Veriye Dayalı Karar Verme (Bölüm 1) Can Akkan 1
Data! Data! Data! I can t make bricks without clay - Sherlock Holmes,The Adventure of Copper Beeches, Sir Arthur Conan Doyle In God we trust, everyone else must bring data W. Edwards Deming 2
Öğrenim Hedefleri Önemli belirsizlikler ve risk içeren kararları analiz etme Analizin adımları Karar probleminin modelini oluşturmak Belirsizlikleri en iyi temsil yöntemini belirlemek Kapsamlı bir seçenek kümesi oluşturmak Sayısal analiz ile en iyi seçeneği belirlemek 3
Ders Planı 1. Karar Problemleri i. Karar problemlerinin bileşenleri ii. Değerler, amaçlar, bağlam iii. Etki Diagramları 2. Model Girdilerinde Belirsizlik i. Duyarlılık ve Senaryo Analizleri ii. Olasılık ve Olasılık Dağılımları Temel olasılık kavramları Şartlı olasılık, istatistiksel bağımsızlık kavramı Senaryo Ağaçları 4
Ders Planı 3. Monte Carlo Simülasyon Tekniği i. Neden simülasyon? ii. Rassal sayı üretmek iii. Örnek modeller 5
Örnekler ve Egzersizler http://people.sabanciuniv.edu/canakkan/kibar/ 6
1.Karar Problemleri 1.1 Karar Problemlerinin Bileşenleri 7
Var mısın Yok musun? 8
Belirsizlik Altında Karar Verme Karar probleminin bileşenleri Karar seçenekleri Belirsiz olaylar (ve olma olasılıkları) Bir değer/sonuç modeli Karar ve olaylar sonucunda olanın ölçülme kriterleri (çoğunlukla parasal) 9
Kontrolümüzde Payoff (Sonuç) Tablosu Kontrolümüzde değil Olay 1 O1 O2 O3 Karar K1 10 10 10 K2-10 20 40 K3-30 30 70 İyi karar nedir En doğru (optimal) karar bazen en iyi olmayan sonucu verir. Sonuçlar $ değil, bin $ olsa kararınız değişir mi? 10
Karar Kriterleri En iyi kararı vermek için olası kriterler Maksi-min En kötü sonucun en yüksek olduğu kararı seçmek Çok kötümser bir karar verici Maksi-maks En iyi sonucun en yüksek olduğu kararı seçmek İyimser, risk alan bir karar verici Beklenen Parasal Değer (EMV expected monetary value) Ağırlıkların olayların olasılığı olduğu durumda, her kararın sonuçlarının ağırlıklı ortalaması (=EMV) En yüksek EMV ye sahip karar seçilir Çoğunlukla tercih edilen yöntem 11
Payoff (Sonuç) Tablosu Olay 1 O1 O2 O3 Karar K1 10 10 10 K2-10 20 40 K3-30 30 70 Olasılık 1/3 1/3 1/3 Beklenen değer 10 50/3 = 16.67 70/3 = 23.33 12
1.Karar Problemleri 1.2 Değerler, Amaçlar, Bağlam 13
Karar Modeli Oluşturma 3 temel adım Değerler ve amaçların belirlenip yapılandırılması Kararın bileşenlerini mantıksal bir çerçeveye oturtmak - yapılandırmak Karar modelinin oluşturmak ve analiz için kullanmak 14
Amaçlar ve Değerler İş kararlarında genelde birden çok amacımız olur. Bu durumda gerçekten amaçlarımız nedir, anlamak gerekir. 15
Amaçları Belirlemek için Yöntemler 1. İstek listesi oluştur: Ne istersin, neye değer verirsin 2.Alternatifler belirle: En iyi, en kötü, en makul alternatif nedir 3.Sorunları, eksikleri belirle: Organizasyonda iyi olan, kötü olan ne? 4.Sonuçları tahmin et: İyi yada kötü ne sonuçlar olabilir 5.Farklı perspektifleri düşün: Rakipleriniz, paydaşlarınız ne ister 6.Stratejik hedefleri belirle: En temel, en nihai hedefleriniz neler 7.Jenerik amaçları belirle: Müşteri, çalışan, hissedarlar, çevre, sağlık, güvenlik için, finansal. Kaynak: Keeney, R.L.(1994) Creativity in Decision Making with Value-Focused Thinking, Sloan Management Review, Summer, 33-41 16
Örnek Yaz stajı için pazarlama bölümüne bir öğrenci alınacak Bir yöneticinin gözetiminde pazar anketi geliştirme üzerinde çalışacak Amaçlar neler olabilir? 17
Kararın Bağlamı Bir önceki örnekte kararın bağlamı, yaz için pazarlama departmanına stajyer almaktı. Bu bağlamda, daha çok ürün satmak doğru bir amaç olsa da, bu bağlam için çok geniş bir amaç. 18
Temel ve Araç Amaçlar Amaçları listeledikten sonra önemli aşama: Temel amaçlar ile bunlara ulaşmaya yardımcı olacak araç amaçları ayırt etmek. Temel amaçlar bir hiyerarşi şeklinde kategorize edilir Araç amaçlar ise bir ağ ( network ) 19
Temel Amaçlar Hiyerarşisi Üstte genelden alta doğru genelin bileşenleri Nasıl oluşturabiliriz: İlerleme yönü Soru İlerleme yönü Temel Amaçlar Hiyerarşisi Hiyerarşide aşağıya doğru Bununla ne demek istiyorsunuz? Hiyerarşide yukarı doğru Araç Amaçlar Ağı Soru Bu hangi daha genel amacın bir parçasıdır? Kaynak: Clemen, R.T. Making Hard Decisions, 1996 20
Temel Amaçlar Hiyerarşisi Stajyer Örneği 21
Araç Amaçlar Ağı İlerleme yönü Soru İlerleme yönü Temel Amaçlar Hiyerarşisi Hiyerarşide aşağıya doğru Bununla ne demek istiyorsunuz? Hiyerarşide yukarı doğru Araç Amaçlar Ağı Temel amaçlardan uzağa Bunu nasıl başarırsınız? Temel amaçlara doğru Soru Bu hangi daha genel amacın bir parçasıdır? Bu Neden Önemli? (BNÖ) 22
Temel Amaçlar Araç Amaçlar Stajyer Örneği 23
Bağlamı Doğru Seçmek Bağlamı genişletmenin etkisi? Bağlam: Şirketin pazarlama etkinliklerini geliştirmek olsaydı? Doğru bağlam? Üç Kriter: 1. Doğru problemi mi çözmeye çalışıyorsunuz? 2. Düşündüğünüz bağlamda karar verme yetkiniz var mı? 3. Fizibilitesi var mı (kaynak, zaman kısıtları)? 24
Yeni Bir Araştırmanın Sonuçları Önemli bir karar verirken bireyler amaçlarını eksik belirlerler Neredeyse %50 eksik Bunun nedeni yetersiz gayret değil Belirlenmeyen amaçlar belirlenen amaçlar kadar (hatta daha fazla) önemlidir Deneklerin %35 i en önemli amaçlarını belirleyememiş En önemli 10 amacın ortalama 3.8 i belirlenmemiş Belirlenmeyen amaçların önem sırasının (ilk 10 da) ortalaması belirlenenlerin ortalamasına çok yakın. Kaynak: Bond, Carlson, ve Keeney Generating Objectives: Can Decision Makers Articulate What They Want?, Management Science 54(1), pp. 56 70, 2008. Can Akkan - Sabancı Üniversitesi 25
Yeni Bir Araştırmanın Sonuçları Çıkarımlar Kararlar eksik amaçlarla yönlendiriliyor Temel amaçlarda eksik seçenekleri değerlendirme hatalarına neden olur Araç amaçlarda eksik seçenek üretmekte zafiyete yol açar. Amaç oluşturma sürecini iyileştirmek için: Farklı insanların, uzmanların, listelerini birleştirmek Bazı seçeneklerin düşük maliyetle denenmesi Geçici süre ile eleman almak Evi önce kiralayıp sonra satın almak Can Akkan - Sabancı Üniversitesi 26
Egzersiz Şirketinizde yeni bir proje yönetim metodolojisi geliştirilecektir (muhtemelen jenerik bir methodolojinin uyarlanması şeklinde). Bu metodoloji ile proje yönetiminin ne şekilde yapılacağı, proje yönetiminde ne tür yöntem ve araçlar kullanılacağı standardize edilecektir, tüm proje yöneticileri ve proje ekipleri aynı araç ve şablonları kullanacaktır. 1. Bu süreçte size yön göstermesi için, bir proje yönetim metodolojisinin amaçlarının neler olabileceğini listeleyin. 2. Daha sonra bu listeyi bir amaçlar hiyerarşisi şeklinde yapısallaştırın. 27
1.Karar Problemleri 1.3 Etki Diagramları 28
Amaç Bir karar problemini görsel (ve matematiksel) olarak temsil etmek (modellemek). Karar bileşenleri arasındaki ilişkileri görmek Takım olarak yapılacal bir karar analizi çalışmasında bilgi paylaşımını sağlamak. 29
Etki Diagramları Bileşenler: Kararlar Pazarlama Bütçesi Belirsizlikler Pazar Payı Hesaplamalar/Amaçlar/Sonuçlar Satış Adedi Aralarındaki ilişki, sıra 30
Var mısın, Yok musun? veya Devam Kararı Kalan miktarlar Devam Kararı Kalan miktarlar Kazanılan miktar Teklif Kazanılan miktar Teklif Karar düğümlerine giren oklar okların çıktığı düğümlerden gelen bilgilerle kararın verildiğini temsil eder. Belirsizlik düğümlere giren oklar oradaki belirsizliğin okların çıktığı düğümlere bağlı olduğunu temsil eder. 31
Etki Diagramları Pazarlama Bütçesi Pazar Büyüklüğü Pazar Payı Satış Adedi Maliyetler Kar Ürün Fiyatı Ciro Terminoloji: Düğüm : Node Ok: Arc 32
Etki Diagramı ArGe Yatırımı Piyasaya sürme Piyasa Değeri ArGe Başarısı Piyasa Başarısı Karar düğümlerine giren oklar okların çıktığı düğümlerden gelen bilgilerle kararın verildiğini temsil eder. Belirsizlik düğümlere giren oklar oradaki belirsizliğin okların çıktığı düğümlere bağlı olduğunu temsil eder. 33
Basit Bir Örnek Talep Tahmini Talep Yatırım kararı Karlılık 34
Egzersiz Şemsiye satışı yapan bir firma Şemsiyeler standart, ucuz, siyah (tek renk) Karar: sezon için (Eylül-Nisan) şemsiye siparişi vermek Mart ayında Çin den tek bir sipariş verilecek Sezon sırasında ek sipariş verilemez Sezon sonu elde kalanlar indirimli satılacak Etki diyagramını çizin 35
Egzersiz - Şemsiye Etki diyagramını Excel modeline dönüştürmek 36
Özet Karar probleminin bileşenleri Değerler, amaçlar ve bağlamın belirlenmesi Etki diagramlarının karar problemlerinde kullanımı Problemin önemli bileşenlerinin ve yapısını belirlemek Problemi yapısını başkalarına aktarmak 37