Ünite 10 ÇOCUKLARDA OYUN EVRELERİ VE OYUN ÇEŞİTLERİ Öğr. Gör. Hatice Elif ALTUNTAŞLI ÇOCUKLARDA OYUN EVRELERİ VE OYUN ÇEŞİTLERİ Çocukların oyunla ilgili davranışları yaşlarına ve gelişim düzeylerine göre farklılık göstermektedir. Doğumdan itibaren çocukların oyun davranışları incelendiğinde; tek başına oyundan işbirliği gerektiren sosyal oyuna doğru bir gelişim göstermektedir. ÇOCUKLARDA OYUN EVRELERİ VE OYUN ÇEŞİTLERİ Çocuklar ilk önce tek başlarına oynarken, bir süre sonra çevresinde oynayan çocukları izlemeye başlarlar. Daha sonra da yanlarında başka çocuklar olmasına rağmen onlarla iletişim ve işbirliği olmadan oyunlarını sürdürürler. Bir sonraki aşamada ise oyun içinde diğer çocuklarla işbirliği ve paylaşma davranışının sergilendiği birlikte oyun görülür. 1
Çocukların, yaşlarına ve gelişim özelliklerine göre farklılık gösteren oyun evreleri birçok araştırmacı tarafından incelenerek farklı şekillerde açıklanmıştır. Piaget e göre çocuğun bilişsel ve fiziksel gelişimine paralel olarak zaman içinde taklit davranışları üç temel oyun türüne dönüşmektedir. Duyu-motor dönemde alıştırmalı oyun: Doğumdan itibaren yirmi dört ay sürecindeki dönemdir. Bu aşamada çocuk uzanma, yakalama, vurma, nesneleri atma gibi davranışlardan büyük keyif alır. Bu davranışları tekrarlarken çocuk eğlenir. Tesadüfen keşfedilen yeni şemalarla var olan şemalar birleştirilir. Örneğin; çocuk yerde yuvarladığı makarayı arabaya benzetir. Bu dönemde hareketler, sözcükler veya nesneler amaçlı şekilde birleştirilir. Örneğin; hamur, blok, lego vb. nesneleri kullanarak kule, köprü, ev yapabilir. Sembolik oyun: Sembolik oyun, temsili düşüncenin temelini oluşturur. İki- yedi yaşları arasında görülen dönemdir. İki-dört yaşları arasında çocuk çevresinde yaşanan olayları o kişilerin kimliğine bürünerek temsil eder. 2
Örneğin; doktorun davranışlarını özümseyip, oyununa yansıtması gibi. Bir nesneyi ya da kendi bedenini bir başka nesne yerine kullanabilir. Örneğin; sopayı at yerine kullanabilir veya at gibi dört nala koşabilir. Dört- yedi yaşları arasında sembolik oyunlar sosyal nitelik kazanır ve gerçeğe uygun ayrıntılara dikkat edilir. Çocuk her şeyin yerli yerinde olmasını ister. Gerçeğin tam taklidi yapılmaya çalışılır. Oyunda çocuklar kimlerin hangi rolü alacağını önceden belirler ve bir konu temsil edilir. Örneğin; evcilik oyununda anne, baba, çocuk, kardeş, dede vb. Kurallı oyun: Yedi- on iki yaşları arasında çocukların sembolik oyunlarında azalma görülmektedir. Çocukların oyunları kurallarla doludur. Roller daha gerçekçidir ve ayrıntılara dikkat edilir. Bu dönemde duyusal- devinimsel oyunlar (seksek, top oyunları vb.) ile bilişsel oyunlar (satranç, kart oyunları vb.) bir arada görülür. Smılansky e Göre Oyun Evreleri Çocuklarla yaptığı çalışmalarda Piaget in oyun evrelerini genişleterek birbirinden farklı olarak işlevsel oyun, yapı-inşa oyunları, dramatik oyun ve kurallı oyun olmak üzere dört oyun evresi belirlemiştir. 3
İşlevsel oyun: Bu tür oyunda çocuk fiziksel ve dilsel becerilerin alıştırmalarını yapıp çevreyi araştırmaya ve nesneleri amacına uygun kullanmaya, gelecek evreye temel oluşturacak becerileri kazanmaya çalışır. Yapı-inşa oyunları: Çocuklar sadece nesneleri kullanmayla ilgili özel alıştırmaların yanı sıra nesneleri kullanarak bir şeyler inşa etme, oluşturma isteği gösterirler. Çocuklar bu oyunda, bloklar, küpler, legolar, yapbozlar, kova, kürek vb. materyaller kullanarak bir yapı ürünü oluştururlar. Hem araç kullanımında hem de oyunu şekillendirmede belirli bir amaç vardır. Dramatik oyun: Bu evrede çocukların hayal güçlerine paralel olarak sembolik oyundaki etkinlikler gerçek dünyada yer aldığı şekilde canlandırılmaya çalışılır. Bu süreçte çocuk, hayallerinde yaşattıklarını canlandırmak için uygun materyaller kullanır. Örneğin; topuklu ayakkabılar, kravat vb. Kurallı oyun: Bu evrede çocuklar önceden belirlenmiş kurallar çerçevesinde uygun bir şekilde davranmayı ve sınırlılıklarını bilerek sorumluluk almayı öğrenirler. Farklı yaş düzeylerinde bu oyunlar arasında kalite açısından bir fark görülmektedir. Oyun sırasında kurallar hatırlatılır ve kontrol edilir. Sosyal olgunluğa erişmemiş çocuklar kuralları kendi çıkarlarına uygun hale getirebilirler. Böylece kaybetmekle sarsılacak olan benlikleri korunmuş olur. 4
Parten in Oyun Evreleri Parten oyunu, çocuğun gelişimindeki sosyal yönü ile inceler. Parten in sosyal oyun sınıflandırmasında oyun, ilkel sosyal davranışlardan işbirlikçi sosyal davranışlara doğru bir gelişim göstermektedir. Parten oyunu beş aşamada ele almıştır. Tek başına oyun: (0-2 yaş) Bu dönemin başlangıcında çocuk öncelikle kendi uzuvlarıyla ve birkaç aylık olunca da çevresindeki uyarıcılarla ilgilenmeye başlar. Bu dönemde nesnelerin renkleri, sesleri ve hareketleri çocuğun oyununu oluşturmaktadır Daha sonra ise diğer kişilerle sosyal etkileşimi olmaksızın, çocuk oyuncaklarıyla yalnız başına oynamaktadır. Çocuk grup aktiviteleri içinde arkadaşlarına katılmaz, çevresindeki çocukların oyunundan etkilenmez ve bağımsız davranır. Bu dönemin en belirgin özelliği, çocuğun çevresindeki hiçbir şeyden etkilenmeden oyununa devam etmesidir. Fakat ileri ki yaşlarda, örneğin; dört-beş yaşında çocuklar bazen tek başına oyuna dönüş yapabilirler ve oyuncaklarıyla uzun süre sıkılmadan tek başlarına oynayabilirler. 5
Oyunu izleme: Bu dönemde çocuk diğer çocuklarla her hangi bir ilişki kurmaksızın, sadece onların oyunlarını izler veya oyuna katılmadan onların davranışları hakkında sorular sorabilir. Bu oyun aşaması tek başına oyun aşamasından çocuğun diğerlerinin oyunuyla ilgilenmesi ile ayırt edilebilmektedir. Paralel oyun: (2-4 yaş) Bu dönemde, çocuklar aynı ortamda oynarlar, aynı oyuncakları kullanırlar, fakat birlikte oynamazlar ve birbirlerinden bağımsız olarak oyunlarını sürdürürler. Paralel oyunda da çocukların sosyal etkileşimleri çok az olmakla birlikte, bir oyuncağı istemek, düşüncelerini söylemek gibi durumlarda birbirleriyle çok az da olsa etkileşime girebilirler. Bu oyun devresi iki yaşında başlar ve üç-dört yaşlarına kadar sürebilir. Birlikte oyun: (4-6 yaş) Çocuklar bir arada grup şeklinde ve birbirleriyle etkileşim halindedirler. Birbirlerinin fikirlerinden yararlanabilirler, oyun materyalleri alışverişi yapabilirler. Çocukların her biri kendi oyununa devam eder ancak aynı oyunu oynamamaktadırlar. Kooperatif oyun: (6-8 yaş) İşbirliğine dayanan bu oyunda, amaç beraberce belirli bir sonucu başarmaktır ve oyun bu amaç göz önünde bulundurularak planlanmıştır. Bu dönemde çocuklar arasında gerçek bir sosyal etkileşim vardır ve çocuklar oyunun amacına ulaşmak üzere örgütlenmişlerdir. Ayrıca, oyun malzemeleri de bu amaca uygun olarak paylaşılır. 6
Oyunda kullanılan materyal ve oyunun oynandığı yere göre yapılmış başka bir sınıflamada ise oyun; evcilik oyunları, yapı-inşa oyunları, hayal ve taklit oyunları, doğal materyallerle oyun ve dışarıda oyun olmak üzere sınıflandırılmaktadır. Evcilik oyunları: Evcilik oyunu, bebekler, ev eşyaları, çeşitli takılar vb. materyaller kullanılarak anababalık rollerini canlandırma, yemek pişirme, ütü yapma, bebek uyutma gibi etkinliklerin gerçekleştirildiği oyunlardır. Yapı-inşa oyunları: Çocukların çeşitli yapılar, evler, yollar inşa ettikleri ve hayallerinde canlandırdıkları yapıtları ortaya koydukları oyunlardır. Hayal ve taklit oyunları: Çocukların yaratıcılığını, hayal gücünü ve gözlem becerilerini geliştiren oyunlardandır. Çocuklar çevrelerinde gördüklerini oyunlarında hem taklit ederek hem de hayal güçleriyle birleştirerek canlandırırlar. Çocuk herhangi bir çizgi filmde izlediği uçan daireleri model olarak kullanır, onları taklit ederken, tamamen kendi hayal ürünü olan yeni makineleri ve bunlar arasında oluşacak yeni olayları da oyununa katabilir. 7
Doğal malzemelerle oyun: Çevrede ve doğada var olan toprak, kum, su, taş, ağaç dalları, kozalaklar, yaprak, çiçek, deniz kabukları gibi doğal malzemelerle çocukların duyularını ve gözlem becerilerini geliştirmek amacıyla oynanan oyunlardır. Dışarıda oyun: Bahçe, park, teras, sokak gibi açık havada oynanan oyunlardır. Bu oyunlarda çocuklar temiz havadan yararlanabilirler. Dışarıda oynanan oyunlar çocuklara geniş hareket alanı sağladığından özgürce hareket etme, araştırma ve gürültü yapma fırsatları da sunar. Bu malzemelerle oynarken çocuklar doğayı tanır, doğayı korumayı öğrenir ve doğada bulunan malzemelerle yeni ürünler ortaya çıkarmayı öğrenirler. Ünite 10 Teşekkürler Öğr. Gör. Hatice Elif ALTUNTAŞLI 8