Araştırma / Research Article TAF Prev Med Bull 2015;14(2):161-170 Bir sanayi kuruluşunda çalışan işçilerin sağlığı geliştirme davranışları [Health promoting behaviors in ındustrial workers] ÖZET AMAÇ: Bu çalışmanın amacı bir sanayi kuruluşunda işçilerin sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının belirlenmesi ve işçileri riskli davranışlardan koruyacak müdahalelerin ortaya çıkarılmasıdır. YÖNTEM: Tanımlayıcı özellikteki bu araştırma Ekim-Kasım 2013 tarihinde Çorum ilinde bir çimento fabrikasında yapılmıştır. Araştırmanın evrenini çimento fabrikasında çalışan 110 işçi oluşturmuştur. Araştırmaya 83 gönüllü işçi katılmıştır. İşçilerin sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının değerlendirilmesinde 52 maddeden oluşan Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları Ölçeği-II (Health Promotion Life-Style Profile-II) kullanılmıştır. İstatistiksel analizlerde bağımsız gruplarda t testi ve One- Way Anova (Post-hoc Tukey) testi kullanılmıştır. BULGULAR: İşçilerin ölçekten aldıkları puanların ortalaması 2,42±0,39 olarak saptanmıştır. Madde puan ortalaması en yüksek olan alt grubun ruhsal gelişim, en düşük alt grubun fiziksel aktivite olduğu saptanmıştır. İş yaşamına başlama yaşlarına ve iş deneyim sürelerine göre ölçekten alınan puanların anlamlı farklılık gösterdiği belirlenmiştir (p<0.05). Sürekli yakındığı bir sağlık şikâyeti olmayanlar ile son bir yıl içinde alkollü içecek içmeyenlerin ve beden kitle indeksi normal olanların ölçeğin tamamından ve alt gruplarından daha yüksek puanlar aldıkları görülmüştür (p<0.05). SONUÇ: Çimento fabrikasında çalışan işçilerin sağlığı geliştirme davranışlarının orta düzeyde olduğu saptanmıştır. Ülkemizde sanayi sektöründe çalışanlara yönelik sağlığı koruma ve geliştirme programlarının ulusal düzeyde standardize edilmesi yararlı olacaktır. SUMMARY AIM: The aim of this study was to determine healthy lifestyle behaviors of workers at an industrial enterprise and to reveal interventions to protect workers from risky behaviors. METHODS: This descriptive research was conducted between the October-November 2013 in a sement factory in Corum. The population of study was consisted from 110 workers and completed by volunteer 83 workers. To evaluate workers healthy lifestyle behaviors, Health Promotion Life-Style Profile-II was used. In statistical analysis we used independent t test and One-Way Anova (Post-hoc Tukey) test. RESULTS: The average scores obtained from the scale was found 2.42±0.39. It was identified that workers took the highest scores from the subscale of spiritual growth and the lowest scores from the subscale of physical activity. Scores obtained from the scale showed significant difference according to age of onset to business life and duration of work experience (p<0.05). It was seen that workers had higher scores from the total and subscale who had nt any health problems continuously, who did nt drink any alcoholic beverages in last one year and who had normal body mass index (p<0.05). CONCLUSIONS: Health promoting behaviors were found to be in moderate level among cement factory workers. In our country, health protection and development programs at the national level would be useful to standardize for employees in the industrial sector. Gülay Yılmazel 1, Melis Naçar 2, Fevziye Çetinkaya 3 1 Hitit Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu, Çorum 2 Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı ABD, Kayseri 3 Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı ABD, Kayseri Anahtar Kelimeler: Sağlıklı İşçiler, Yaşam Biçimi, Davranışlar, İş Sağlığı Key Words: Healthy Workers, Lifestyles, Behaviors, Occupational Health Sorumlu yazar/ Corresponding author: Gülay Yılmazel, Hitit Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu Samsun Cd. / Çorum, dryilmazelgul@gmail.com Gönderme Tarihi/Date of Submission: 10.09.2014, Kabul Tarihi/Date of Acceptance: 14.10.2014 DOI:10.5455/pmb1-1410340413 GİRİŞ Sağlığın ilerletilmesinin temel bir unsuru olarak kabul edilen sağlığın geliştirilmesi optimal sağlık durumuna doğru hareket etmede kişilerin yaşam tarzını değiştirerek sağlıkları üzerinde kontrollerini artırmaya olanak veren bir süreçtir (1). Bu sürecin göstergeleri sağlık sorumluluğu, fiziksel aktivite, beslenme, ruhsal gelişim, kişilerarası ilişkiler ve stres yönetimini içerir (2). Fiziksel, psikososyal ve örgütsel çevreyi içine alan çalışma ve iş yeri koşulları işçinin sağlığını, sağlık davranışlarını ve güvenliğini doğrudan şekillendirir (3,4). İşyerinde sağlığı geliştirme etkinlikleri işverenlere ve çalışanlara faydalar sağlamaktadır. İşverenler açısından faydaları; hastalık ve kaza nedenli iş kayıplarının azalması, işyerinde verimli çalışmanın sağlanması ve üretimin artması, işyeri ile ilgili olumlu imajın desteklenmesi, sağlık harcamalarının azalmasıdır. Çalışanlara sağladığı faydalar arasında güvenli bir çalışma ortamında sağlıklı olarak çalışmak, işten memnuniyet ve tatminin artması gösterilmektedir (5,6). İşyerlerinde yürütülen sağlığı geliştirme programlarına çalışanların yanı sıra çalışanların aileleri de dâhil edildiğinde olumlu davranış değişikliklerinin daha fazla olduğu raporlanmaktadır. Bu sayede çalışanların kilo verdiği, düzenli fiziksel www.korhek.org 161
aktivite yapma ve sigarayı bırakma oranlarının arttığı, işe devamsızlık oranlarının azalmasıyla iş veriminin arttığı belirlenmiştir (7). İşçilerde sağlığı geliştirme davranışlarının ön plana çıkarılması çok önemlidir. Bunun nedeni de işçilerde hastalık riskinin mesleki tehlikelere ve riskli davranışlara maruz kalma ile artmasıdır (8). Dünya nüfusunun yarısını temsil eden, ekonomik ve sosyal kalkınmaya önemli katkıda bulunan işçilerin sağlığını sadece işyerinde bulunan tehlikeler değil sosyal ve bireysel faktörler (yaş, cinsiyet, sağlık durumu, eğitim, genetik yapı vb.) ile sağlık hizmetlerine erişme durumu da belirler. Farklı işlerde çalışan işçiler arasında sağlık davranışlarında farklılıkların olmasında yapılan işin türünün önemli olduğu belirtilmektedir (9,10). Bu çalışmanın amacı bir sanayi kuruluşunda çalışan işçilerin sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının belirlenmesi ve işçileri riskli davranışlardan koruyacak müdahalelerin ortaya çıkarılmasıdır. GEREÇ VE YÖNTEM Tanımlayıcı özellikteki bu araştırma Ekim-Kasım 2013 tarihinde Çorum ilinde bir çimento fabrikasında yapıldı. Araştırmanın evrenini çimento fabrikasında çalışan 110 işçi oluşturmuştur. Araştırmanın yapılabilmesi için araştırma öncesinde fabrika yönetiminden yazılı izin, Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi nden etik kurul onayı ile katılımcıların yazılı ve sözlü onamları alınmıştır. Örneklem seçimine gidilmedi, araştırmaya katılmayı kabul eden gönüllü 83 işçi mesai saatleri içinde verilen dinlenme aralarında işyeri hemşiresi aracılığı ile ziyaret edilmiştir. Ulaşma oranı %75,5 dir. Araştırmanın verileri yüz yüze görüşme yöntemi uygulanarak literatür doğrultusunda hazırlanan anket formu ile toplanmıştır. Anket formunu işçilerin sosyodemografik özelliklerini, iş yerlerinde aldıkları koruyucu önlemleri sorgulayan ve 31 maddeden oluşan bir soru formu ile 52 maddeden oluşan Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları Ölçeği (SYBDÖ) oluşturmuştur. Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışları Ölçeği (Health Promotion Life-Style Profile-II) Walker ve arkadaşları tarafından 1987 de geliştirilmiştir. Ölçek bireyin sağlıklı yaşam biçimi ile ilişkili olarak sağlığı geliştiren davranışları ölçmektedir. Ölçek toplam 52 maddeden oluşmuş olup 6 alt faktörü vardır. Sağlık sorumluluğu, fiziksel aktivite, beslenme, ruhsal gelişim, kişilerarası ilişkiler ve stres yönetimi ölçeğin alt gruplarıdır (11). Ölçeğin tüm maddeleri olumludur. Derecelendirme dörtlü likert şeklindedir. Hiçbir zaman (1), bazen (2), sık sık (3), düzenli olarak (4) olarak puanlandırılmaktadır. Ölçeğin tamamı için en düşük puan 52, en yüksek puan 208 dir. Ölçeğin toplam puanı sağlıklı yaşam biçimi davranışları puanını vermektedir. Ölçeğin 48 maddeden oluşan versiyonunun Türkiye de geçerliliği ve güvenirliliği Esin tarafından yapılmış olup cronbach alpha iç tutarlılık kat sayısı 0,91 olarak bulunmuştur. Ölçekten alınan puanların yükselmesi bireyin belirtilen sağlık davranışlarını yüksek düzeyde uyguladığını gösterir (12). Bu çalışmada ölçeğin iç tutarlılık katsayısı yüksek (cronbach alpha= 0,92) bulunmuştur. Araştırma sonucunda elde edilen veriler, bilgisayar ortamında SPSS 17.0 programı kullanılarak değerlendirilmiştir. İstatistiksel analizlerde bağımsız gruplarda t testi, One-Way Anova (Post-hoc Tukey) testi kullanıldı. p<0.05 anlamlı olarak kabul edilmiştir. BULGULAR İşçilerin %65,0 ı 32-42 yaş aralığında olup yaş ortalamaları 36,95±6,19 dur (en az-en çok: 21-50). Araştırma grubundaki işçilerin tamamı erkekti. İşçilerin %47,0 ı lise mezunu olup %85,5 i il merkezinde ikamet ettiğini belirtmiştir. İşçilerin %67,5 i gündüz ve gece nöbet usulü ile %82,0 ı işçi pozisyonunda çalıştığını, %27,7 si iş yaşamına 15 yaş ve altında başladığını, %78,3 ü 11 yıl ve daha uzun süredir iş yaşamında bulunduğunu beyan etmiştir. Mevcut işyerinde 11 yıl ve daha uzun süredir çalıştığını ifade edenlerin oranı %37,3 tür. İşçilerin haftalık ortalama çalışma süresi 47,50±5,87 saat, günlük ortalama çalışma süresi 8,06±1,00 saattir. Genel olarak yoğun çalıştığını beyan edenlerin oranı %60,2 dir (Tablo 1). İşçilerin sağlık ve hastalık durumları Tablo 2 de verilmiştir. İşçilerin %65,1 inde genel sağlık algısının iyi düzeyde olduğu, %19,3 ünde doktor tarafından tanı konmuş bir kronik hastalığı olduğu, %6,0 sının bel/boyun fıtığı, %4,6 sının hipertansiyon tanısı aldığı saptanmıştır. İşçilerin %16,9 u sürekli yakındığı bir sağlık şikâyeti olduğunu, %36,1 i sağlık problemi yaşadığında öncelikle işyeri hekimine/işyeri hemşiresine başvurduğunu ifade etmiştir. İşi nedeniyle sağlık sorunu yaşadığını belirtenlerin sıklığı %10,8, sigara içme sıklığı (ara sıra ve her gün) %48,2, son bir yıl içinde alkollü içecek içtiğini belirtenlerin sıklığı %25,2 dir. İşçilerin yaklaşık %70,0 ı hafif şişman yapıda olduğunu belirtmiştir. Beden Kitle İndeksi (BKİ) lerine göre vücut ağırlıkları değerlendirildiğinde işçilerin %55,4 ünün hafif şişman olduğu saptanmıştır. 162 www.korhek.org
Tablo 1. Araştırma kapsamına alınan işçilerin çalışma yaşamı ile ilgili özellikleri Çalışma Yaşamı ile ilgili Özellikler (n=83) Sayı % Çalışma şekli Gündüz ve gece nöbet Sadece gündüz İşteki pozisyonu Ustabaşı İşçi Teknisyen İş yaşamına başlama yaşı 15 yaş ve altı 16 yaş ve üzeri İş yaşamında toplam çalışma süresi (yıl) 10 yıl ve altı 11 yıl ve üzeri Şu anki çalıştığı iş yerinde çalışma süresi (yıl) 10 yıl ve altı 11 yıl ve üzeri Haftalık çalışma süresi (saat) (Ort: 47,50±5,87) 45 saat 45 saat üzeri Günlük çalışma süresi (saat) (8,06±1,00) 8 saatten az 8 saat ve üzeri Algılanan iş yoğunluğu Çok yoğun Genel olarak yoğun Bazen yoğun 58 25 7 68 8 23 60 18 65 52 31 52 31 39 44 16 50 17 67,5 32,5 8,4 82,0 9,6 27,7 72,3 21,7 78,3 62,7 37,3 62,7 37,3 47,0 53,0 19,3 60,2 20,5 İşçilerin yarısından fazlasının sağlıklı yaşam ile ilgili bilgiyi edinmede ilk sırada televizyon ve radyo programlarını (%56,6), ikinci sırada interneti (%48,2) kullanmayı tercih ettikleri belirlenmiştir. İşçilerin işyerinde birden fazla koruyucu donanım kullandığı, eldiven, maske, baret ve koruyucu gözlük gibi koruyucu donanımların işçilerin önemli bir bölümü tarafından kullanıldığı belirlenmiştir. Herhangi bir koruyucu donanım kullananların sıklığı %95,2 dir. İşçilerin önemli bir bölümü (%92,8 i) işyeri hekimine periyodik muayenesini yaptırdığını, %69,9 u işyerinde kendisini risk altında hissettiğini beyan etmiştir. İşçilerde hepatit B, grip ve tetanoz aşısı yaptırma sıklığı sırasıyla %30,1, %14,5 ve %94,0 dır. İşçilerin tamamı halen çalışmakta oldukları kurumda iş sağlığı ve güvenliği eğitimi aldığını ifade etmiştir (Tablo 3). İşçilerin SYBDÖ ve alt gruplarından aldıkları puanların dağılımı Tablo 4 de verilmiştir. İşçilerin ölçekten aldıkları en düşük puan 92, en yüksek puan 206 olup ölçeğin tamamından aldıkları puanların ortalaması 126,00±20,28 ve madde puan ortalaması 2,42±0,39 olarak bulunmuştur. Madde puan ortalaması en yüksek olan alt grubun ruhsal gelişim, en düşük alt grubun fiziksel aktivite olduğu saptanmıştır. İşçilerin sosyodemografik özelliklerine göre ölçekten aldıkları puanların farklılık göstermediği belirlenmiştir (p>0.05). 32-42 yaş grubunda, evli, eğitim durumu lise ve üzerinde olan işçiler ile il merkezinde yaşadığını ve ekonomik durumunun kötü olduğunu ifade eden işçilerin ölçeğin tamamından aldıkları puanların daha yüksek olduğu görülmektedir (Tablo 5). Tablo 6 da işçilerin mesleki özelliklerine göre SYBDÖ puanları gösterilmiştir. İş yaşamına 15 yaş ve altında başladığını, iş yaşamındaki toplam çalışma süresinin 10 yıl ve daha az olduğunu, şuan çalıştığı kurumda 10 yıl ve daha az süredir çalıştığını, genel olarak yoğun çalıştığını ifade edenlerin ölçeğin tamamından ve alt gruplarından daha yüksek puanlar aldıkları saptanmıştır. İşçilerin iş yaşamına başlama yaşları ile fiziksel aktivite ve stres yönetimi, iş yaşamındaki toplam çalışma süresi ile ruhsal gelişim ve kişilerarası ilişkiler, şu anki çalıştığı iş yerinde çalışma süresi ile sağlık sorumluluğu, beslenme ve kişilerarası ilişkiler alt gruplarından aldıkları puanlar www.korhek.org 163
arasındaki farkın istatistiksel açıdan anlamlı olduğu saptanmıştır (p<0.05). Tablo 2. Araştırma kapsamına alınan işçilerin sağlık ve hastalık durumları. Sağlık ve Hastalık Durumları (n=83) Sayı % Genel sağlık algısı İyi Orta Kötü Doktor tarafından tanı konmuş hastalık 16 19,2 HT DM Astım Bel/boyun fıtığı Hepatit/KC yetmezliği/kalp hastalığı Sağlıkla ilgili sürekli yakındığı şikâyet 14 16,8 Ekstremitelerde ağrı ve uyuşma Bel-boyun ağrısı Diğer (allerji, baş dönmesi, halsizlik) Sağlık problemi yaşandığında ilk başvurduğu kurum İşyeri hekimi/hemşiresi Aile Sağlığı Merkezi Devlet /üniversite hastanesi Özel hastane/doktor İşi nedeniyle yaşadığı sağlık sorunu 9 10,8 Bel fıtığı Ekstremitelerde hasar Sigara içme durumu Hiç içmemiş Ara sıra içiyor Her gün içiyor Bırakmış Son 1 yıl içinde alkollü içecek içme durumu Hayır Evet Haftada 1-2 kez Ayda 1-2 kez Yılda 3-5 kez Genel vücut ağırlığı algısı Zayıf Hafif şişman Şişman BKİ 18,5-24,9 25,0-29,9 30,0 ve üzeri Normal Hafif şişman Şişman 54 20 9 4 2 3 5 2 6 6 2 30 26 24 3 6 3 22 5 35 21 62 21 7 7 7 19 58 6 31 46 6 65,1 24,1 10,8 4,8 2,4 3,6 6,0 2,4 7,2 7,2 2,4 36,1 31,3 29,0 3,6 7,2 3,6 26,5 6,0 42,2 25,3 74,8 25,2 8,4 8,4 8,4 22,9 69,9 7,2 37,3 55,4 7,2 İşçilerin sağlık ve hastalık durumlarına göre SYBDÖ puanları Tablo 7 de gösterilmiştir. Sürekli yakındığı bir sağlık şikâyeti olmayanlar ile son bir yıl içinde alkollü içecek içmeyenlerin ve BKİ si normal olanların ölçeğin tamamından ve alt gruplarından daha yüksek puanlar aldıkları görülmüştür (p<0.05). İşçilerde genel sağlık algısı, kronik hastalık varlığı ve sigara içme durumunun ölçek puanları üzerinde etkili olmadığı belirlenmiştir (p>0.05). 164 www.korhek.org
Tablo 3. Araştırma kapsamına alınan işçilerin iş sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili özellikleri. Özellikler (n=83) Sayı % İşyeri hekimine periyodik muayene yaptırma 77 92,8 İşyerinde kendisini risk altında hissetme 58 69,9 Hepatit B aşısı yaptırma 25 30,1 İnfluenza aşısı yaptırma 12 14,5 Tetanoz aşısı yaptırma 78 94,0 Çalışma hayatı boyunca iş sağlığı ve güvenliği eğitimi alma 83 100,0 Halen çalışmakta olduğu kurumda iş sağlığı ve güvenliği eğitimi alma 83 100,0 Tablo 4. Araştırma kapsamına alınan işçilerin SYBDÖ ve alt gruplarından aldıkları puanların dağılımı. Alt gruplar (n=83) Alt ve üst puanlar Elde edilen alt ve üst puanlar Puan ortalamaları Madde puan ortalamaları ±SS ±SS Ruhsal gelişim 9-36 15-36 25,06±4,75 2,78±0,53 Sağlık sorumluluğu 9-36 13-36 21,67±4,64 2,41±0,52 Fiziksel aktivite 8-32 8-31 15,34±4,61 1,92±0,58 Beslenme 9-36 13-36 21,92±4,05 2,44±0,45 Kişilerarası ilişkiler 9-36 17-36 24,35±4,13 2,71±0,46 Stres yönetimi 8-32 11-32 17,66±4,19 2,21±0,52 Ölçek Toplam 52-208 92-206 126,00±20,28 2,42±0,39 TARTIŞMA Sanayi kuruluşlarının birden fazla çalışana kısa sürede ve toplu halde ulaşma olanağı sağlaması, günün önemli bir bölümünün işyerinde geçirilmesi ve bireylerin birbirlerinden etkilenme özellikleri işyerlerinde sağlığı geliştirme aktivitelerinin düzenlenmesini gerekli hale getiren unsurlardır. Bir sanayi kuruluşunda çalışan işçilerde sağlığı geliştirme davranışlarını incelediğimiz bu çalışmada işçilerin yaklaşık dörtte birinin iş yaşamına 15 yaş ve altında başladığı, üçte ikisinin haftada 45 saat süreyle çalıştığı belirlenmiştir. İşçilerin yarısından fazlasının vardiyalı (gündüz ve gece nöbet) olarak, günde 8 saatten fazla çalıştığı ve işçilerde yoğun çalışma algısının yüksek olduğu saptanmıştır (Tablo 1). Ülkemizde yapılan çalışmalarda, işçilerin %81,0 inin haftada 45 saat süreyle, yarısından fazlasının vardiyalı çalıştığı belirlenmiştir (13,14). Çinli işçilerde ise yoğun çalışma algısının yüksek oranda olduğu belirtilmiştir (15). Yapılan çalışmalarda gündüz çalışanlara göre, vardiyalı işçilerde vardiya değişiminin ve uzun çalışma saatlerinin işçilerin sağlık davranışlarını olumsuz etkilediği raporlanmıştır (16-20). Ayrıca vardiyalı ve yoğun çalışma işçilerin iş stresini ve iş memnuniyetini azaltarak sağlıklı yaşam biçimi ile ilgili aktivitelerin yerine getirilmesinde önemli bir engel oluşturabilir. İşçilerin %65,1 inin genel sağlık algısının iyi düzeyde olduğu, yaklaşık beşte birinde tanı konulmuş bir kronik hastalık olduğu saptanmıştır. İşçilerin en fazla şikâyet ettiği sağlık sorunları arasında bel-boyun ve ekstremite ağrıları gelmektedir. İşçilerin üçte birinden fazlasının sağlık problemi yaşadığında öncelikle işyeri hekimine/iş yeri hemşiresine başvurduğu, %10,8 inin işi nedeniyle sağlık sorunu yaşadığı belirlenmiştir. Her gün/ara sıra sigara içme sıklığı %48,2, son bir yıl içinde haftada 1-2 kez alkollü içecek tüketme sıklığı %8,4, obezite sıklığı %62,6 olarak saptanmıştır (Tablo 2). Ülkemizdeki işçilerde olumlu sağlık algısının, kronik hastalık tanısının ve çalışırken fiziksel rahatsızlık yaşama sıklığının yapılan işin niteliğine göre değiştiği görülmektedir. Tütün fabrikası işçilerinin (21) %83,8 inde, kömür işletmesinde çalışanların (14) %34,3 ünde genel sağlık algısının iyi düzeyde olduğu saptanmıştır. Kömür işletmesinde çalışan işçilerin yaklaşık üçte birinde kronik hastalık olduğu, %41,5 inin çalışırken fiziksel rahatsızlık yaşadığı belirlenmiştir (14). www.korhek.org 165
Tablo 5. Araştırma kapsamına alınan işçilerin sosyodemografik özelliklerine göre SYBDÖ ve alt gruplarından aldıkları puan ortalamalarının değerlendirilmesi. Özellikler (n=83) Yaş 21-31 yaş 32-42 yaş 43 yaş ve üzeri Medeni durum Evli Bekar/dul Eğitim durumu İlkokul-ortaokul Lise ve üzeri Ruhsal Gelişim Sağlık Sorumluluğu Fiziksel aktivite Beslenme Kişilerarası ilişkiler Stres yönetimi Toplam ±SS ±SS ±SS ±SS ±SS ±SS ±SS 2,80±0,66 2,79±0,51 2,75±0,52 F:0,057 p:0.945 2,84±0,51 2,22±0,32 t: 3,095 p:0.235 2,82±0,45 2,77±0,55 t:0,340 p:0.300 Yaşantının büyük çoğunluğunun geçirildiği yer İlçe-köy-kasaba İl merkezi Ekonomik durum İyi Orta Kötü 2,77±0,54 2,79±0,53 t:-0,113 p:1.000 3,00±0,63 2,74±0,51 2,80±0,54 F:0,744 p:0.479 2,41±0,48 2,44±0,57 2,32±0,34 F:0,333 p:0.718 2,43±0,53 2,17±0,33 t:1,258 p:0.193 2,42±0,50 2,40±0,52 t:0,147 p:0.793 2,45±0,49 2,40±0,52 t:0,328 p:0.941 2,46±0,55 2,36±0,51 2,46±0,53 F:0,363 p:0.697 2,02±0,44 1,94±0,61 1,80±0,56 F:0,586 p:0.559 1,91±0,57 2,04±0,68 t:-0,566 p:0.487 1,86±0,53 1,93±0,59 t:-0,454 p:0.383 1,73±0,36 1,95±0,60 t:-1,226 p:0.067 1,71±0,20 1,89±0,61 1,99±0,57 F:0,701 p:0.499 2,30±0,37 2,47±0,48 2,42±0,40 F:0,615 p:0.543 2,47±0,45 2,06±0,32 t:2,345 p:0.396 2,44±0,42 2,43±0,46 t:0,096 p:0.716 2,38±0,37 2,44±0,46 t:-0,459 p:0.649 2,42±0,40 2,43±0,43 2,44±0,51 F:0,010 p:0.990 2,69±0,50 2,71±0,48 2,69±0,38 F:0,026 p:0.974 2,75±0,45 2,27±0,31 t: 2,724 p:0.302 2,64±0,36 2,72±0,48 t:-0,652 p:0.411 2,63±0,38 2,72±0,47 t:-0,616 p:0.311 2,65±0,44 2,67±0,42 2,77±0,53 F:0,469 p:0.627 2,32±0,47 2,21±0,56 2,13±0,45 F:0,428 p:0.654 2,20±0,54 2,33±0,29 t:-0,692 p:0.090 2,23±0,47 2,20±0,54 t:0,176 p:0.693 2,10±0,45 2,22±0,54 t:-0,739 p:0.375 2,13±0,54 2,20±0,51 2,25±0,56 F:0,175 p:0.840 2,43±0,40 2,44±0,42 2,36±0,27 F:0,239 p:0.788 2,44±0,39 2,18±0,27 t:1,714 p:0.192 2,42±0,32 2,41±0,41 t:-0,067 p:0.371 2,36±0,29 2,43±0,40 t:-0,598 p:0.345 2,41±0,40 2,40±0,38 2,47±0,42 F:0,278 p:0.758 Türkiye Sağlık Araştırması (22) 2012 yılı verilerine göre ise ülkemizde erkeklerde tütün kullanma sıklığı %38,0, alkol kullanma sıklığı %17,2, obezite sıklığı %13,7 dir. Ülkemizdeki işçilerde ise sigara içme sıklığının %31,0-66,0 (14,21,23,24) alkol tüketim sıklığının %5,0-85,0 (14,24,25), obezite sıklığının %18,0-33,0 (13,26) arasında değiştiği belirlenmiştir. Finlandiyalı işçilerin sigara içme, alkol kullanma ve aşırı kiloluluk açısından aşırı risk taşıdıkları belirtilmiştir (27). Koreli işçilerin %24,7 sinde kronik hastalık, %32,1 inde tütün kullanımı saptanmıştır (28). Amerika da kendi sağlık durumlarını iyi olarak algılayan çalışanların, daha olumlu sağlık davranışları sergiledikleri saptanmıştır (29). İşyeri ortamında bulunan fiziksel, psikososyal ve örgütsel ergonomik risk faktörlerinin çalışanların sağlığını olumsuz etkileyerek kas iskelet rahatsızlıklarına yol açtığı raporlanmıştır (4,30). Çalışanların tütün ürünlerini kullanması ya da tütün dumanından pasif etkilenmeleri iş sağlığı ve güvenliği ile yakından ilgilidir. Bu nedenle tütün konusu dünya çapında işyerlerinde sağlığı geliştirme etkinlikleri kapsamında yaygın olarak ele alınmaktadır. Sigara içen çalışanlara işyerinde sağlanan desteğin, sigarayı bırakmayı kolaylaştırdığı belirtilmektedir. Alkol kullanımının kalp-damar hastalıkları, siroz gibi sağlık sorunları nedeniyle iş gücü ve finansal açıdan kayıpların yanı sıra iş kazası ve örgüt içinde iletişim sorunlarına yol açtığı belirtilmektedir (31-33). Günümüzde beslenme ile ilişkili olarak şişmanlık da hastalık ve ölümler açısından önemli bir risk faktörüdür. Şişmanlık; diyabet, yüksek tansiyon, kalp ve damar hastalıkları ve kanser açısından önemli bir risk faktörü olarak kabul edilmektedir (34). İşçilerin sigara ve alkol kullanımını azaltmaya yönelik sağlık eğitimleri planlanmalıdır. İşyerlerinde şişmanlığın kontrol altına alınmasında yeterli-dengeli-sağlıklı beslenme konusunda işçilere danışmanlık hizmeti verilmesi, farkındalıklarının arttırılması, yemek hizmetlerinin düzenli verilmesi, fiziksel aktivite olanaklarının artırılması yararlı olacaktır. 166 www.korhek.org
Tablo 6. Araştırma kapsamına alınan işçilerin mesleki özelliklerine göre SYBDÖ ve alt gruplarından aldıkları puan ortalamalarının değerlendirilmesi. Özellikler (n=83) İş yaşamına başlama yaşı 15 yaş ve altı 16 yaş ve üzeri Ruhsal gelişim Sağlık sorumluluğu Fiziksel aktivite Beslenme Kişilerarası ilişkiler Stres yönetimi Toplam ±SS ±SS ±SS ±SS ±SS ±SS ±SS 3,02±0,54 2,69±0,50 t:2,596 p:0.866 İş yaşamında toplam çalışma süresi (yıl) 10 yıl ve altı 11 yıl ve üzeri 2,84±0,69 2,77±0,47 t:0,404 p:0.037 Şu anki çalıştığı iş yerinde çalışma süresi (yıl) 10 yıl ve altı 11 yıl ve üzeri Algılanan iş yoğunluğu Çok yoğun Genel olarak yoğun Bazen yoğun 2,87±0,55 2,65±0,47 t:1,885 p:0.460 2,53±0,67 2,86±0,51 2,78±0,37 F:2,595 p:0.081 2,65±0,58 2,32±0,46 t:2,716 p:0.206 2,46±0,62 2,39±0,49 t:0,449 p:0.259 2,47±0,59 2,29±0,32 t:1,811 p:0.002 2,27±0,46 2,44±0,54 2,42±0,49 F:0,649 p:0.525 2,12±0,74 1,84±0,48 t:2,018 p:0.008 2,05±0,68 1,87±0,54 t:1,154 p:0.650 1,97±0,61 1,83±0,52 t:1,057 p:0.517 1,83±0,49 1,88±0,62 2,10±0,52 F:1,170 p:0.316 2,67±0,55 2,34±0,37 t:3,118 p:0.143 2,44±0,61 2,43±0,40 t:0,099 p:0.067 2,46±0,52 2,39±0,31 t:0,717 p:0.005 2,29±0,41 2,48±0,48 2,43±0,36 F:1,090 p:0.341 2,93±0,53 2,62±0,40 t:2,843 p:0.085 2,71±0,59 2,70±0,42 t:0,038 p:0.024 2,77±0,51 2,60±0,33 t:1,904 p:0.011 2,55±0,43 2,76±0,48 2,69±0,40 F:1,341 p:0.267 2,41±0,64 2,13±0,45 t:2,264 p:0.034 2,35±0,61 2,17±0,49 t:1,280 p:0.265 2,26±0,56 2,13±0,46 t:1,114 p:0.141 2,11±0,51 2,23±0,57 2,21±0,39 F:0,358 p:0.700 2,65±0,46 2,34±0,32 t:3,449 p:0.072 2,49±0,55 2,41±0,34 t:0,773 p:0.050 2,48±0,44 2,33±0,26 t:1,998 p:0.004 2,28±0,36 2,46±0,43 2,45±0,28 F:1,444 p:0.242 Sağlıklı yaşam ile ilgili bilgiyi edinmede işçilerin yarısından fazlasının televizyon ve radyo programlarını, yaklaşık yarısının interneti kullandığı belirlenmiştir. Sağlık bilgisi arama davranışı sağlıkla ilişkili kararların alınmasında bir rehberdir. Bu rehberin kaynakları televizyon ve radyo gibi geleneksel sağlık bilgi kaynaklarından internete kadar değişebilir. Yapılan çalışmalar geleneksel sağlık bilgi kaynaklarının sağlık konusunda toplumu eğitmede daha etkili olduğunu göstermiştir (35,36). İşçiler arasında işyerinde kişisel koruyucu donanım kullanımının yetersiz olduğu halde işyeri hekimine periyodik muayene yaptırma ile iş sağlığı ve güvenliği eğitimi alma sıklığının yüksek olduğu saptanmıştır. Ancak koruyucu aşıların yapılma sıklığının istenen düzeyde olmadığı görülmektedir. İşçiler arasında işyerinde risk algısı yaygın bulunmuştur (Tablo 3). Ülkemizdeki kömür işçilerinin önemli bir bölümünün koruyucu donanımları kullandığı, işçilerin %43,0 ının işyeri hekimine sağlık kontrolünü yaptırdığı, otomotiv sektöründeki işçilerin yaklaşık üçte ikisinin koruyucu donanım kullandığı, temizlik işçilerinin çalışma ortamı ile ilgili koruyucu malzeme kullanma, koruyucu aşı yaptırma ve yapılan işle ilgili eğitim alma sıklığının düşük olduğu tespit edilmiştir (14,37,38). Bu çalışmada işçilerin işyerlerinde sağlığı koruma ve geliştirmek için gerekli olan tüm bileşenleri (periyodik muayene, koruyucu donanım kullanımı ve sağlık eğitimi) önemli ölçüde yerine getirdikleri belirlenmiştir. İşçilerin %94,0 ının tetanoza karşı aşılandığı görülmektedir. Ancak toplu yaşam alanlarında bulaşı önleyen hepatit B ve influenza aşılarının yapılma sıklığının düşük olduğu belirlenmiştir. İnfluenzaya karşı düşük düzeyde aşılanma Amerikalı işçilerde saptanan sonuçla uyumludur (39). İşyeri ortamında uygulanan aşı programlarına göre eksik aşılı işçilerin belirlenmesi ve aşılarının tamamlanması önemlidir. İşçiler arasında risk algısının yüksek bulunması endişe vericidir. Bu durum işyeri kaynaklı stresin artmasına neden olabilir. Çimento fabrikalarında toksik maddelere, tozlara, mesleki hastalık ve yaralanmalara, güvensiz aktivitelere yönelik risk profilinin çıkarılması, risk sürveyans sisteminin kurulması iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanmasında önemli bir koşuldur. www.korhek.org 167
Tablo 7. Araştırma kapsamına alınan işçilerin sağlık-hastalık durumlarına göre SYBDÖ ve alt gruplarından aldıkları puan ortalamalarının değerlendirilmesi. Özellikler (n=83) Ruhsal gelişim Sağlık Sorumluluğu Fiziksel aktivite Beslenme Kişilerarası ilişkiler Stres yönetimi Toplam Genel sağlık algısı İyi Orta/kötü Kronik hastalık Var Yok ±SS ±SS ±SS ±SS ±SS ±SS ±SS 2,83±0,48 2,71±0,61 t: 1,005 p:0.062 2,76±0,59 2,79±0,51 t:-0,231 p:0.141 Sürekli yakındığı sağlık şikâyeti Var 2,66±0,66 Yok 2,81±0,50 t: -0,915 p:0.043 Sigara içme durumu Hiç içmemiş Ara sıra içiyor Sürekli içiyor Bırakmış 2,76±0,57 3,13±0,75 2,72±0,56 2,83±0,32 F: 0,953 p:0.419 2,42±0,46 2,38±0,61 t: 0,324 p:0.245 2,30±0,35 2,43±0,55 t: -0,947 p:0.102 2,32±0,37 2,43±0,54 t: -0,658 p:0.168 2,37±0,48 2,69±0,94 2,37±0,47 2,43±0,52 F: 0,585 p:0.627 Son 1 yıl içinde alkollü içecek içme durumu Hayır Evet BKİ Normal Hafif şişman /şişman 2,91±0,51 2,43±0,40 t: 3,867 p: 0.314 2,77±0,54 2,78±0,52 t:-0,089 p:0.773 2,47±0,55 2,23±0,35 t: 2,344 p:0.029 2,36±0,55 2,44±0,50 t:-0,630 p:0.724 1,90±0,54 1,95±0,65 t: -0,408 p:0.647 1,84±0,49 1,94±0,60 t: -0,625 p:0.324 1,94±0,34 1,91±0,61 t: 0,144 p:0.019 2,03±0,53 2,25±1,03 1,89±0,58 1,76±0,45 F: 1,450 p:0.235 1,93±0,59 1,88±0,53 t: 0,331 p:0.800 1,82±0,65 1,98±0,52 t:-1,207 p:0.255 2,40±0,44 2,51±0,46 t: -1,107 p:0.610 2,38±0,38 2,45±0,46 t: -0,592 p:0. 473 2,34±0,31 2,45±0,47 t: -0,854 p: 0.283 2,42±0,40 2,64±0,83 2,34±0,49 2,55±0,29 F: 1,413 p:0.245 2,50±0,47 2,25±0,33 t: 2,251 p:0.297 2,43±0,56 2,44±0,37 t:-0,070 p:0.046 2,70±0,43 2,72±0,51 t: -0,159 p:0.309 2,65±0,39 2,72±0,48 t: -0,576 p:0.229 2,63±0,42 2,72±0,47 t: -0,628 p: 0.477 2,69±0,47 2,84±0,65 2,68±0,47 2,74±0,40 F: 0,226 p:0.878 2,81±0,47 2,40±0,25 t: 3,775 p:0.011 2,70±0,52 2,71±0,43 t:-0,045 p:0.254 2,24±0,48 2,14±0,60 t: 0,834 p: 0.368 2,13±0,40 2,23±0,55 t: -0,702 p:0.128 2,04±0,43 2,24±0,54 t: -1,355 p: 0.267 2,25±0,55 2,43±1,09 2,20±0,43 2,13±0,48 F: 0,502 p:0.682 2,26±0,55 2,06±0,43 t: 1,513 p:0.276 2,19±0,53 2,22±0,52 t:-0,244 p:0.739 2,43±0,35 2,42±0,46 t: 0,135 p:0.163 2,35±0,27 2,44±0,41 t: -0,794 p:0.127 2,34±0,29 2,44±0,41 t: -0,909 p:0.206 2,43±0,35 2,68±0,83 2,38±0,39 2,42±0,27 F: 0,842 p:0.475 2,49±0,41 2,22±0,22 t: 2,927 p:0.011 2,39±0,45 2,44±0,35 t:-0,512 p:0.816 İşçilerin SYBDÖ den aldıkları puanların ortalamasının 2,42±0,39 olduğu saptanmıştır (Tablo 4). Ülkemizde SYBDÖ den alınan puanların ortalaması gıda fabrikası işçilerinde (40) 2,45±0,41, tekstil fabrikası işçilerinde (13) 2,53±0,52 olarak gösterilmiştir. Japon işçilerde (10) 2,61±0,35, Tayvanlı işçilerde (15) 2,47±0,41, Çinli işçilerde (41) 2,23±0,41 olarak gösterilmiştir. Nitekim ülkemizde ve diğer ülkelerde yapılan çalışmaların sonuçları ile uyumlu olarak işçilerin SYBDÖ den aldıkları puanların orta düzeyde olduğu görülmektedir. İşçilerin yaşları arttıkça ölçekten aldıkları puanların azaldığı, eğitim düzeyleri yükseldikçe ve ekonomik algıları iyileştikçe ölçekten aldıkları puanların da yükseldiği saptanmıştır. Ayrıca evli olmak ve il merkezinde yaşıyor olmak işçilerin ölçekten aldıkları puanların yükselmesine katkıda bulunmuştur (Tablo 5). Bireylerin sosyodemografik özelliklerinin SYBD üzerinde etkili olduğunu gösteren çalışmaların (10,15, 42,43) yanı sıra böyle bir etkinin olmadığını vurgulayan çalışmalar da mevcuttur (44,45). Bu çalışmada işçilerin sosyodemografik özelliklerinin SYBD üzerinde etkili olmadığı belirlenmiştir (p>0.05). Benzer sonuçlar ülkemizde tekstil fabrikasında ve gıda fabrikasında çalışan işçilerde yapılan çalışmalarda da saptanmıştır (13,40). Artan yaşla birlikte iş yeteneğinin azalmasına paralel olarak ağır fizik çalışma, aşırı stres ve sağlıksız yaşam biçiminin ortaya çıktığı belirtilmektedir (46). Ayrıca düşük sosyoekonomik durumun sağlığın sosyal belirleyicilerinde (yoksulluk, eğitim, barınma, sağlık bakımına erişim) farklılıklara yol açtığı, riskli sağlık davranışlarını artırdığı raporlanmıştır (39). İş yaşamına başlama yaşlarının ve iş deneyim sürelerinin işçilerin SYBDÖ den aldıkları puanları etkilediği belirlenmiştir (p<0.05) (Tablo 6). Ülkemizde ve Tayvan da yapılan çalışmalarda işçilerin iş deneyim süreleri ile SYBD arasındaki ilişkinin anlamlı olduğu tespit edilmiştir (40, 47). Erken yaşta meslek hayatına atılma ve akabinde meslekte geçirilen uzun süre, 168 www.korhek.org
kazanılan olumlu sağlık davranışlarının kalıcı becerilere dönüştürülebilmesinde etken olabilir. İyi genel sağlık algısına sahip, herhangi bir kronik hastalığı ve sürekli yakındığı bir sağlık şikâyeti olmayan, son bir yıl içinde alkollü içecek kullanmayan ve ara sıra sigara içenlerin ölçekten daha yüksek puanlar aldığı saptanmıştır. Sürekli sağlık şikâyeti yakınmasının varlığı, son bir yıl içinde alkollü içecek kullanma ve BKİ işçilerin ölçekten aldıkları puanlar üzerinde etkili özelliklerdir (p<0.05) (Tablo 7). Ülkemizde farklı gruplarda (öğrenciler, kadınlar, sağlık çalışanları ve işçiler) yapılan çalışmalarda, olumlu sağlık algısının, yüksek BKİ nin, SYBDÖ den alınan puanları artırdığı; kronik hastalığa sahip, sigara ve alkol kullanan katılımcılarda ise sağlıklı yaşam biçimi davranışlarının düşük düzeyde olduğu belirlenmiştir (40,42,44,45). Çinli (41), Amerikalı (48) ve Tayvanlı (15) işçilerde algılanan sağlığın ve BKİ nin SYBDÖ den aldıkları puanları etkilediği belirtilmiştir. Hem bireysel hem de bütüncül iyilik halini ifade eden işçi sağlığında işçilerin sağlık alışkanlıkları iyi fiziksel sağlık ile ilişkilendirilmektedir (46). SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada çimento fabrikasında çalışan işçilerin sağlığı geliştirme davranışlarının orta düzeyde olduğu, ruhsal gelişim alt grubundan yüksek, fiziksel aktivite alt grubundan düşük puanlar aldıkları saptanmıştır. İşçilerde sigara içme ile obezite sıklığının yüksek, aşılanma sıklığının düşük olduğu tespit edilmiştir. İşyeri hekimi ve hemşiresinin işçilerde sigaranın zararları hakkındaki farkındalığı artırıcı eğitim ve danışmanlık hizmet vermesi yararlı olabilir. Obezitenin kontrol altına alınmasında işçilerin diyet içerikleri ve öğün araları düzenlenmeli, vücut ağırlıkları takip edilerek sağlıklı beslenme ve fiziksel egzersizin önemi konusunda bilinçlendirilmeleri gerekmektedir. İşçilerin periyodik muayeneleri daha kapsamlı hale getirilerek kronik hastalıklara yönelik tarama-erken tanı çalışmaları sürdürülmeli, eksik aşılı işçiler aşılanmalıdır. KAYNAKLAR 1. Milestones in Health Promotion Statements from Global Conferences. World Health Organization 2009. 2. Johnson RL. Gender differences in health-promoting lifestyles of African Americans. Public Health Nursing 2005; 22 (2): 130 137. 3. Swarbrick M, D Antonio D, Nemec PB. Promoting staff wellness. Psychiatric Rehabilitation Journal 2011; 34(4): 334 336. 4. Sorensen G, Landsbergis P, Hammer L, Amick BC, Linnan L, Yancey A. preventing chronic disease in the workplace: A workshop report and recommendations. Am J Public Health 2011;101:196 207. 5. Evans CJ. Health and work productivity assessment: State of the Art of State 11. of Flux. J Occup Environ Med 2004; 46(6): 3-11. 6. Shain M, Kramer DM. Health promotion in the workplace: Framing the Concept, Reviewing the Evidence. Occup Environ Med 2004; 61: 643-648. 7. Mukamal KJ, Ding EL, Djoussé L. Alcohol consumption, physical activity, and chronic disease risk factors: A population-based cross-sectional survey. BMC Public Health 2006; 6: 118-118. 8. Sorensen G, Barbeau E. The National Institute of Occupational Safety and Health. Steps to a Healthier US Workforce Symposium October 26-28, 2004, Washington, D.C. 9. Workers health: global plan of action Sixtieth World Health Assembly. World Health Organization, WHA60.26, 2007. 10. Zhang SC, Wei C, Fukumoto K, et al. comparative study of health-promoting lifestyles in agricultural and nonagricultural workers in Japan. Environ Health Prev Med 2011; 16: 80 89. 11. Walker NS, Volkan K, Sechrist RK, Pender JN. Health promoting life styles of older adults: comparisons with young and middle aged adults, correlates and patterns. Adv Nurs Sci. 1988; 11(1): 76-90. 12. Esin N. Sağlıklı yaşam biçimi davranışları ölçeğinin Türkçe ye uyarlanması. Hemşirelik Bülteni 1999; 12(45): 87-95. 13. Karadağ G, Koçak HS, Aydın N, Parlar Kılıç S, Kul S. Determination of some Nutritional Habits and Healthy Life- Style Behaviours of Workers. International Journal of Caring Sciences 2013; 6 (3): 485-493. 14. Elfidan G, Ergül Ş, Erkin Ö. Kömür işletmesinde çalışan işçilerin sağlık durumlarını ve sağlığın önemini algılamaları. TAF Prev Med Bull 2013; 12(4): 383-392. 15. Huang SL, Li RH and Tang FC. Comparing disparities in the health-promoting lifestyles of taiwanese workers in various occupations. Industrial Health 2010; 48: 256 264. 16. Drake CL, Roehrs T, Richardson G, Walsh JK, Roth T. Shift work sleep disorder: prevalence and consequences beyond that of symptomatic day workers. Sleep 2005; 28(1):9-11. 17. Ardıç S. Uyku hastalıkları ve trafik-iş kazaları. Toraks Dergisi. 2001;2: 91-98. 18. Artazcoz L, Cortes I, Borrell C, Escriba-Aguir V, Cascant L. Gender perspective in the analysis of the relationship between long workhours, health and health-related behavior. Scand J Work Environ Health 2007; 33(5): 344 350. 19. Akersted T, Fredlund P, Gillberg M, Jansson B, Çeviren: Durukan E, İlhan MN. Öldürücü iş kazalarının iş ile ilgili faktörler ve uyku sorunları ilişkisi. TTB Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi 2002; 8: 52-54. 20. Lindberg E, Carter N, Gislason T, Janson C. Role of snoring and daytime sleepiness in occupational accidents. Am J Respir Crit Care Med 2001; 164: 2031-2035. 21. Gökmen N, Yıldız A, Deniz Ö. Tütün fabrikasında çalışan işçilerin tütüne bağlı sağlık risk algıları ve uygulamalar. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007; 6(6):465-474. 22. Sağlık Araştırması 2012. Türkiye İstatistik Kurumu Türkiye İstatistik Kurumu Matbaası, Ankara 2013, ss:50-55. 23. Unalacak M, Altin R, Kart L, Tor M, Ornek T, Altunel H. www.korhek.org 169
Smoking prevalence, behaviour and nicotine addiction among coal workers in Zonguldak, Turkey. J Occup Health 2004; 46(4): 289-295. 24. Gülhan B, İlhan MN, Civil EF. Ankara da bir metal sanayi fabrikasında iş kazaları ve etkileyen faktörler. Türkiye Halk Sağlığı Dergisi 2012;10(2):76-85. 25. Balcı E, Gün İ, Kaya A, Öksüzkaya A, Kayseri de bir mobilya fabrikasındaki işçilerin iş güvenliği konusunda bilgi-tutum ve davranışlarının değerlendirilmesi. Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, 2005; (24):28-33. 26. Sözen S, Bilir N, Yıldız AN, Yıldız E, Sözen T. Metal sektöründe bir işyerinde çalışanların beslenme alışkanlıkları ve ilişkili antropometrik ölçümleri. Toplum Hekimliği Bülteni 2009;28(3):7-14. 27. Kouvonen, A, Kivimaki M, Virtanen M, Heponiemi T, Elovainio M, Pentti J, et al. Self-rated health, work characteristics and health related behaviours among nurses in Greece: A Cross Sectional Study. BMC Public Health 2006; 6: 24-24. 28. Park JB, Nakata A, Swanson NG, Chun H. Organizational factors associated with work-related sleep problems in a nationally representative sample of Korean workers. Int Arch Occup Environ Health 2012; 86(2): 211-222. 29. Bolton KL, Rodriguez E. Smoking, drinking and body weight after re-employment: does unemployment experience and compensation make a difference? BMC Public Health 2009; 9: 77-77. 30. Ayanoğlu C. İşyerinde ergonomi ve stres. İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi 2007; 34: 29-36. 31. Yıldız N, Çaman Ö, Esin N. İş yerinde sağlığı geliştirme programları. Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu. Aydoğdu Ofset, Ankara 2012. ss:14-15. 32. Bhattacherjee A, Chau N, Sierra CO, Legras B, Benamghar L, Michaely JP et al. Relationship of job and some individual characteristics to occupational injuries in employed people: a community- based study. J Occup Health. 2003; 45: 382-291. 33. Kunar BM, Bhattacherjee A, Chau N. Relationship of job hazards, lack of knowledge, alcohol use, health status and risk taking behavior to work injury of coal miners: a casecontrol study in İndia. J Occup Health 2008; 50: 236-244. 34. Global status report on noncommunicable diseases 2010. Geneva: World Health Organization, 2011. 35. Sun A, Zhang J, Tsoh J, Wong-Kim E, Chow E. The effectiveness in utilizing Chinese media to promote breast health among Chinese women. Journal of Health Communication 2007; 12: 157 171. 36. Oh KM, Kreps GL, Jun J, Chong E, Ramsey L. Examining the health ınformation seeking behaviors of Korean Americans. Journal of Health Communication: International Perspectives 2012; 17(7): 779-801. 37. Esin MN, Yılmaz AD, Ardıç A. Otomotiv sektöründe faaliyet gösteren bir fabrikanın kaynak bölümü çalışanlarında maske kullanımı ve etkileyen faktörler. TAF Prev Med Bull. 2012; 11(3): 299-306. 38. Deveci SE, Açık Y, Ercan E, Oğuzöncül AF. Bir üniversite hastanesinde temizlik çalışanlarının temizlik ve hijyen konusundaki davranışlarının değerlendirilmesi. F.Ü. Sağlık Bilimleri Tıp Dergisi 2010; 24 (2): 123 127. 39. Harris JR, Huang Yi, Hannon PA, Williams B. Lowsocioeconomic status workers: Their health risks and how to reach them. JOEM 2011; 53(2):132-137. 40. Beser A, Bahar Z, Buyukkaya D. Health promoting behaviors and factors related to lifestyle among Turkish workers and occupational health nurses' responsibilities in their health promoting activities. Ind Health 2007; 45: 151-159. 41. Yu K, Bi J, Huang Y, et al. Relationship between healthpromoting lifestyle and sub-health status in the employees ofanenterprise. J South Med Univ 2013; 33(8):1203-1206. 42. Şimşek H, Öztoprak D, İkizoğlu E, Safalı F, Yavuz Ö, Onur Ö ve ark. Tıp fakültesi öğrencilerinde sağlıklı yaşam biçimi davranışları ve ilişkili etmenler. DEÜ Tıp Fakültesi Dergisi 2012; 26(3):151-157. 43. Cürcani M, Tan M, Küçükoğlu S. Hemşirelik bölümü öğrencilerinin sağlıklı yaşam biçimi davranışları ve etkileyen faktörler. Anadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi 2011; 14(1):41-49. 44. Yılmazel G, Çetinkaya F, Naçar M. Hemşirelik öğrencilerinde sağlığı geliştirme davranışları. TAF Prev Med Bull 2013; 12(3): 261-270. 45. Kaya M, Özvarış Ş, Atlaş H, Altay M, Atik Ç, Aytekin M ve ark. Ankara da bir sağlık ocağına ve belediyeye ait bir spor kompleksine başvuran 18 yaş ve üzeri kadınların sağlığı geliştirici yaşam biçim düzeylerinin belirlenmesi. Toplum Hekimliği Bülteni 2009;28(1):8-13. 46. Naumanen P. The health promotion model as assessed by ageing workers. Journal of Clinical Nursing 2006; 15: 219-226. 47. Tsai YC, Liu CH. Factors and symptoms associated with work stress and health-promoting lifesytles among hospital staff: a pilot study in Taiwan. Health Services Research 2012; 12: 199. 48. Becker CM, Arnold W. Health promoting behaviors of older Americans versus young and middle aged adults. Educational Gerontology 2004; 30: 835-844. 170 www.korhek.org