TÜRKYE DE BEER SERMAYE VE KTSAD BÜYÜME LKS: KO-ENTEGRASYON ANALZ

TÜRKYE DE BEER SERMAYE VE KTSAD BÜYÜME LKS: KO-ENTEGRASYON ANALZ Hicran SEREL (*) Kaan MASATÇI (**) Öze: Bu maale, beeri sermaye ile büyüme iliisini Türiye açısından, Johansen o-enegrasyon yönemini ullanara es emeedir. Eiimli insanların üreim sürecine olan olumlu aısı, maalenin emel varsayımını oluurmaadır. Yapılan Ko-enegrasyon esinin sonuçlarına göre, beeri sermaye ile büyüme arasında uzun dönemli bir ilii mevcuur. Öe yandan Granger nedenselli esi, büyümeden beeri sermayeye e yönlü bir nedenselli iliisini gösermeedir. Anahar Kelimeler: Beeri Sermaye, Eonomi Büyüme, Koenegrasyon, Nedenselli Absrac: This aricle invesigaes he relaionship beween human capial and economic growh in Turey by using Johansen coinegraion mehod. The main hypoesis of his aricle is ha educaed people affec posiively o producion process. According o he resuls from coinegraion es here is a posiive relaionship beween human capial and economic growh in long-run. However, Granger causaliy es shows ha here is a one way casual relaionship from growh o human capial. Keywords: Human Capial, Economic Growh, Coinegraion, Causaliy. I. Giri Bilgi oplumunda en emel üreim faörü, bilgiye sahip olan insan gücü beeri sermayedir. nsanların bilgiye sahip olmalarının en esirme yolu ise eiimdir. Eiimle insanlara verilen ey aslında geçmi nesillerin, ecrübeleri dorulusunda elde eileri bilgiden baa bir ey deildir. Dolayısıyla eiim alan insan, eiim aldıı onuda, uzun yılların sonucundai deneyim sayesinde elde edebilecei bilgiye ço daha ısa bir sürede sahip olabileceir. Bilgiyle donanmı insanlar beeri sermaye sounu oluurduuna ve bilgiyi elde emenin en emel yolu eiim olduuna göre, eiimdei arıla birlie beeri sermaye sounun da arıı söylenebilir. Bu çerçevede deerlendirildiinde bu çalımanın emel amacı da eiimin büyümeye olan aısının Türiye için es edilmesidir. Eiim alanında yapılma isenen reformlar her yeni hüümein gündemine gelmee faa daha ziyade siyasi nedenlerle, bu reformlar gerçeleirilememeedir. Bu çalıma açısından asıl ilgi çeici olan, yapılma isenen yeni uygulamaların doru olup olmadıı deil niçin yapılma isendiidir. Hiç uu yo i bunun pe ço nedeni olabilir. Anca bu nedenlerden biri de eonomi nedenlerdir. Eiimli insanların eiimsiz insanlara nazaran daha verimli olduları firi, eiim poliialarında yapılma isenen reformların emel eonomi güdüsüdür. (*) Yrd.Doç.Dr.Balıesir Üniversiesi Bandırma BF isa Bölümü (**) Ar.Gör. Balıesir Üniversiesi Bandırma BF isa Bölümü

50 Hicran SEREL, Kaan MASATÇI II. Teori Temeller ve Lieraür ncelemesi Beeri sermaye ve büyüme iliisi onusunda yapılmı ço sayıda çalımada, Cobb-Douglas ipi üreim fonsiyonunun, beeri sermaye deieninin elenmesiyle genileilmesi sandar bir uygulama haline gelmiir. Bu çalımaların büyü çounluunda, beeri sermayenin büyüme üzerinde olumlu bir eiye sahip olduu oraya onmaa faa bu eiyi araan farlılıı üzerinde durulmaadır. Psacharopoulos (1985: 583) eer beeri sermaye bir sermaye ürü ise, geirisi nedir? sorusundan yola çıara, farlı eiim düzeylerinin özel ve sosyal geirilerini hesaplamıır. 61 üleyi apsayan bu çalımanın sonuçlarına göre, ilöreim, ora öreim ve yüse örenimin özel geirileri sosyal geirilerinden daha yüseir. Ayrıca yine aynı çalımaya göre, eiimin reabeçi özel seördei geirisi, reabeçi olmayan amu seörüne göre daha yüseir (%13 özel, %10 amu). Psacharopoulos ve Parinos (2002: 14) 2000 yılında yapıları çalımada, eiimin özel geirisinin sosyal geirisinden daha yüse olduunu belirmi ayrıca düü ve ora gelirli ülelerde özellile yüse öreimin geirisinin, gelimi ülelere nazaran daha yüse olduunu oraya oymulardır. Barro (1991: 409) beeri sermaye soundai arıın, uluslararası enoloji ransferinin icaçı üleden aliçi üleye daha olay yapılmasını saladıını öne sürmeedir. Böylece aliçi üle ile icaçı üle arasındai gelir farlılıları daha olay apanabileceir. Barro 1960 1985 yıllarını ve 98 üleyi apsayan çalımasında, balangıç döneminde yüse beeri sermaye souna sahip ülelerin daha yüse gelir düzeylerine ulaıını gösermiir. Kim ve Lee (1999: 2) yapıları çalımalarında, enoloji ile eiim arasındai ilii üzerinde durmular ve bu ii faörün birbirlerini amamlayıcı nielie oldularını oraya oymulardır. Buna göre eni ilerlemenin, eonomi büyümeye olumlu aıda bulunabilmesi anca enoloji gelimeye paralel bir beeri sermaye sou arıı ile mümün olmaadır. Kim ve Lee nin çalımasına göre, gelecee enoloji ilerlemenin yüse olacaı belenisi, beeri sermaye yaırımlarını ve dolayısıyla beeri sermaye sou ile birlie gelir arı oranını da hızlandıracaır. Lucas (1988:18) beeri sermayenin ii yönlü bir eisinin olacaını vurgulamıır. Buna göre, beeri sermaye öncelile içilerin verimlililerinin armasını salayara veri girdi ile daha fazla çıı üreilmesini salamaadır. Bunun yanında beeri sermayenin, üreime asıl önemli aısı, bireyin beeri sermayesindei arıın dier üm üreim faörlerinin üreenlilerine yapıı aı, yani beeri sermayenin yaraıı dısallılardır. Buna göre dısallıların hesaba aılması, neo-lasi varsayımın ersine, üreimin ölçee göre aran geirilere göre gerçelemesini salayaca ve Solow un (1956) öngörüsünün asine üreimin duraan duruma asla ulaılmamasını salayacaır.

isadi ve dari Bilimler Dergisi, Cil: 19 Eylül 2005 Sayı: 2 51 Becer, Murphy ve Tamura (1990: 15) ise daha öncei yalaımlarda sabi ve dısal olara abul edilen nüfus arı oranının aslında içsel olduunu gösermiir. Nüfusun içselliinin sebebi ise beeri sermaye soundai deimelerdir. Buna göre, bireylerin beeri sermaye düzeyi arıında, gelir düzeyleri de aracaından, çocu bamanın fırsa maliyei de yüselece ve bu da dourganlıı azalacaır. Nüfus arı hızındai bu yavalama ise büyümeye olumlu aıda bulunacaır. Sonuç olara ii duraan durum oraya çımaadır: düü beeri sermaye, yüse dourganlı oranları ve düü ii baına gelirli Malhusyan denge ve yüse beeri sermaye, düü dourganlı oranı ve yüse ii baına gelirli alınma dengesi (1990:35-36). Yüse gelirli dengeye ulama için ise beeri sermaye yaırımlarını özendirece poliiaların uygulanması geremeedir. Bunların dıında Maniw, Romer ve Weil (1992: 416), Solow (1956) modelini beeri sermaye ile genilemiler ve büyüme açısından, beeri sermayenin de an az fizii sermaye adar önemli olduunu gösermilerdir. MRW nin 1960-1985 dönemi için 98 üleyi içeren çalımalarına göre, Solow un modelinin beeri sermaye elenere genileilmesi sonucunda, beeri sermayenin büyümeye, dorudan anlamlı aısının yanında, sermaye sounun eisinin de, Solow un beliriinden daha yüse olmasına neden olmaadır. Ayrıca, MRW modelinde, içsel büyüme modellerinin eleirdii, yaınsama hipoezinin de aslında geçerli olduu anca, ülelerin farlı beeri sermaye biriimlerinden öürü, bu sürecin daha uzun bir zaman alacaı göserilmeedir. Yapılan uygulamalı çalımalar da beeri sermayenin eonomi büyümeye olan olumlu aıda bulunduu görüünü deseler nieliedir. Aseriou ve Agiomirgianais (2001: 486) Yunanisan için yapıları çalımada, farlı eiim seviyelerini (ilöreim, oraöreim ve yüse örenim) beeri sermaye deieni olara modele ilave emi ve bu deienlerin her biriyle büyüme arasında uzun dönemli ve poziif bir iliinin varlıını oraya oymuur. Mosino (2002: 3) ise 1960 1990 dönemini ve 15 üleyi apsayan çalımasında beeri sermayenin eonomi büyümeye olan olumlu eisini oraya oymuur. Türiye üzerine yapılan çalımalarda da bu bulgulara uygun sonuçlar elde edilmiir. Çoban (2004: 139) çalımasında beeri sermaye ile büyüme arasındai uzun dönemli iliiyi gösermiir. Canpola a (2000: 279) göre de Türiye de beeri sermayenin büyümeye olumlu aılarından bahseme mümündür. Kar (2003: 188) da yapıı o enegrasyon analizi sonucunda, beeri sermaye ile büyüme arasındai poziif iliiyi oraya oymuur. Bu maalede, eiimdei arıın eonomi büyümeyi de hızlandıracaı yönündei hipoezin es edilmesi için zaman serileri yalaımından faydalanılmıır. Bu çerçevede deienler arasındai uzun dönemli iliinin varlıı o-enegrasyon esi ile sınandıan sonra, nedenselli iliisi Granger nedenselli esi ullanılara oraya onulacaır. Buna göre çalımanın üçüncü ısmında, söz onusu hipoezin sınanmasında ullanılaca model

52 Hicran SEREL, Kaan MASATÇI oluurulacaır. Dördüncü ısımda uzun dönemli ilii ve nedenselli iliisi es edileceir. Son bölümde ise sonuçların yorumlanması yer almaadır. III. Model Lucas (1988: 18) ın çalımasına benzer olara, üreim fonsiyonunun u eilde olduu abul edilebilir: Y = AK β 1 β γ ( u h N ) H (1) Yuarıdai eilie, Y çııyı ya da üreimi, A enoloji düzeyi, K fizisel sermaye sounu, u hane halının çalımaya ayırdıı zamanı, h çalıanların oralama yeene düzeyini ve N ise emei emsil emeedir. Bu durumda, (uhn) ifadesi ein igücünü ifade emeedir. Bunların dıında alan H deieni ise beeri sermayenin dorudan üreime aısı dıında alan, dısal eiyi gösermeedir. Dısal ei modelin dıında uulduunda, fonsiyon Cobb-Douglas ipi üreim fonsiyonu ile ço benzeir. Anca dısal einin de hesaba aılmasıyla birlie, model Cobb-Douglas üreim fonsiyonundan önemli ölçüde farlılamaadır. Yeni fonsiyonda arı ölçee göre sabi geiri deil aran geiri söz onusudur. Bu çalımada beeri sermayenin, Maniw, Romer ve Weil (1992: 416) modelinde öne sürülen eilde elde edildii varsayılmaadır: h ( n + δ ) h h = s y (2) Yuarıdai eilie h, beeri sermaye düzeyindei deimeleri, y geliri, s h asarrufan beeri sermayeye ayrılan ısmı, n nüfus arıını ve son olara ise beeri sermayedei esilmeleri (ölüm ya da hasalı gibi sebeplerle) ya da bir baa deile yıpranma oranını gösermeedir. Bu eilie göre, beeri sermaye sounun arması, gelirin belli bir yüzdesini göseren asarrufun, bir ısmının da beeri sermaye yaırımları için baa bir deyile eiim için ayrılmasına balıdır. IV. Veriler ve Duraanlı Sınaması Beeri sermaye ile büyüme arasındai uzun dönemli iliinin es edilmesi için 1 no lu eili ahmin edileceir. Bu eilie göserilen model, 1950-2000 dönemi için ahmin ediliren, gelir deienini emsilen GSMH, fizisel sermaye yerine sabi sermaye yaırımları ve eme yerine de oplam igücü miarı ullanılacaır (Tablo 1). Ayrıca modelde yer alan üm deienler logarimaları alınara ullanılacaır. Yapılan ampiri çalımalarda (Becer, Murphy ve Tamura, 1990, Mosino, 2002, Barro, 1991), beeri sermayeyi emsil eme üzere, daha ziyade oullama oranları ullanılmaadır. Bu apsamda, ilöreim ve ora öreime ayılı örenci sayıları

isadi ve dari Bilimler Dergisi, Cil: 19 Eylül 2005 Sayı: 2 53 ullanılabilmeedir. Burada yapılaca analizde ise ora öreime ayılı örenci sayısı ullanılacaır (burada ora öreimden asedilen Lise + Mesle lisesidir). Maniw, Romer ve Weil e (1992: 419) göre, ora öreime devam eden örenciler çalıma çaına gelmi iilerdir. Dolayısıyla, bu bireylerin örenim hayalarına devam emelerinin emel nedeni, ilerleyen yaamlarında daha iyi bir yaam sandardı elde eme yani daha yüse gelir elde edebilme belenisidir. Bu nedenle, bu iiler çalıma yerine oula gimele endi beeri sermayelerine yaırım yapmı olmaadırlar. Baa bir deyile, ora öreime devam emenin fırsa maliyei ve dier maliyeler bir beeri sermaye yaırımı olara abul edilebilir. Tablo 1: Deienler LY: Gayrı Safi Milli Hasıla (Logarimi) LH: Ora öreime (Lise+Mesle lisesi) Kayılı Örenci Sayısı (Logarimi) LK: Sabi Sermaye Yaırımları (Özel +Kamu ) (Logarimi) LN e : Toplam gücü (Logarimi) Çalımada birim ö sınaması Uyarlanmı Dicey- Fuller (1979) (ADF) esi ullanılara yapılacaır. ADF esi için hesaplanan deerler aaıdai eilie göre hesaplanmaadır: y p 1 + α i y i + i = 1 = µ + λy u (3) Bu eilie göre hesaplanan ADF esinde, =0 olduunu söyleyen sıfır hipoezi sınanmaadır. Tes sonucunda eer sıfır hipoezi reddedilemezse, bu durumda seride birim ö olduu yani serinin duraan olmadıı söylenebileceir. Söz onusu serilerle ilgili ADF esinin sonuçları Tablo 2 de verilmeedir. Burada gecimelerin belirlenmesi için Shwarz Bilgi Krieri (SIC) ullanılmıır ve üm hesaplamalar E- Views 4.0 pae programı ullanılara yapılmıır. Analizde ullanılan seriler DE saisi Yıllıından (2003) alınmıır. Tablo 2: ADF Tes Sonuçları (Modeller sadece sabi erim içermeedir) Deien Kasayının Birinci Farın Deeri Deeri Sonuç LY -1.192-7.280* I(1) LN e -0.016-5.535* I(1) LK -0.686-6.876* I(1) LH -2.819-3.857* I(1) * %5 düzeyi için anlamlıdır. ( Krii Deer:-2.930) ** Gecime belirleniren masimum gecime uzunluu 9 olara alınmıır. Tablo 2 den gözlemlenen sonuçlara göre, üm deienler, anca birinci farları alındıında duraan hale geirilebilmeedirler yani bu deienler I(1)

54 Hicran SEREL, Kaan MASATÇI deienlerdir. Engle ve Granger e (1987) göre, seriler duraan olmasa bile, eer deienlerin her biri aynı düzeyden enegre ise, mesela hepsi I(d) ise, bu durumda bu deienler arasında uzun dönemli bir ilii mevcu olabilir. Bu durumda modelde ullanılması düünülen deienlerin ümü I(1) olduundan, analizde bu deienlerin ullanılmasında hiçbir saınca your. V. Meodoloji ve Ampiri Sonuçlar Bu çalımada, Türiye eonomisinde, beeri sermayenin büyüme üzerinde eisinin var olup olmadıının sınanması için o-enegrasyon esi ullanılacaır. Buna göre deienler arasında aç ade o-enegre veör olduu Johansen (1988) meoduna göre hesaplanacaır: λ race, = ln 1 λi i= q+ 1 ( q n) T (4) Eer modelde ade deien varsa o-enegre veör sayısı -1 adar olacaından, o-enegre veör sayısı yani r= 0, 1, 2,..., -1 ve 0 r n olacaır. Burada T ahmin için ullanılan gözlem sayısını ve λ ise i nci, ahmin edilmi en büyü eigen deeri vermeedir. Denlem 4 için yapılaca hesaplama sonucunda deienler arasında oenegre ilii olduu bulunursa, uzun dönemde mevcu olan bu denge durumundan, ısa dönemde, bir sapma söz onusu olabilir. Bu durumda, ısa dönemli haaların bir dönemli gecimeli deerinin, haa düzelme erimi (ECT) olara, yer aldıı bir haa düzelme modeli (ECM) oluurulabilir. i deien arasında uzun dönemli bir denge yolu olsa da ısa dönemde bu dengeden sapmalar yani uzun dönemli denge yolunun erafında bir dalgalanma söz onusu olabileceir. Kısa dönemde oraya çıaca bu sapmanın giderilebilmesi için, daha öncei aamalarda birinci düzeyde o-enegre olduları hesaplanan seriler arasında urulaca veör haa düzelme modeli (VECM) aaıdai gibi olacaır (Enders, 1995): x = Γ x + ΠECT + ε 1 1 (5) Burada, x modelde yer alan deienlerin birinci farlarının yer aldıı (1xn) boyuundai veördür. ECT ise haa düzelme erimini gösermeedir. ECT nin önünde yer alan ise (nxn) boyuunda bir marisi ifade emeedir ve ısa dönemle uzun dönem arasındai uyumsuzluun ne adar süre içerisinde giderildiini göserir. Yapılan o-enegrasyon analizinin sonuçları Tablo 3 de verilmeedir. Tablo 3: Ko-Enegrasyon Tesi Sonuçları Eigen LR deeri %5 %1 H 0 H 1

isadi ve dari Bilimler Dergisi, Cil: 19 Eylül 2005 Sayı: 2 55 Deer Krii Deer Krii Deer 0.556470 53.06083 47.21 54.46 0.233627 18.10231 29.68 35.65 r=0* r=1 r1 r2 LR esine göre, seriler arasında en fazla bir o-enegre veör vardır Tablodan elde edilen sonuçlara göre r=0 olduunu söyleyen sıfır hipoezi reddedilmeedir. Faa r=1 olduunu söyleyen sıfır hipoezi reddedilememeedir. Dolayısıyla modelde en fazla bir o-enegre veör olduu söylenebilir. Deienler arasında bir ane o-enegre veör olduunu söyleyen sonuca göre en uygun, normalleirilmi o-enegre veör aaıdai gibi olacaır: e LY = 1.091LN + 0.287 LK + 0.175 LH (6) Deienler arasındai uzun dönemli denge iliisini göseren 6 no lu modeldei asayılar, açılayıcı deienlerdei yüzde 1 li bir deimeye arılı gelirin yüzde aç aracaını göseren esneli deerlerini vermeedir. Elde edilen sonuçlara göre, gelirin, fizii sermaye, igücü ve beeri sermayeye göre esnelileri 1 in alındadır yani esne deildir. Ayrıca bu denlemden açıça görülüyor i, beeri sermayede %1 oranında bir arı, uzun dönemde, geliri % 0,17 oranında arırmaadır. Paranez içindei deerler asayıların sandar haalarını gösermeedir. Denlem 5 için yapılan hesaplamaların sonucunda elde edilen VECM ahmini Tablo 4 de göserilmeedir. Tablo 4. VECM Sonuçları VECM Y ECT -1-0.156 LY -1 0.004 LY -2 0.134 LH -1-0.005 LH -2 0.241 LN e -1-0.094 LN e -2 0.155 LK -1-0.019 LK -2-0.071 *Gecime uzunluu Schwarz Bilgi Krierine (SIC) göre belirlenmiir.

56 Hicran SEREL, Kaan MASATÇI Bu modelde ahmin edilen, haa düzelme erimi, -0,156 olara hesaplanmıır. Buna göre uzun dönem dengesinden sapmaların, her yıl, yalaı yüzde 15 i giderilmeedir. Eer modelde ullanılan deienler I(1) ise deienler arasındai nedenselli iliisi, serilerin birinci farları alınara hesaplanabilir. Anca Granger e (1988) göre o-enegre iliiden elde edilen haa erimi, bir model urma haası yapılmaması için, nedenselli esinde hesaba aılmalıdır. Bu durumda da Granger nedenselli esi aaıdai gibi olacaır: X i= 1 = α x + β xi X i + γ Y i + θ xectx i + ε x i= 1 xi i= 1 Y = α y + β xi Y i + γ X i + θ yect y i + ε x xi i= 1 (7a) (7b) Burada Denlem 7a için sıfır hipoezi öyle olacaır: H 0 : i 1γ xi = 0. Yani sıfır hipoezine göre, Y deieninin gecimeli deerleri modelde yer almamalıdır. Denlem 7b için sıfır hipoezi ise; H 0 : i = 1γ yi = 0 elinde olacaır. Buna göre de X deieninin gecimeli deerleri modelde yer almamalıdır. Söz onusu hipoezlerin es edilmesi için F esi ullanılaca ve hesaplanan F deeri %5 anlamlılı düzeyinde ei deerini aarsa sıfır hipoezi reddedileceir. Bu durumda deienler arasında bir nedenselli iliisinden bahsedilebileceir. Tablo 5 de Granger Nedenselli Tesi sonuçları yer almaadır. Tablo 5: Granger Nedenselli Tesi Sonuçları Baımlı deien Tes Sonuçları Nedenselliin Yönü Y H Y ------- 7,149231** Y H H 0,397917 ------- En uygun gecime Schwarz Informaion Crieria (SIC) ile belirlenmiir. ** %1 anlamlılı düzeyini göserir Tablodan elde edilen sonuçlara göre, beeri sermayeden (H) gelire (Y) doru bir nedenselli iliisi gözlemlenemezen, gelirden beeri sermayeye bir nedenselli iliisi mevcuur. VI. Sonuç Çalımadan elde edilen sonuçlara göre, 1950 2000 yılları arası dönem için, Türiye de de beeri sermayenin büyüme üzerinde olumlu eisinin olduu espi edilmiir. Bu, Denlem 6 da gözlemlenebilmeedir. Anca Tablo 4 e baıldıında uzun dönemde var olan dengenin ısa dönemde olmadıı =

isadi ve dari Bilimler Dergisi, Cil: 19 Eylül 2005 Sayı: 2 57 görülmeedir. Buna göre ısa dönemde oraya çıan bir dengesizliin, her yıl, %15,6 sı giderilmeedir. Her ne adar beeri sermaye ve büyüme arasında, uzun dönemli bir ilii olsa da, yapılan nedenselli esi sonuçları da göseriyor i beeri sermayeden büyümeye doru bir nedenselli iliisi your. Öe yandan, am ers yönde bir nedenselli iliisinin var olduu gözlemlenmeedir. Yani gelirden beeri sermayeye doru bir nedenselli iliisi vardır. Daha önce de bahsedildii gibi beeri sermaye yaırımı, geirisi uzun dönemde elde edilebilen bir yaırım ürüdür. Aynı zamanda beeri sermaye yaırımı olduça maliyeli bir yaırım olduundan genellile devle arafından yapılmaadır. Öe yandan yaırım ararlarını alan siyasi iidar ararını veriren yaırımın ne adar geiri salayacaının yanında geirinin süresini de göz önünde bulundurmaadır. Bu arar dorulusunda geirisini daha ısa vadede elde edebilecei yaırımlara önceli vereceir. Özellile Türiye gibi gelimee olan ülelerde, düü gelir düzeyi, yaırım alanlarını ısıladıından eiim yaırımları gibi geirisi düü ve uzun dönemli olan yaırımlar, hüümelerin ercih liselerinde daha al sıralara dümeedir. Sonuça gelir arıça eime ayrılan aynalar da arı gösermeedir. Bu da gelirden eiime doru nedenselli iliisini açılamaadır. Sonuça, Türiye de 1950 2000 dönemleri için gelirdei bir arı, bir sonrai dönemdei beeri sermaye yaırımlarını arırmaadır(tablo 5). Öe yandan, Denlem 6 ya göre, beeri sermaye biriimindei arı, uzun dönemde iisadi büyümeye olumlu aıda bulunmaadır. Kaynalar Aseriou, Dimirious ve Agiomirgianais G. (2001), Human Capial and Economic Growh, Time Series Evidence from Greeca, Journal of Policy Modelling, 23, ss.481 489. Barro, R.J. (1991), Economic Growh in a Cross Secion of Counries, Quarerly Journal of Economics, 56, ss.407 443. Becer, G., Murphy, K. ve Tamura, R. (1990), Human Capial, Feriliy and Economic Growh, Journal of Poliical Economy, 98, ss.12 37. Canpola, N. (2000), Türiye de Beeri Sermaye Biriimi ve Eonomi Büyüme, H.Ü. BF. Dergisi, ss.265 281. Çoban, O. (2004), Beeri Sermayenin Büyüme Üzerine Eisi: Türiye Örnei,.Ü. SBF Dergisi, 30, ss.133 141. Dicey, D.A. ve Fuller W.A. (1979), Disribuions of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Journal of American Saisical Associaion, 74, ss.427 431. DE (2003), 2002 Türiye saisi Yıllıı, Anara. Enders, W. (1995), Applied Economeric Time Series, John Wiley and Sons, New Yor.

58 Hicran SEREL, Kaan MASATÇI Engle, R. ve Granger, C.W.J. (1987), Coinegraion and Error-Correcion: Represenaion, Esimaion, and Tesing, Economerica, 55, ss.251 276. Granger, C.W.J. (1988), Some Recen Developmens in he Consep of Causaliy, Journal of Economerics, 39, ss. 199 211. Johansen, S. (1988), Saisical Analysis of Coinegraing Vecors, Journal of Economic Dynamics and Conrol, 12, ss.231 254. Kar, M. (2003), Türiye de Beeri Sermaye ve Eonomi Büyüme: Nedenselli Tesi, II. Ulusal Bilgi, Eonomi ve Yöneim Kongresi Bildiriler Kiabı, zmi, ss.181 192. Kim, Y.J. ve Lee J.W. (1999), Technological Change, Invesmen in Human Capial, and Economic Growh, CID Woring Papers, 29, ss. 1 40. Lucas, R.E. (1998), On he Mechanics of Economic Developmen, Journal of Moneary Economics, ss. 3 42. Maniw, G., Romer, D. ve Weil, D.N. (1992), A Conribuion o he Empirics of Economic Growh, The Quarerly Journal of Economics, ss. 407 437. Mosino, A. (2002), Educaion, Human Capial Accumulaion and Economic Growh, Lousanne: Universiy of Lousanne eparmen of Economerics and Poliical Economics, (www.hec.unil.ch/modmacro/recueil/mosino.pdf). Psacharopoulos, G. (1985), Reurns of Educaion: A Furher Inernaional Updae and Implicaions The Journal of Human Resources, 20/4, ss. 583-604. Psacharopoulos, G. Ve Parinos H. A. (2002), Reurns o Invesmen in Educaion: A Furher Updae, World Ban Policy Research Woring Paper 2881, Sepember. Solow, R. (1956), A Conrubuion o he Theory of Economic Growh, Quarerly Journal of Economics, LXX, s.65-94.