doğru yanıt E seçeneğidir. 9. A, C, D ve E seçeneklerinin ortaya çıkmasında enlem faktörü etkilidir. Hinterlant (art bölge) ise; bir limana mal ve hizmetin taşındığı alan olarak nitelendirilir. Bir limanın hinterlandının geniş ya da dar olması, liman gerisinde yer şekillerinin uzanışı ile ilgilidir. Özel konum koşulları ile açıklanır. 5. Çizgisel hız, gölge boyu, gece-gündüz süresinin değişimi ve dört mevsim özelliklerinin yaşanması ekvatora uzaklık (enlem etkisi) ile ilgilidir. Doğuda yerel saatin ileri olması dünyanın batıdan doğuya doğru dönmesi (boylam etkisi) ile ilgilidir. Doğru yanıt C seçeneğidir. 10. Bir merkezin gündüz süresi uzunluğu, yaşanılan mevsim ve ekvatora uzaklığı ile ilgilidir. Güneş ışınlarının KYK ye en büyük açıyla geldiği yaz gün dönümü olan 21 Haziran da en kuzeyimizdeki merkezlerde gündüz süresi en fazladır. 3
ÇÖZÜMLER Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 1 11. Ekvator dan uzaklaştıkça gece-gündüz süre farkı artar. Bu nedenle 21 Haziran da haritada gösterilen I numaralı merkezde gündüz süresi en uzundur. 12. Yerleşim alanı yer seçiminde; iklim, toprak yapısı, su kaynakları, ulaşım gibi faktörler kayaç yapısına göre daha önceliklidir. 13. Orta kuşakta; - Dört mevsim belirgin olarak yaşanır. - Cephesel yaşılar etkilidir. - Batı rüzgârları etkilidir. 14. Türkiye de yer şekillerinin konum ve uzanışı denizel etkinin kuzey ve güney kıyılarımızda iç kesimlere sokulamamasına, buna bağlı olarak kıyı ile iç kesimler arasında; yağış miktarı, yıllık ortalama sıcaklık, tarımsal etkinlikler, doğal bitki örtüsünde değişikliklere neden olmuştur. Yer altı kaynaklarının dağılışı ise jeolojik oluşum ve yapı ile ilgilidir. 15. İndirgenmiş sıcaklıklarda; yükselti, yer şekli, eğim ve bakı gibi faktörlerin sıcaklık üzerindeki etkisi ortadan kaldırılmıştır. İndirgenmiş sıcaklıklarda; sıcaklığın dağılışında etkili olan en önemli faktör enlem etkisi (Matematik konum) dir. 4
C O Ğ R A F Y A Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 2 2 1. I. Kuzeyden gelen hava kütlelerinin soğutucu etki yapması I IV. Maki yükselti sınırının güneyden kuzeye alçalması Akdeniz de buharlaşmanın Karadeniz den fazla olması Gaziantep te yaz sıcaklıklarının Antalya dan fazla olması V. Ege de deniz turizmi mevsiminin Karadeniz den erken başlaması Yukarıdaki bilgilerden hangisi enlemin sıcaklık dağılışı üzerindeki etkisine örnek olamaz? A) I B) II C) III D) IV E) V 4. Dağların kıyıya uzanışı, kıyı ve iç kesimler arasında birçok özelliğin değişmesine neden olur. IV V I Yukarıdaki haritada işaretlenmiş alanların hangisinde açıklamaya ters düşen bir sıcaklık değeri ölçülür? A) I B) II C) III D) IV E) V III II 2. 3. I. Basra Alçak Basınç Merkezi I IV. Sibirya Yüksek Basınç Merkezi Asor Yüksek Basınç Merkezi İzlanda Alçak Basınç Merkezi V. Karadeniz Alçak Basınç Merkezi Türkiye de yaz mevsiminde etkili olan ve sıcaklığı artırıcı özelliğe sahip olan termik kökenli basınç merkezi hangisidir? A) I B) II C) III D) IV E) V Kentler Yıllık ortalama sıcaklık C Tekirdağ 12,5 Aydın 18 Mersin 19,3 Yukarıdaki tabloda denizel etkiye açık üç merkezin yıllık ortalama sıcaklık değerleri verilmiştir. Sıcaklık ortalamalarındaki değişikliğin temel sebebi aşağıdakilerden hangisidir? A) Boylam farklılıkları B) Yükselti farklılıkları C) Enlem farklılıkları D) Nem miktarı farklılıkları E) Bitki örtüsü farklılıkları 5. Samsun Hatay Yukarıdaki Türkiye haritasında işaretli olan Hatay ilinden, Samsun a doğru hareket edildiğinde aşağıdaki değişikliklerden hangisi gözlenmez? A) Güneş ışınlarının geliş açısının küçüldüğü B) Gölge boylarının kısaldığı C) Çizgisel hızın azaldığı D) Yerçekimin arttığı E) Deniz suyu tuzluluğunun azaldığı 6. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye nin matematik konumunun sonuçlarından değildir? A) Yerel saat farkının oluşması B) Dört mevsimin belirgin yaşanması C) Cephe yağışlarının görülmesi D) Gerçek alan ile iz düşüm alanı arasındaki farkın fazla olması E) En kısa gecenin 21 Haziran da yaşanması 5
2 Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 2 7. Antalya Ankara Hatay Rize Iğdır Yukarıdaki Türkiye haritasında işaretli kentlerden hangisinde yıl boyunca gece gündüz süre farkı daha fazladır? A) Rize B) Iğdır C) Ankara D) Antalya E) Hatay 10. I. Güneydoğu Anadolu nun yazın Akdeniz den daha sıcak olması I IV. Kars ta karlı gün sayısının Trabzon dan fazla olması Aynı tür tarım ürününün Mersin de İzmir den daha erken olgunlaşması Orman üst sınırının Akdeniz de Karadeniz den daha yüksekte olması V. Dağların güney yamaçlarının daha sıcak olması Yukarıdakilerden hangileri özel konumun sonuçları içerisinde yer alır? A) I ve II B) I ve V C) II ve III D) II ve IV E) IV ve V 8. 9. I. Ortalama yükseltinin fazla olması I IV. Üç tarafının denizlerle çevrili olması Ankara nın kış sıcaklık ortalamasının Samsun unkinden daha düşük olması Akdeniz in tuzluluk oranının Karadeniz den daha fazla olması V. Aynı enlem üzerindeki merkezlerin sıcaklık değerlerinin farklı olması Yukarıdaki bilgilerden hangisi Türkiye nin özel konumuyla açıklanamaz? A) I B) II C) III D) IV E) V 60 30 I IV 0 II 30 60 60 III 30 0 30 V 60 Yukarıdaki koordinat sisteminde taralı bölgelerin hangisinde Türkiye topraklarının büyük bir kısmı bulunur? A) I B) II C) III D) IV E) V 11. Çanakkale İzmir Sinop Hatay Iğdır Yukarıdaki Türkiye haritasında bazı il merkezleri gösterilmiştir. Buna göre aşağıdakilerden hangisinde çizgisel hızın en fazla ve en az olduğu iller bir arada verilmiştir? En fazla En az A) Sinop Hatay B) Çanakkale Iğdır C) İzmir Çanakkale D) Hatay Sinop E) Iğdır İzmir 12. Türkiye de güney yönlü hareket eden Samyeli (keşişleme), Kıble, Lodos gibi yerel rüzgârlar ulaştıkları alanlarda sıcaklığı artırıcı etki yapar. Bu rüzgârların sıcaklık değerlerini artırıcı özellikte olması, Türkiye nin aşağıdaki özelliklerinden hangisi ile ilgilidir? A) Ortalama yükseltisinin fazla olması B) Üç tarafının denizlerle çevrili olması C) Eğim ve engebenin fazla olması D) Orta kuşakta yer alması E) Kuzey yarım kürede olması 6
Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 2 2 13. 16. Aydın Zonguldak Ankara Mersin Erzurum 3 5 4 2 1 Haritada verilen merkezlerin coğrafi konumları dikkate alınırsa aşağıdaki özelliklerden hangisi yanlış verilmiştir? A) Yerel saati en ileri olan il Erzurum dur. B) Çizgisel hızın en az olduğu il Zonguldak tır. C) Gölge boyunun en uzun olduğu merkez Mersin dir. D) Güneşin en geç battığı il Aydın dır. E) Yerel saat farkının en fazla olduğu merkezler Erzurum - Aydın dır. Yukarıdaki haritada gösterilen ok yönlerinde hareket eden bir gözlemci hangi yöne giderse 21 Haziran tarihinde güneşin daha erken doğup daha geç battığını gözlemler? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 17. Aşağıdaki grafikte, Ankara da yatay düzlemde dik duran bir cismin gölge boyunun yıl içindeki değişimi görülmektedir. Gölgeboyu 14. Türkiye nin; I. En kuzey ile en güneyi arasında kuş uçuşu mesafenin 666 km olması, I IV. Dört mevsimin belirgin yaşanması, Kuzey-güney yönlü yol yapım maliyetinin fazla olması, Gece ile gündüz süreleri arasında 5-6 saatlik fark olması gibi özelliklerinden hangileri matematik konumuyla ilgili değildir? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve III D) I ve IV E) II ve IV 18. 21 Mart 21 Haziran Eylül 23 21 Aralık Tarihler Bu grafiğe bakılarak aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? A) Ekinoks tarihlerinde güneş ışınlarının yere düşme açısı eşittir. B) Gölge boyunun en uzun olduğu tarih 21 Aralık tır. C) 21 Haziran tarihinde güneş ışınlarını dik açıyla alır. D) 21 Haziran tarihinde gölge boyu en kısadır. E) Güneş ışınlarının en eğik açı ile geldiği tarih 21 Aralık tır. 42 K 15. Türkiye de, I. doğusu ile batısı arasında yerel saat farkının bulunması, I kısa mesafede farklı iklim tiplerinin görülmesi, gölge yönlerinin sürekli kuzeyi göstermesi gibi özellikler aşağıdakilerden hangisi ile ilgilidir? I II III A) Boylam Enlem Özel Konum B) Enlem Özel Konum Boylam C) Özel Konum Boylam Enlem D) Boylam Özel Konum Enlem E) Özel Konum Enlem Boylam 26 D 36 K 45 D Yukarıda Türkiye nin matematik konumu gösterilmiştir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi bu durumun sonuçları arasında gösterilemez? A) Aynı anda farklı mevsim özelliklerinin görülmesi B) En doğusu ile en batısı arasında 76 dakikalık zaman farkı olması C) Kuzeyden esen rüzgârların hava sıcaklığını düşürmesi D) Batı rüzgârlarının etkisi altında kalması E) 2. ve 3. saat dilimlerinde yer alması 7
ÇÖZÜMLER Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 2 1. Türkiye nin güneyinden kuzeyine doğru gidildikçe ortaya çıkan farklılıklara enlem etkisi denir. Öncüllerde verilen bilgiler incelendiğinde I, II, III ve V numaralı bilgiler enlemin etkisi sonucu ortaya çıkan durumlardır. Ancak Gaziantep ile Antalya aynı enlem üzerinde bulundukları için sıcaklık değerlerinin farklı olması enlem değil denizellik ve karasallık koşulları ile ilgilidir. 6. Türkiye nin enlemine ve boylamına bağlı olarak ortaya çıkan tüm olaylar matematik konumun sonucudur. A, B, C ve E seçeneklerindeki bilgiler matematik konumun sonucunda ortaya çıkar. Ancak gerçek alan ile iz düşüm alan arasındaki fark yer şekillerine yani özel konuma bağlıdır. 2. Türkiye gerek matematik konumu itibariyle gerekse özel konumu itibariyle yıl içerisinde farklı basınç merkezlerinin etkisi altında kalır. Soruda verilen basınç merkezlerinden Basra ve Sibirya termik kökenli basınç merkezleridir. Sibirya kışın, Basra ise yazın etkilidir ve ülkemizde sıcaklığı artırır. 3. Tabloda verilen kentlerin enlem değerlerine ve bu kentlerin sıcaklık değerlerine dikkat edilirse en sıcak Mersin en güneyde, daha sonra Aydın ve sıcaklık değeri en düşük olup da en kuzeyde yer alan il Tekirdağ dır. Dolayısıyla bu illerde sıcaklığın farklı olmasının sebebi enlemlerinin farklı olmasıdır. Doğru yanıt C seçeneğidir. 7. Gece ile gündüz arasındaki süre farkı enleme bağlı olarak ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe artar. Haritada verilen merkezlerden en kuzeyde yer alan Rize de gece ile gündüz arasındaki fark daha fazladır. 8. Ülkemizde; ortalama yükseltinin fazla olması, üç tarafın denizlerle çevrili olması, Ankara nın kış sıcaklık ortalamasının Samsun unkinden daha düşük olması, aynı enlem üzerindeki merkezlerin sıcaklık değerlerinin farklı olması gibi görülen olaylar özel konum içerisinde incelenir. Ancak denizlerdeki tuzluluk oranlarının farklı olması enleme bağlı olarak değişir. 9. Türkiye 36-42 Kuzey enlemleri, 26-45 Doğu boylamları arasında yer alır. Koordinat düzleminde taranan alanlar incelendiğinde Türkiye topraklarının büyük bir kısmı III numaralı alanda bulunur. Doğru yanıt C seçeneğidir. 4. Bir merkezin yer şekilleri, o merkezin özel konumunu ifade eder ve haritada verilen merkezlerin çevresinde bulunan dağların kıyıya uzanışları dikkate alınırsa I, II, III ve V numaralı alanlarda dağlar kıyıya paralel ve kıyı ile iç kesimler arasında sıcaklık farkı fazladır. Ancak bu duruma uymayan merkez Ege de yer alan IV numaralı alandır. Bu alanda dağlar kıyıya dik ve sıcaklık farkı azdır. 10. I ve IV. öncüllerdeki bilgiler elemle, V. öncüldeki bilgi bakı ile açıklanır ve matematik konumun sonuçları içerisinde incelenir. I. öncüldeki bilgimizde ise aynı enlemde yer alan farklı iki bölge verilmiş olup sıcaklık değerinin farklı olması, Denizellik ve Karasallığın etkisidir. öncüldeki bilgimizin ortaya çıkması Kars ın yükseltisinin fazla olmasına bağlıdır. Trabzon ise deniz kıyısındadır dolayısıyla I. ve öncüllerdeki bilgilerimizin ortaya çıkması özel konuma bağlıdır. 5. Hatay dan Samsun a doğru hareket edildiğinde enleme bağlı olarak güneş ışınlarının geliş açısının küçüldüğü, çizgisel hızın azaldığı, yerçekiminin arttığını, deniz suyu tuzluluğunun azaldığını söyleyebiliriz. Ancak gölge boylarının kısaldığını söyleyemeyiz; aksine uzar. 11. Enlemin etkisine bağlı olarak Türkiye nin güneyinden, kuzeyine doğru gidildikçe çizgisel hız alır. Buna göre çizgisel hızın en fazla olduğu il Hatay; çizgisel hızın en az olduğu il ise Sinop tur. 8
Türkiye nin Matematik ve Özel Konumu - 2 ÇÖZÜMLER 12. Rüzgârlar, doğdukları enlem değerlerinin karakteristik özelliklerini ulaştıkları alanlara taşır. Doğru yanıt E seçeneğidir. 13. Haritadaki merkezlerin coğrafi konumları dikkate alındığında A, B, D, E seçeneklerindeki verilen özelliklerin doğru olduğu anlaşılır. C seçeneğindeki verilen özelliğimiz Mersin iline ait bir özellik değildir. Sinop iline uygun bir özelliktir. Doğru yanıt C seçeneğidir. 14. I, II ve IV. öncüllerdeki bilgiler Türkiye nin matematik konumunun sonuçları içerisinde incelenirken I öncüldeki bilginin ortaya çıkması yer şekillerinin uzanış doğrultusuyla ilgili olup Türkiye genelinde dağlar doğu-batı doğrultusunda uzandığı için kuzey-güney yönlü yol yapım maliyeti artmaktadır ve özel konumun sonucudur. Doğru seçeneğimiz Yalnız III tür. 15. Verilen bilgiler incelendiğinde I. öncül boylam farkı ile, öncül özel konumla, I öncül ise enlem ile ilgilidir. 16. 21 Haziran tarihinde, Türkiye nin güneyinden kuzeyine doğru gidilirse gündüz süresi uzar. Bu bilgi doğrultusunda 2 numaralı ok yönünde hareket eden bir gözlemci güneşin daha erken doğup daha geç battığını gözleyebilir. 17. A, B, D ve E seçenekleri grafikten çıkarılabilirken C seçeneğindeki ifade doğru değildir. Çünkü Türkiye deki herhangi bir merkeze güneş ışınlarının dik düşmesi (90 ) imkansızdır. Doğru yanıt C seçeneğidir. 18. Haritada verilen enlem ve boylam değerleri dikkate alınırsa Türkiye nin Kuzey Yarım Küre nin orta kuşağında yer aldığı anlaşılır. Buna göre B, C, D; E seçeneklerindeki yargılara ulaşılırken, A seçeneğindeki yargı ise yer şekillerinin çeşitlilik göstermesine bağlıdır. 9