ÜN TE II K MYASAL REAKS YONLARDA DENGE

ÜN TE II K MYASAL REAKS YONLARDA DENGE 2. 1. F Z KSEL DENGE 2. 2. K MYASAL DENGE a) Homojen Denge b) Heterojen Denge 2. 3. DENGE BA INTISI VE DENGE SAB T 2. 4. DENGEN N N CEL GÖRÜNÜMÜ 2. 5. DENGEN N N TEL GÖRÜNÜMÜ 2.6. DENGEYE ETK EDEN FAKTÖRLER (LE CHATEL ER PRENS B ) a) Konsantrasyonun Etkisi b) Bas nç veya Hacim liflkisi c) S cakl n Etkisi d) Katalizörün etkisi 2. 7. DENGE SAB T NE ETK EDEN FAKTÖRLER a) S cakl k b) Kat say lar n De iflimi

K MYA 4 BU ÜN TEN N AMAÇLARI Bu üniteyi çal flt n zda; Denge durumunu tan may ö renecek, Fiziksel ve kimyasal dengenin nas l kuruldu unu kavrayacak, Homojen denge ile heterojen dengenin ne oldu unu ö renecek, Denge ba nt s n ç kartacak, Denge ile ilgili problemleri çözecek, Denge durumunu etki eden faktörleri ö renecek, Denge sabitini hesaplayacak, Denge sabitini de iflteren etkenleri ö renebileceksiniz. BU ÜN TEY NASIL ÇALIfiMALIYIZ? Bu bölümü kavrayabilmek için; TV program n izlemeden önce konuyu gözden geçiriniz. Günlük yaflamdaki denge durumlar n tan maya çal fl n z. Çözümlü örnekleri dikkatle inceleyiniz. De erlendirme sorular n mutlaka çözünüz. Çözemedi iniz sorular için konuyu tekrar gözden geçiriniz. Bu bölümü iyice ö renmeden di er bölümlere geçmeyiniz. 138

ÜN TE II K MYA 4 DENGE Yap lan deneyler kimyasal tepkimelerin her zaman tam verimle gerçekleflmedi ini göstermifltir. Evrende özelliklerini incelemek istedi imiz bölgeye sistem denir. Sistemin d fl nda kalan ortama da çevre denir. Çevre ile sistem aras nda enerji ve madde al fl verifli olursa söz konusu sistem aç k sistemdir. Kapal sistemlerde ise çevre ile sistem aras nda madde al fl verifli yoktur. Sadece enerji al fl verifli vard r. Denge; kapal bir sistemde ve sabit s cakl kta gözlenebilir özelliklerin sabit kald, gözlenemeyen olaylar n devam etti i dinamik bir olayd r. Dengeyi belirten faktörlerden birisi de enerjidir. Denge en az enerjili hâle do ru e ilim gösterir. Dengeyi belirten baflka bir faktörde s cakl n sebep oldu u düzensizliktir. Denge en büyük düzensizli e do ru e ilim gösterir. Çok düflük s cakl klarda enerji daha önemli bir faktördür. Bu durumda denge en düflük enerjili maddelerden yanad r. Çok yüksek s cakl klarda düzensizlik artmaya bafllar. 2.1. F Z KSEL DENGE Bir cam kab n içine 20 C'ta su koyar ve a z n kapat rsak bir k s m su molekülleri s v fazdan gaz faz na geçerler. Su molekülleri gaz faz na geçtikçe suyun k smî bas nc yükselir. Öte yandan baz su buhar molekülleri enerji kaybederek s v faza geçer. Sonunda bas nç yükselmesi durur ve suyun buhar bas nc sabit olur. Bu durumda sistem dengeye eriflmifl olur. Dengede bile olsa s v dan su molekülleri buharlaflabilir. Gaz faz nda rastgele hareket eden moleküller devaml olarak, s v yüzeyine çarpar ve yo unlafl rlar. Ancak su seviyesi ve buhar bas nc de iflmez. S v -buhar dengesi kuruldu unda gözle görülmeyen olaylar n (buharlaflma-yo unlaflma) devam etti i gözle görülebilen olaylar n (su seviyesindeki de iflmenin) devam etmedi i görülür. Bu nedenle denge dinamiktir denir. Maddelerin yap s n de ifltirmeden fiziksel hâllerinde de ifliklikle kurulan dengeye fiziksel denge denir. 139

K MYA 4 Suyun buharlaflmas ve yo unlaflmas her iki yönde de gerçekleflebilen tersinir bir olayd r. Çift yönlü okla gösterilir. Kapal sistemlerdeki hâl de iflimleri ve çözünürlük olaylar fiziksel dengeye örnektir. ÖRNEK 2.1: H 2 O (s) H 2 O (g) Hâl de iflimi I 2 (k) I 2 (suda) çözünürlük 2. 2. K MYASAL DENGE NO 2 (g) + CO (g) NO (g) + CO 2 (g) Kapal bir kapta k rm z ms - kahverengi NO 2 gaz ve renksiz CO gaz tepkimeye girerse tepkime olurken renk gittikçe aç l r. En sonunda öyle bir an gelirki renk de iflimi art k durur. Bu, sistemin dengeye eriflmesi demektir. Sistem dengeye ulafl rken, önce çok miktarda olan NO 2 ve CO'ten belirli bir h zla NO ve CO 2 oluflur. Fakat sistemdeki NO ve CO 2 derifliminin gittikçe art fl, ters yöndeki tepkimeyi gittikçe h zlanmas na neden olur. Bir süre sonra iki yöndeki tepkime h zlar eflitlenip kimyasal dengeye var l r. Dengedeki bu tepkimeyi NO 2 (g) + CO (g) NO (g) + CO 2 (g) fleklinde yazar z. Madde deriflimlerinin sabit olmas, tersinir tepkimelerde ileri tepkime h z n n, geri tepkime h z na eflit oldu unu ve kimyasal dengeye ulafl ld n gösterir. Grafik 2.'1'de gösterildi i gibi dengeye ulaflan bir sistemde madde deriflimleri sabittir. Madde deriflimlerinin sabit olmas, tersinir tepkimelerde ileri tepkime h z n n geri tepkime h z na eflit oldu unu ve kimyasal dengeye ulafl ld n gösterir. (Grafik 2.2) Grafik 2.1: Kimyasal tepkimelerde deriflim zaman grafi i Grafik 2.2: H z-zaman grafi i 140

Kimyasal denge homojen ve heterojen olmak üzere ikiye ayr l r. a. Homojen Denge Tepkimede yer alan maddelerin hepsi ayn fazda iseler bu tür tepkimelerin dengesine homojen denge denir. ÖRNEK 2.2: 1. H 2 (g) + I 2 (g) 2HI (g) 2. 2Fe +3 (suda) + Sn +2 (suda ) 2Fe +2 (suda) + Sn +4 (suda) Yukar daki tepkimelerde; girenlerin ve ürünlerin hepsi ya gaz ya da sulu çözeltide iyonlar hâlinde oldu u için bu tepkimeler homojendir. b. Heterojen denge Bir kimyasal tepkimede tepkimeye giren ve ç kan maddeler farkl fazda ise kurulan dengeye heterojen denge denir. ÖRNEK 2.3: 1. CaCO 3 (k) CaO (k) + CO 2 (g) K MYA 4 2. 3 Fe +2 (suda) + NO 3 - (suda) +4H + (suda) 3 Fe +3 (suda) + NO (g) +2H 2 O(s) verilen örneklerde girenler ve ürünler farkl fazda olduklar için kurulan iki denge de heterojendir. 2. 3. DENGE BA INTISI VE DENGE SAB T Tepkimeye giren ve ürünlerin gaz oldu u bir kimyasal tepkime düflünelim. Tepkimemiz, aa(g) + b(b) cc(g) + dd(g) fleklinde yürüyen homojen bir tepkime olsun. Bafllang çta tepkime kab nda sadece A ve B gazlar bulunsun. A ve B molekülleri çarp flarak C ve D moleküllerini olufltururlar. aa(g) + bb(g) H z 1 =k 1 A a B b cc(g) + dd(g) tepkimesinin ileri ve geri yöndeki h z denklemleri H z 2 =k 2 C c D d fleklinde yaz l r. 141

K MYA 4 Denge konumunda ileri ve geri tepkime h zlar eflit olaca ndan, H z 1 = H z 2 k 1 A a B b =k 2 C c D d eflitli i yaz l r. Burada k 1, k 2 iki ayr tepkimeye ait h z sabitidir. Belli s cakl kta k 1 ve k 2 sabit oldu una göre k 1 /k 2 oran da sabit bir say d r. Bu sabit say K ile gösterilirse k 1 k 2 = K'den ba nt K d = C c D d A a B b fleklinde ifade edilir. Yukar da görüldü ü gibi denge ba ns t s nda ürünlerin deriflimlerinin çarp m, girenlerin deriflimlerinin çarp m na bölünür. Tepkimedeki maddelerin stokiyometrik kat say lar, denge ba nt s nda deriflimlere üs olarak yaz l r. H z denkleminde oldu u gibi, denge ba nt s nda da saf kat lar ve s v lar yer almaz. Mekanizmal tepkimelerde denge ba nt s toplam tepkimeye göre yaz l r. K d deriflimler türünden denge sabiti olup, say sal de eri sadece s cakl kla de iflir. Gazlar aras nda yürüyen tepkimelerde, gazlar n deriflimleri yerine k smî bas nçlar al narak denge ba nt s yaz labilir. k smî bas nçlar cinsinden denge sabiti Kp ile göste-rilir. K p = P C c P A a d P D b P B bu ba nt ya k smî bas nçlar türünden denge ba nt s denir. k smî bas nçlar türünden denge sabiti K p ile deriflime ba l denge sabiti K d aras nda K p =K d (RT) n fleklinde bir eflitlik vard r. n = (ürünlerin mol say lar toplam ) (girenlerin mol say lar toplam ) n ü n g T = s cakl k (kelvin) R = Genel gaz sabiti 142

ÖRNEK 2.4: N 2 (g) + 3H 2 2NH 3 (g) için Kp ile K d iliflkisini yazal m. n = 2 - (1+3) = -2 K p = K d (RT) -2 K MYA 4 ÖRNEK 2.5: H 2 (g) +I 2 (g) 2HI(g) Kp ile K d iliflkisini yazal m. n = 2 - (1+1) = 0 K p = K d (RT) 0 Kp = Kd Gaz hâlinde girenlerin ve ürünlerin mol say lar eflit ( n = 0), oldu undan K p = K d olur. ÖRNEK 2.6: Afla daki tepkimelerin deriflimler türünden denge ba nt lar n yaz n z. a) N 2 (g) + 3H 2 (g) 2NH 3 (g) b) Zn(k) + Cu +2 (suda) Zn +2 (suda) + Cu(k) c) 4 Al (k) + 3O 2 (g) 2Al 2 O 3 (k) ÇÖZÜM: Kat lar ve s v lar denge ba nt s nda yer almaz. a) K d = NH 3 2 N 2 H 2 3 c) K d = 1 O2 3 b) K d = Zn+2 Cu +2 ÖRNEK 2.7: X(g) + Y(g) 2Z (g) tepkimesine göre 127 C ta 1L'lik kap içinde O,8 mol X, O,8 mol Y ve 0,64 mol Z ile dengededir. Bu sistemin deriflim ve bas nç türünden denge sabitleri ne olur? ÇÖZÜM: X(g) + Y(g) 2Z(g) V = 1 L n = M'dir. t = 127 C 0,8 mol/l 0,8 mol/l 0,64 mol/l T= 127 +273 = 400 K 143

K MYA 4 K d = Z 2 X Y K d = 0,64 2 0,8 0,8 K d =0,64 K p =K d RT n ise n = n ü -n g n = 2-2 = 0 n = 0 ise K p =K d 'dir. K p = 0,64 2.4. DENGEN N N CEL GÖRÜNÜMÜ Denge sabitinin belli bir birimi yoktur, dengedeki maddelerin kat say lar na göre, de iflik birimler alabilir. K d 'nin farkl birimlerde olabilece i afla daki örneklerde gösterilmifltir. 2SO 2 (g) + O 2 (g) 2SO 2 (g) 2 SO K d = 3 mol/l SO 2 K d = 2 2 O 2 mol/l 2 x mol/l K d = L/mol PCl 5 (g) PCl 3 (g) +Cl 2 (g) K d = PCl 3 Cl 2 PCl 5 = mol/l x mol/l mol/l = mol/l ÖRNEK 2.8: X(g) 2Y(g) tepkimesine göre 1 L kaba konulan 1 mol X gaz n n %50 si ayr flt nda sistem sabit s cakl kta dengeye ulafl yor. Ayn s cakl kta tepkimenin denge sabiti nedir? ÇÖZÜM: 1 mol gaz n %50 si ayr flaca ndan 1 x 50 = 0,5 mol ayr fl yor. 100 X(g) 2Y Bafllang ç 1 mol 0 De iflim - 0,5 mol 1 mol Denge 0,5 mol 1 mol V = 1 L oldu undan, deriflim yerine mol say s n alabiliriz. K d = Y 2 X K d = 1 2 0,5 = 0,5 1 = 2 bulunur. 144

ÖRNEK 2.9: H 2 (g) + I 2 (g) 2HI(g) tepkimesinin belli s cakl ktaki denge sabiti 16 d r. 1 L kapta 0,4 mol H 2 ve 0,4 mol I 2 ile bafllayan tepkime dengeye ulaflt nda her maddenin deriflimi ne olur? ÇÖZÜM: K MYA 4 Bafllang çtaki H 2 (g) ve I 2 (g)'un mol say lar 0,2, HI(g)'ün mol say s ise s f rd r. Denkleflmifl denklemin kat say lar ndan 1 mol H 2 'nin, 1 mol I 2 ile birleflip, 2 mol HI oluflturdu unu görüyoruz. E er dengeye ulaflmak için X mol H 2, X mol I 2 ile birleflirse, 2X mol HI oluflur. Bu bilgileri denklemi de içeren bir tablo hâlinde gösterebiliriz. H 2 (g) + I 2 (g) 2HI(g) Bafllang ç 0,4 mol 0,4 mol 0 De iflim -X mol - X mol + 2X mol Denge (0,4-X) mol (0,4-X) mol 2X mol K d = HI 2 H 2 I 2 16 = 2X 2 0,4 - X (0,4- X) 16 = 2X 2 0,4 - X 2? 4 = 2X 0,4-X 1,6-4X = 2X 1,6 = 6X X = 0,26 mol /L I 2 = 0,4 - X H 2 = 0,4 - X I 2 = H 2 = 0,4-0,26 I 2 = H 2 = 0,14 mol/l HI = 2X HI = 2x0,26 HI = 0,52 mol/l A(g) + B (g) C(g) tepkimesine 1 L kapta 0,8 mol A ve 0,9 mol B ile bafllanm fl sabit s cakl kta dengeye ulafl ld nda dengede C'nin mol say s 0,3 mol olarak bulunmufltur. Tepkimenin bu s cakl ktaki denge sabiti K d 'nin say sal de eri nedir? ÖRNEK 2.10: 1 litrelik bir kaba bir miktar XY konuyor. 2XY(g) X 2 (g) + Y 2 (g) K d = 4 tepkimesi dengeye ulaflt nda kapta 0,2 mol Y 2 bulundu una göre bafllang çta kaba konan XY kaç moldür? ÇÖZÜM: V = 1 L oldu undan n = M'dir. 2XY (g) X 2 (g) + Y 2 (g) Bafllang ç X mol 0 0 De iflim -2x0,2 mol +0,2 mol +0,2 mol Denge (X-0,4) mol 0,2 mol 0,2 mol X 2 ve Y 2 nin denklemdeki mol kat say lar eflit oldu undan X 2 ve Y 2 nin dengedeki mol say lar eflittir. 145

K MYA 4 K d = X 2 Y 2 XY 2 4 = 2 = 0,2 X - 0,4 0,2 0,2 X - 0,4 2 2X - 0,8 = 0,2 2X = 1 X = 0,5 mol Kapal bir kapta gerçekleflen tepkimenin dengede olup olmad n veya hangi yönde ilerledi ini denge kesri ile aç klayabiliriz. a(a(g) + bb(g) cc(g) + dd(g) genel tepkimesinde kat say lar üs al narak ürünlerin molar deriflimlerinin, girenlerin molar deriflimlerine oran na denge kesri Q denir. Q = C c D d A a B b E er Q = K d ise sistem dengededir. Denge kesri Q, denge sabitinden (K d ) farkl ise sistem denge durumuna gelmemifltir. Q > K d ya da Q < K d olabilir. Bu durumda tepkimenin hangi yönde ilerledi ini anlayabiliriz. * Q > K d ise; ürünlerin deriflimleri daha fazlad r. Q = K d olana kadar tepkime girenlerin deriflimini art racak yönde daha h zl ilerlemelidir. * Q < K d ise; girenlerin deriflimleri daha fazlad r. Q = K d olana kadar tepkime ürünlerin deriflimini art racak yönde daha h zl ilerlemelidir. 146 ÖRNEK 2.11: A(g) + B(g) 2C(g) + D(g) tepkimesi için belli s cakl kta denge sabiti K = 16'd r. Bu s cakl kta 1 litrelik kapta 0,04 mol A, 0,1 mol B, 0,2 mol C ve 0,6 mol D bulundu una göre tepkime dengede midir? ÇÖZÜM: Denge kesrini buluruz. V = 1 L oldu undan n = M'dir. Q = C 2 D A B 0,2 2 x 0,6 0,04 x 0,1 0,04 x 0,6 0,04 x 0,1 = 6 Q < K d oldu undan sistem dengede de ildir. Sistemin dengeye ulaflmas için tepkimenin ürünler lehine daha h zl ilerlemesi gerekir.

2. 5. DENGEN N N TEL GÖRÜNÜMÜ K MYA 4 A(g) + B(g) C(g) + D(g) kapal bir sistemde gerçeklefltirilen yukar daki genel tepkimede bafllang çta A ve B'lerin deriflimi büyüktür. A ve B gazlar çarp flarak C ve D olufltururken C ve D gazlar da çarp flarak A ve B gazlar na dönüflür. Zamanla girenler azal rken ürünler artar. Bafllang çta girenlerin deriflimleri büyük oldu undan ileri tepkimenin h z da büyüktür. Tepkime gerçeklefltikçe ileri tepkimenin h z azal r ve geri tepkimenin h z artar. leri ve geri yöndeki tepkime h zlar eflitlendi inde denge kurulmufl olur. Grafik 2.3: Denge kar fl m ndaki giren ve ürünlerin deriflimlerinin zamanla de iflimi 2. 6. DENGEYE ETK EDEN FAKTÖRLER (Le Chatelier Prensibi) Denge hâlinde bulunan bir tepkimenin ileri ve geri yöndeki h zlar n n eflitli i bir d fl etki ile bozulursa yeni bir denge kuruluncaya kadar, dengenin bozulufl biçimine ba l olarak ileri ya da geri yöndeki tepkime daha h zl olarak yürür. Le Chatelier (Lö fiatölye) Prensibi: Dengedeki bir sisteme d flar dan bir etki yap ld nda, sistem bu etkiyi azaltacak yönde davran fl gösterir. a. Konsantrasyonun etkisi Denge hâlinde tepkimede yer alan maddelerin deriflimleri sabittir. D flardan madde ekleyerek ya da dengedeki maddelerden birini sistemden uzaklaflt rarak maddelerin deriflimleri de ifltirilirse, sistem bu etkiyi azaltacak yönde davran fl gösterir. Örne in, N 2 (g) + 3H 2 (g) 2NH 3 (g) tepkimesinde, sistem belirli s cakl kta dengede iken bir miktar N 2 veya H 2 ilâve edilirse denge bozulur. Sistem bu etkileri azaltacak yönde davran fl gösterir. Tepkime ürünler yönüne daha h zl ilerler. E er NH 3 deriflimi art r l rsa, sistem bu kez NH 3 n deriflimini azaltmak için girenler yönünde daha h zl ilerler. 147

K MYA 4 b. Bas nç ve hacim etkisi Daha önceki konularda gazlar n bas nc n n hacim ile ters orant l olarak de iflti ini ö renmifltiniz. Denge hâlindeki bir sistemde kab n hacmi azalt l rsa kaptaki toplam bas nç artar ve denge bozulur. Artan bas nc azaltmak için, tepkime gazlar n mol say s n n az oldu u yöne do ru daha h zl ilerler. Örne in N 2 (g) + 3H 2 (g) 2NH 3 (g) denge tepkimesinde kab n hacmi yar ya indirilirse gazlar n bas nc n n iki kat na ç kmas beklenir ve Le Chatelier Prensibine göre sistem bas nc azaltacak yönde davran fl gösterir ve tepkime gazlar n mol say s n n az oldu u yöne yani ürünler taraf na do ru daha h zl ilerler. Kab n hacmi art r l rsa bas nç düflece inden yine denge bozulur. Bu kez tepkime, bas nc art rmak için gazlar n mol say s n n çok oldu u yöne yani girenler taraf na do ru daha h zl ilerler. Giren ve ürün mol say lar n n eflit oldu u tepkimelerde hacim de iflikli i dengeyi etkilemez Örne in H 2 (g) + I(g) 2HI(g) 1 mol 1mol 2 mol 2 mol Bu tepkimede hacim de iflikli i dengeyi etkilemez. c. S cakl n etkisi S cakl ktaki de iflme hem dengeyi, hem de K d (denge sabiti) nin say sal de erini de ifltirir. Kimyasal bir tepkimede s cakl n etkisiyle dengenin hangi yönde bozulaca n afla daki örnekte inceleyelim. N 2 (g) + 3H 2 (g) 2NH 3 (g) + 92,6 kj denge tepkimesinde tepkime ortam n n s cakl artt r ld nda tepkime bunu azaltmaya çal fl r. Bu ancak s harcanmas yla mümkündür. Geri tepkime endotermik ( s alan) oldu undan geri tepkime h zlan r, yeni denge kuruluncaya kadar devam eder.. Verilen denge tepkimesinde s cakl k düflürüldü ünde denge bozulur. Dengenin yeniden kurulabilmesi için s cakl n artt ekzotermik tepkime yönünde gerçekleflen tepkimenin daha h zl yürümesi gerekir. 148

d. Katalizörün etkisi K MYA 4 Katalizör ilâvesi ileri ve geri tepkimelerin aktifleflme enerjilerini ayn oranda düflürür. Dolay s yla ileri ve geri tepkimelerin h zlar eflit miktarda artar. Bu sebeple katalizör ilâvesi kimyasal dengeye ve denge sabitinin say sal de erine etki etmez. Dengeye çabuk ulafl lmas n sa lar. ÖRNEK 2.12: 2CO(g) + O 2 (g) 2CO 2 (g) H = -565,1 KJ denge tepkimesine afla daki etkiler yap ld nda meydana gelen de ifliklikleri aç klay n z. a) CO(g) eklenmesi b) CO 2 (g) uzaklaflt r lmas c) S cakl n art r lmas d) Kap hacminin art r lmas e) Katalizör kullan lmas f) Sabit hacimde He gaz eklenmesi ÇÖZÜM: 2CO(g) + O 2 (g) 2CO 2 (g) + 565,1 KJ a) CO(g) eklenirse CO deriflimi artaca ndan sistem bunu azaltmak için tepkime ürünler lehine daha h zl ilerler. b) CO 2 (g) uzaklaflt r lmas ürünlerin deriflimini azaltaca ndan tepkime ürünler lehine daha h zl ilerler. c) S cakl k art r l rsa artan s cakl düflürmek için endotermik olan geri tepkime h zlan r. Yani tepkime girenler lehinedir. d) Kab n hacmi art r l rsa bas nç azal r. Bas nc n artmas için tepkime, mol say s n n çok oldu u yönde yani girenler yönünde daha h zl ilerler. e) Katalizör dengeyi de ifltirmez, sadece dengeye ulaflma süresini k salt r. f) He soy gazd r. Sabit hacimde He gaz eklenmesi dengedeki maddelerin deriflimlerini de ifltirmez. Dolay s yla denge bozulmaz. ÖRNEK 2.13: 92,6 kj +2NH 3 (g) N 2 (g) + 3H 2 (g) denge tepkimesinde afla daki de iflimler yap l rsa denge nas l de iflir? a) NH 3 (g) eklenmesi d) Kab n hacminin art r lmas b) N 2 (g) uzaklaflt r lmas e) Toplam bas nc n art r lmas f) Sisteme s verilmesi c) H 2 (g) eklenmesi g) S cakl n düflürülmesi k) Katalizör eklenmesi 149

K MYA 4 ÇÖZÜM: 92,6 kj + 2NH 3 (g) N 2 (g) + 3H 2 (g) a) NH 3 (g) eklenirse girenlerin deriflimi artaca ndan tepkime ürünler lehinde ilerler. b) N 2 (g) uzaklaflt r l rsa, ürünlerin deriflimi azalaca ndan tepkime ürünler yönünde ilerler. c) H 2 ilâvesi ürünlerin deriflimini art raca ndan sistem bunu azaltmaya çal fl r ve tepkime girenler lehinde ilerler. d) Hacmin art r lmas bas nc düflürür. Sistem dengeyi kurabilmek için mol say s n n fazla oldu u yöne yani ürünler lehine ilerler. e) Bas nç artt r ld ktan sonra yeni dengenin kurulmas için tepkime mol say s çok olan yönden, az olan yöne yani girenler lehine ilerler. f) Sisteme s verilirse, tepkime endotermik oldu undan, tepkime ürünler yönüne ilerler. g) S cakl k düflürülürse sistem, düflen s cakl artt rmak için ekzotermik ( s veren) tepkimeyi h zland r r.yani tepkime girenler yönüne daha h zl ilerler. h) Denge katalizörden etkilenmez. Sadece dengeye ulaflma süresini k salt r. ÖRNEK 2.14: CO(g) + SO 3 (g) SO 2 (g) + CO 2 (g) tepkimesi 1 L kapta dengedeyken, denge kar fl m n n 0,4 mol/l CO 2, 0,6 mol/lt SO 2, 0,8 mol/lt SO 3, 0,1 mol CO içerdi i gözleniyor. Sabit hacim ve s cakl kta CO in mol say s n 0,3 e ç karmak için kaba kaç mol CO 2 eklenmelidir? ÇÖZÜM : CO(g) + SO 3 (g) SO 2 (g) + CO 2 (g) denge tepkimesinin denge sabitini hesaplayal m. K d = SO 2 CO 2 0,6 x 0,4 CO SO 3 0,1 x 0,8 = 3 V= 1 L oldu u için M = n'dir. CO(g) + SO 3 (g) SO 2 (g) + CO 2 (g) Denge 0,1 mol 0,8 mol 0,6 mol 0,4 mol Etki +X De iflim +0,2 mol +0,2 mol -0,2 mol -0,2 mol Yeni denge 0,3 mol 1 mol 0,4 mol (0,2 + X) mol Denge sabiti, s cakl k sabit oldu undan de iflmez. K d = SO 2 CO 2 CO SO 3 3 = 0,4 x 0,2 + X 0,3 x 1 0, 9 = 0,08 + 0,4 X 0,82 = 0,4 X X = 2,05 mol ilâve edilmeli 150

2. 7. DENGE SAB T NE ETK EDEN FAKTÖRLER a) S cakl k CO(g) + H 2 O(g) CO 2 (g) + H 2 (g) + s tepkimesi s t l rsa Le Chatelier prensibine göre sistem fazladan verilen s y yok etmek için girenler yönünde ilerler. Girenlerin deriflimi artarken, ürünlerin deriflimi azal r, K d küçülür. Is + N 2 (g) + O 2 (g) 2NO(g) tepkimesi s t l rsa Le Chatelier prensibine göre, tepkime ürünler yönünde ilerler. Ürün deriflimi ve K d artar. K d 'nin de eri, s cakl k azalt ld nda ekzotermik tepkimelerde büyür, endotermik tepkimelerde küçülür. ÖRNEK 2.15: 2A(g) B(g) + 3C(g) tepkimesi için 100 C'ta K d1 = 3 225 C'ta K d2 = 7'dir. Buna göre tepkime ekzotermik mi, endotermik midir? ÇÖZÜM: S cakl k art nca K d art yor. K d nin artmas ndan dolay tepkime endotermiktir. b) Kat say lar n de iflimi A(g) + B(g) K d = CO 2 H 2 CO H 2 O K d = C D A B C(g) + D(g) tepkimesi için denge ba nt s afla daki gibidir: Verilen tepkimenin tersi olan C(g) + D(g) K d diyelim ve denge ba nt s n yazal m: K d = A B C D E er K d ve K d karfl laflt r l rsa K d = 1 K d oldu u görülür A(g) + B(g) tepkimesinin denge sabitine Verilen bir tepkimenin denklemi ters çevrilirse denge sabitinin de tersi al n r. Örne in : NO(g)+1/2O 2 (g) NO 2 (g) K MYA 4 NO 2 (g) K d = 2 tepkimesine ve denge sabitine göre NO(g) + 1/2 O 2 (g) tepkimesinin denge sabiti K d = 1 2 'dir. Bu örnekte görüldü ü gibi ikinci tepkime, ilk tepkimenin ters çevrilmesiyle elde edilmifltir. K d 'de ters çevrilerek K d = 1/2 bulunmufltur. 151

K MYA 4 Bir tepkime denklemi n gibi say ile çarp ld nda elde edilen tepkime denklemine ait denge sabiti öncekinin n. dereceden kuvvetine eflittir. Örne in: SO 2 (g) + 1/2 O 2 (g) SO 3 (g) K d = 2 2SO 2 (g) + O 2 (g) 2SO 3 (g) K d =2 2 = 4 ki ya da daha fazla tepkime denklemi toplan rsa elde edilen tepkime denklemine ait denge sabiti toplanan tepkimelerin denge sabitlerinin çarp m na eflit olur. Örne in: SO 3 (g) + NO (g) SO 2 (g) + NO 2 (g) K d1 = 1 4 NO 2 (g) NO(g) + 1/2 O 2 (g) K d2 = 1 2 SO 3 (g) SO 2 (g) + 1/2 O 2 (g) K = K d1 K d2 K = 1 4 x 1 2 = 1 8 ÖRNEK 2.16: A 2 (g) + 2B 2 (g) 2AB 2 tepkimesi için belli s cakl ktaki denge sabiti 4'tür. Ayn s cakl kta afla daki tepkimelerin denge sabitlerini bulunuz. A) 1/2 A 2 (g) +B 2 (g) AB 2 B) 2AB 2 A 2 (g) +2B 2 (g) C) AB 2 1/2 A 2 (g) + B 2 (g) ÇÖZÜM: A) Bu tepkime, denklemi verilen tepkime denkleminin 1/2 ile çarp lmas sonucunda elde edilmifltir. Bu sebeple bu tepkimenin K d si K d =K d 1/2 K d =4 1/2 = 2'dir. B) Tepkime, denklemi verilen denklemin ters çevrilmesiyle elde edilmifltir. K d = 1 K d 'dir. K d = 1 4 0,25 C) Verilen tepkime denklemi hem ters çevrilmifl, hem de 1/2 ile çarp lm flt r. Böylelikle C'deki denklem elde edilmifltir. Buna göre; K d = 1 1/2 K 1 d 4 1/2 1 2 = 0,5'tir. 152

Ö REND KLER M Z PEK fit REL M 1. Afla daki tepkimelerin denge ba nt lar n yaz n z. A) P 4 (k) + 5O 2 (g) P 4 O 10 (k) B) SnO 2 (k) +2H 2 (g) Sn (k) + 2H 2 O(g) C) CaCO 3 (k) + 2H + (suda Ca +2 (suda) + H 2 O(s) +CO 2 (g) D) 4NH 3 g) + 7O 2 (g) 6H 2 O(g) +4NO 2 (g) 2. Bir litrelik bir tepkime kab na 2 mol CO ve 2 mol H 2 O konuluyor. K MYA 4 CO(g) +H 2 O(g) CO 2 (g) + H 2 (g) tepkimesi dengeye ulafl nca kapta 1,2 mol H 2 bulunuyor. Buna göre denge sabiti kaçt r? 3. CaCO 3 (k) CaO(k) + CO 2 (g) tepkimesinin belirli s cakl kta denge sabiti 0,5'tir. 2 L'lik bir kaba 2 mol CaCO 3 konularak ayr flt r l rsa dengede kapta kaç mol CaCO 3 bulunur? 4. X (g) + Y (g) Z (g) tepkimesinin 0 C'ta deriflime ba l denge sabiti 0,224'tür. Ayn s cakl kta k smî bas nçlar türünden denge sabiti Kp de eri kaç olur? 5. Mekanizmas afla da verilen tepkimenin denge ba nt s n yaz n z. H 2 + ICl HI + HCl (yavafl) ICl + HI I 2 + HCl (h zl ) 6. N 2 (g) +3H 2 (g) 2NH 3 (g) H< 0 tepkimesi dengede iken I. S cakl art rmak II. H 2 (g) eklemek III. Bas nc art rmak ifllemleri ayr ayr uygulan rsa NH 3 n mol say s nas l de iflir? 7. SO 2 (g) + NO 2 (g) SO 3 (g) + NO(g) tepkimesi dengedeyken 1 L kapta 2 mol SO 2, 2 mol NO 2, 2 mol NO ve 8 mol SO 3 bulunuyor. Bu kaba 6 mol NO eklenirse dengede SO 2 mol say s ne olur? 8. 1 atmosfer bas nc ndaki N 2 O 4 (g) n %50 si NO 2 (g) ayr fl yor N 2 O 4 (g) 2NO 2 (g) Buna göre denge sabiti Kp kaçt r? 153

K MYA 4 9. Bir litrelik kaba bir miktar HI konuyor. 2HI(g) H 2 (g) + I 2 (g) K = 16 tepkimesi dengeye ulaflt nda kapta 0,2 mol H 2 oldu una göre bafllang çta kaba konan HI kaç moldür? 10. Afla daki tepkimelerde sabit s cakl kta hacim art r l rsa yeni dengede hangi maddelerin mol say lar artm flt r? A) CO(g) + H 2 O(g) CO 2 (g) + H 2 (g) B) PCl 5 (g) PCl 3 (g) + Cl 2 (g) C) C 2 H 4 (g) + H 2 (g) C 2 H 6 (g) 154

K MYA 4 ÖZET Denge; kapal bir sistemde ve sabit s cakl kta gözlenebilir özelliklerin sabit kald, gözlenemeyen olaylar n devam etti i dinamik bir olayd r. Maddelerin yap s n de ifltirmeden, fiziksel hâllerinde de ifliklik yap larak kurulan dengeye fiziksel denge denir. Madde deriflimlerinin sabit olmas, tersinir tepkimelerde ileri tepkime h z n n geri tepkime h z na eflit oldu unu ve kimyasal dengeye ulafl ld n gösterir. aa(g) + bb(g) K = C c D d A a B b cc(g) +dd(g) gibi bir tepkimenin denge ba nt s fleklinde yaz l r. Denge ba nt s nda deriflimleri sabit oldu u için kat ve s v lar yer almaz. Denge sabiti (K d ) nin de eri yaln z s cakl kla de iflir. Gazlar aras nda yürüyen tepkimelerde gazlar n deriflimleri yerine k smî bas nçlar al narak denge ba nt s yaz labilir. k smî bas nçlar cinsinden denge sabiti (Kp) ile deriflime ba l denge sabiti (K d ) aras nda Kp = Kd (RT) n fleklinde bir eflitlik vard r. Denge hâlindeki bir sisteme d flardan bir etki yap ld nda sistem bunu azaltacak yönde davran fl gösterir. (Le Chatelier prensibi) Girenlerin ve ürünlerin mol say lar n n eflit oldu u tepkimelerde hacim de iflikli i dengeyi etkilemez. S cakl ktaki de iflme hem dengeyi, hem de K d (denge sabiti) nin say sal de erini de ifltirir. Katalizör ilâvesi kimyasal dengeye ve denge sabitinin say sal de erine etki etmez. Dengeye çabuk ulaflmas n sa lar. Tepkime denklemi ters çevrilirse denge sabitinin de tersi al n r. Tepkime denklemi n gibi bir say ile çarp l rsa bu say denge sabitine üs olarak yans t l r. ki ya da daha fazla tepkime denklemi toplan rsa toplam tepkimenin denge sabiti, toplanan tepkimelerin denge sabitlerinin çarp m na eflit olur. 155

K MYA 4 DE ERLEND RME SORULARI 1. SO 2 (g) + NO 2 (g) SO 3 (g) + NO(g) tepkimesi, belirli s cakl kta denge sabiti 16 d r. 2 L lik bir kaba 2 mol SO 2 ile 2 mol NO 2 konulursa dengeye ulafl ld ndan SO 3 ün molar deriflimi ne olur? A) 1,6 B) 1,2 C) 1 D) 0,8 2. 2HI(g) H 2 (g) + I 2 (g) dengesi için, Kp ile K d aras ndaki iliflkiyi afla dakilerden hangisi verir? A) Kp = K d (RT) 2 B) Kp = K d RT C) C) Kp = 1 D) Kp = K d K d 3. X 2 Y(g) 2X(g) + Y (g) tepkimesi endotermiktir. Afla dakilerden hangisi Y'nin deriflimini art rmaz? A) Kaba X 2 Y ilâvesi B) S cakl n art r lmas C) Kaba X ilâvesi D) Hacmin büyütülmesi 4. 2A(k) + B (suda) + 2C (g) 3D (suda) + E (k) tepkimesinin denge ba nt s afla dakilerden hangisidir? A) K = D 3 B C 2 B) K = E A 2 C 2 C) K = D 3 A C 2 D) K = D 3 C 2 5. Bir tepkimenin denge sabitini afla dakilerden hangisi de ifltirir? A) Bas nç artmas B) S cakl k de iflimi C) Maddelerin derifliminin de iflmesi D) Tepkime kab n n hacminin de iflimi 6. SO 2 (g) + 1/2 O 2 (g) SO 3 (g) K 1 = 2 CO 2 (g) CO(g) + 1/2 O 2 K 2 = 3 denge sabitleri bilindi ine göre CO(g) + SO 3 (g) SO 2 (g) + CO 2 (g) tepkimesinin denge sabiti kaçt r? A) 1 6 B) 1 4 C) 1 2 D) 6 1 156

7. Sadece kat ve gaz fazlar ndan olufltu u bilinen, X Y + Z tepkimesinin denge ba nt s K = [ Z ] fleklindedir. Dengedeki bu tepkime için I. X ve Y kat d r. II. Hacim azal rsa denge ürünler lehine de iflir. III. Ortama katalizör eklendi inde daha çok Y ve Z oluflur. Yarg lar ndan hangileri do rudur? A) I- II ve III B) II ve III C) I ve III D) I ve II 8. N 2 (g) + 3H 2 (g) 2NH 3 (g) tepkimesi dengede iken kaptan bir miktar NH 3 çekiliyor ve yeni denge kuruluyor. S cakl k sabit tutuldu una göre afla dakilerden hangisi gerçekleflir? Denge sabiti H 2 deriflimi NH 3 deriflimi A) De iflmez azal r artar B) De iflmez artar azal r C) Büyür azal r artar D) Küçülür azal r artar 9. Afla daki denge tepkimelerinden hangisinde hacim de iflmesi dengeyi bozmaz? A) 2NH 3 (g) N 2 (g) +3H 2 (g) B) H 2 (g) + Cl 2 (g) 2HCl(g) C) 2NO 2 (g) 2NO(g) + O 2 (g) D) CO(g) + Cl 2 (g) COCl 2 (g) 10. PCl 5 (g) PCl 3 (g) + Cl 2 (g) tepkimesi belirli s cakl kta 1 L'lik kapta dengeye ulaflt nda 1 mol PCl 5 in %50 sinin ayr flt gözlenmifltir. Buna göre denge sabiti nedir? A) 5 B) 2,5 C) 1 D) 0,5 K MYA 4 157

K MYA 4