Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi Cilt 11, Sayı 2, 2011 ss. 269-275 Gelişimsel Basamaklara Göre Din Eğitimi Mustafa Köylü (Ed.) Nobel Yayınları, Ankara, 2010, 214 s. Din ve eğitim, insanlık tarihi kadar eski iki kavramdır. İkisinin de nihai amacı, insanın mutluluğu ve toplumun refahı ve huzurudur. Bu nedenle her iki kavram da topluma faydalı bireyler yetiştirmeyi amaçlamaktadır. İnsanın en iyi şekilde yetişmesi ve topluma faydalı olabilmesi için onun eğitimine ihtiyaç bulunmaktadır. Dolayısıyla bireyin eğitimi için ilk yapılması gereken şey, onun gelişimsel özelliklerinin bilinmesi ve buna göre eğitim imkan ve olanaklarının hazırlanmasıdır. db 11/2
270 db İslam eğitim-öğretim geleneğinde beşikten mezara kadar eğitim anlayışı artık günümüz batı toplumlarında yaşam boyu eğitim sloganıyla kendine yer bulmuştur. Dolayısıyla bireyin yaşamının her döneminde eğitime duyulan ihtiyaç, bireyin her yönüyle tanınmasını gerekli kılmaktadır. Günümüz eğitimsel yaklaşımlarında bireyin psikolojik, sosyal ve bilişsel özelliklerinin yanında dini özelliklerinin de bilinmesi önem arz etmektedir. Özellikle din eğitimi alanı ile ilgili olarak, etkili bir din eğitimi ya da din hizmeti sunabilmek için çocukluktan yaşlılığa kadar bireyin yaşamının her döneminin psiko-sosyal ve dini açılardan iyi bilinmesi ve eğitimin bu gelişimsel özellikler göz önünde bulundurularak yapılması artık bir zorunluluk olarak gözükmektedir. İşte bu zorunluluğun bir sonucu olarak ortaya çıkan Gelişimsel Basamaklara Göre Din Eğitimi adlı eser, çocukluk döneminden yaşlılık dönemine kadar hayatın tüm safhalarını ilgili yönlerden ayrıntılı bir şekilde ele alması bakımından önemli bir çalışma mahiyetindedir. Eser, her bölümü alanında uzman kişiler tarafından yazılan önemli editöryal bir çalışmadır. Kitap, temel olarak, çocukluk, gençlik, yetişkinlik ve yaşlılık dönemleri olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Çocukluk Dönemi Din Eğitimi başlıklı birinci bölümde, çocukluk dönemi genel özelikleri ile dini gelişimsel özellikleri ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Bu bölümde çocukluk dönemi genel özelliklerine; fiziksel özellikler, zihinsel özellikler, sosyal özellikler ve duygusal özellikler olmak üzere; dört başlık altında yer verilmiştir. Zihinsel gelişim özellikleri duyusal-hareket dönemi (0-2 yaş), işlem öncesi dönem (4-7yaş), somut işlemler dönemi (7-11yaş), soyut işlemler dönemi (11 yaş ve üstü) olarak ayrılmıştır. Piaget nin kuramı çerçevesinde ele alınan bu dönemlerde çocuklara dini kavramların öğretimi yapılırken; onların sahip oldukları ön öğrenmelere zihinsel süreçlerine bu dönemlerin öne çıkan gelişim özelliklerine dikkat etmenin önemi vurgulanmıştır. Çocukta din duygusunun gelişimi, şüphesiz belirli basamaklara göre şekillenmektedir. Çocukta doğduğu andan itibaren devam eden himaye altında bulunma duygusunun, dini yaşayışın esasını oluşturan Allah a sığınma duygusuna benzemesi çocuktaki dini eğilim ve inancın gelişmesinde başlangıç olarak kabul edilmektedir. Çocuğun dini gelişiminin bir özelliği olan kolay inanırlık çocuğun kendisine anlatılan ve öğretilenlere kuşku duymadan, içten inanmasına, taklit özelliği; dini yaşayışı tanıyıp öğrenmesinde ve alışkanlık kazanmasında önemli bir etken olmaktadır. Çocuğun soru
sormaya meyilli özelliği merak ve araştırma içgüdüsü; onda dinin temayüllerini anlamaya ve anlamlandırmaya yönelten doğal bir kabiliyet olur. Bu bölümde çocukluk dönemi dini inanç özellikleri İslam dininin altı esasına göre ele alınmıştır. Çocukta Allah inancının ilk belirtilerinin 3-4 yaşlarında kendisini göstermeye başladığı, bu yaşın dini dünyaya ilgisinin altın yaşı olduğu belirtilmiştir. Zihinsel gelişimleri somut düzeyde olduğu için bu dönemde Allah ı insani özelliklerle (antropomorfizm) bilmektedirler.(s.37) Çocukluk dönemi gelişiminin bir özelliği olan egosantrizm(benmerkezcilik) çocuğun Allah tasavvurunda kendini gösterir. (s.41) Çocukluk dönemi din eğitiminde en önemli faktör şüphesiz ki ailedir. Aile bireyleri çocuk için iyi bir model olmalı, çocuğun dini sorularından yararlanmalı, doğru bir Allah inancı vermeli, baskıyla değil sevgi ve hoşgörüyle yaklaşmalı arkadaş seçimine dikkat etmeli ve dini bayramlar kutsal gün ve gecelerin çocuğun inanç dünyasında önemli yer teşkil ettiğini bilerek hareket etmelidir. Sonuç olarak; çocukluk döneminde verilecek olumlu ve bilimsel temellere dayalı bir din eğitimi, bireyin sağlıklı bir dini duygu ve inanç gelişimine imkan verirken olumsuz ve bilimsel temeli olmayan, çocuğun gelişim düzeyine uymayan, ilgi ve ihtiyaçlarına cevap vermeyen bir dini eğitim de bireyin sağlıksız bir dini gelişim göstermesine neden olabilmektedir. Gençlik dönemi din eğitiminin konu edildiği ikinci bölümde, gençlik çağının bireyin kendini tanıması, sorumluluklarının farkında olması ve seçimler yapması gereken önemli bir gelişim evresi olduğu ifade edilmektedir. Bu dönemde yaşanılan en küçük ihmal, tedbirsizlik, hoşgörüsüzlük ya da yanlış eğitim bireyde tüm yaşamını olumsuz etkileyecek sonuçlara yol açabilmektedir. Gençlik çağının;dini uyanış çağı olması,gencin ben kimim, nerden geldim, nereye gidiyorum, şeklinde kendini arayan sorularla meşgul olması,bilgiye ve öğrenmeye istekli olması bu dönemde dini eğitimin ne kadar önemli olduğunun bir göstergesidir. Aynı zamanda günümüzde gençlikle ilgili yaşanan bir takım sıkıntılar; örneğin gençlerin yanlış yönlere kanalize edilmeleri kendilerine ve çevrelerine zarar veren bir takım davranışlara yönelmeleri istenmeyen durumlarla karşılaşılması; genci sürekli içten motive edecek ve iç denetimini sağlayacak bir dini eğitime olan ihtiyacı pekiştirmiştir. db 271
272 db Fırtınalı geçen bir dönem olarak bilinen ergenlik yılları bireyin pek çok psikolojik, sosyal, ekonomik ve ahlaki sorunlarla baş etmek zorunda olduğu bir dönemdir.(s.69) Bu nedenle gençlik çağı din eğitimi; gencin içinde bulunduğu dönemin özellikleri bilinerek aynı paralelde sürdürüldüğü takdirde istenen başarı elde edilebilir. Bu dönemde gençlerin soyut düşünme döneminde olduğu, cinsellik duygusunun geliştiği, kimlik arayışı ve kimlik bunalımının yaşandığı, kendini tanıma sürecinde olunduğu, bağımsızlık arayışı içinde dini konularda şüphe ve soruların başladığı, daha çok akran etkisinin görüldüğü göz önünde tutulmalıdır. Yazara göre, gençlik dönemi dini eğitiminde; sosyal ortamlardan kurumlardan yararlanmak, gencin sağlıklı bir özgürleşme süreci yaşamasına yardımcı olmak, onlara arkadaşça davranmak ve iyi özdeşim modelleri sunmak iyi bir dinleyici olmak, soru ve sorunlarına empatik yaklaşmak dikkat edilmesi gereken ilkelerdir. Gencin istenilen yönde davranış değiştirme sürecinde anne babanın ya da din eğitimcisinin doğrudan davranışa yönelik müdahalesi yerine, o davranışı yerine getirmesine yardımcı olacak bilişsel ve duyuşsal destek mekanizmalarını harekete geçirmesine yardımcı olacak bir tutumun benimsenmesi gençlik dönemi için en doğru yoldur.(s.102) Sonuç olarak bu dönemde etkili bir dini eğitim için gençleri ve gençlerin içinde bulunduğu dönemin bilişsel, duyuşsal, davranışsal gelişim özelliklerini iyi tanımalı, onları doğru kanallara yönlendirmeli, motive edip desteklemeli görev ve sorumluluk bilinci oluşturularak bireyin toplumsal hayata hazırlanmasına; sağlıklı birey olmasına özen gösterilmelidir. Bölümde gençlik çağı özelliklerine uygun olarak; gençlerin hangi aşamada hangi dini eğitime daha hazır hale geldiği ve daha fazla ihtiyaçları olduğu, dini eğitim sürecinde gençlerin aktif olmalarının nasıl sağlanacağı en çok zorlanılan dini ya da ahlaki eğitimin ne olduğu ve çözümleri üzerine önerilerin de yer alması, okuyucuyu yönlendirme açısından daha iyi olabilirdi. Yetişkinlik dönemi din eğitiminin yer aldığı üçüncü bölümde; yetişkin din eğitimini gerekli kılan nedenler, yetişkin din eğitiminin özellikleri, gelişimi, metotları ele alınarak incelenmiş sonuç ve bazı önerilere yer verilmiştir. Yetişkinlik dönemi genel özelliklerinin bilinmesi yetişkin bireyi tanımaya ve eğitimin daha verimli hale getirilmesine olumlu yönde
etki etmektedir. Yetişkin tanımı ve yaşı; ülkelere, çevreye göre değişiklik gösterse de insan hayatının en uzun dönemini kapsadığından ilk yetişkinlik (20-35), orta yetişkinlik (36-55) ve son yetişkinlik (56 ve sonrası) olmak üzere üç başlık altında incelenmiştir. İlk yetişkinlik dönemi bireyin hayatının en yoğun olduğu, çeşitli kararlar alıp sorumluluklar yüklendiği bir dönemdir. Bu dönemde bağımsızlık, kişilik, yakın ilişki dostluk gibi üç psikolojik özellik gündemdedir. Duygusal gelişim de bu dönemin belirgin bir özelliğidir. İlk yetişkinlik; sosyal gelişim açısından değişen durumlara ve yeni kavramlara alışma ve uyum sürecini içerir. Evlilik, anne baba olma, iş seçimi bunlar arasındadır. İnsan hayatının en yoğun şekilde yaşandığı bir evredir. Orta yetişkinlik; 36-55 yaşlarını kapsar. Bu dönemde bedensel ve zihinsel güçte azalmaya rağmen bireyler ilk yetişkinlikte yaptıkları faaliyetlerin çoğunu yapabilirler.(s.124) Bireylerin gelecek algıları gençlerin geleceğe bakış açılarından farklıdır. Yetişkin, zamanın sınırsız olmadığını anlar. Yetişkin için zaman geçirmek, para harcamak kadar önemli hale gelir. Hayatı nmuhasebesini yapma, yaşam şartlarından memnuniyetsizlik ve stres bu dönemin bunalımları arasındadır. Ancak, bireylerin toplum üzerinde gösterdikleri etkilerin zirve dönemi de bu dönemdir. Yetişkinlik dönemi dini gelişimi de çocukluk ve ergenlik döneminde ki dini inançtan farklıdır. Yetişkin birey önceki dönemlerde edindiği yaşantılarla kendi dini inanç ve anlayışını kurmaya başlar. Genç yetişkinler hem bireylere hem de insanlığa karşı empatik yaklaşım geliştirirler. Bu dönemde genellikle nasıl hayat yaşamalıyım, hayatın anlam ve gayesi ne olmalıdır tarzında sorular bilincinde vardır. Etkili bir din eğitimi yetişkinler için günümüzde daha önemli hale gelmiştir. Bu noktada bazı ilkeleri bilmek ve dikkat etmek faydalı olacaktır. Yetişkinlerin bireysel öğrenme isteği geliştirilerek, bu bağlamda açık, sade anlaşılır eserler yazılmalı, görsel ve işitsel materyaller çoğaltılmalıdır. Konular daha çok problem merkezli olmalıdır. Eğitim ve öğretimin fiziki psikolojik alt yapıları iyi hazırlanmalıdır. Zaman verimli kullanılmalı, hedef kitlenin ilgi ve ihtiyaçları göz önünde bulundurulmalıdır. Tüm bu noktalarda yetişkin eğitimcilerinin de normal öğretmenden farklı olması gerekecektir. Yetişkin eğitimcisinin uzman rehber tarzda olması; daha esnek, arkadaş- db 273
274 db ça davranan bir yaklaşım sergilemesi muhatabını anlaması gerekmektedir. Sonuç olarak; yazar, etkili bir yetişkin din eğitimi için, kendi ülkemizin ekonomik, sosyal, dini, kültürel özellikleri ile yetişkin din eğitimi özelliklerini dikkate alarak yetişkinlerin gelişimsel özellikleri ve ihtiyaçları doğrultusunda eğitim programları hazırlanması gerektiğini ifade etmektedir. Kitabın dördüncü ve son bölümünde yaşlılık dönemi din eğitimi ele alınmıştır. Her ne kadar yaşlılık dönemi eğitimi, insanların bir kısmı için; yaşlıların fazla ömürlerinin kalmadığı, üretimde bulunmadığı ve değişime kapalı bir dönem olduğu gibi gerekçelerle eğitimin gereksiz olduğu anlamına gelse de; günümüzde yaşam sürelerinin uzaması, ömür boyu eğitim felsefesi ile bu kanı değişmiştir. Dinimizde; beşikten mezara kadar eğitim tabiri ile bu dönem eğitimini destekler mahiyettedir. İslam dini öğrenebilir konumda olan herkese bilginin ulaştırılması ve dinin tebliğ edilmesi prensibini benimsemiştir.(s.162) Yaşlılık dönemi genel özellikleri ile ilgili olarak, bu dönemde, sosyolojik özelliklerde bedensel ve psikolojik yapılarda değişmeler meydana gelmektedir. (s.170) İlerleyen yaşla birlikte fizyolojik olarak bireyde bazı gerilemeler ve kayıplar olabilmektedir. Duyu organlarında özellikle görme ve işitmedeki sıkıntılar yaşlıların öğrenme faaliyetlerine katılımlarını engelleyen faktörlerdendir. Bu dönemin psiko-sosyal bir özelliği olan benlik bütünlüğü, bireyin önceki yaşantılarıyla ilişkili olarak anlam kazanır. Dini inançların bu dönemde daha etkili hale gelmesi, özellikle yaşla birlikte ölüm, ayrılık, ihtiyarlık, gençliğe özlem ve acziyet kavramlarının daha yakından anlaşılmasıyla bireyin yaratıcı ile iletişim kurma isteği ve dine yönelim artmaktadır. Özellikle ölüm sonrası hayat konusunda kesin cevabı ve tek teselliyi din anlamlandırmaktadır. Yine İslam dininin sosyal etkinliklere önem vermesi, cemaat kültürü de yaşlı bireylerin aşılması zor problemlerinin çözümüne katkı sağlamaktadır. Yaşlılık dönemi dini eğitimi, yaşlıların öğrenmede engel teşkil eden özelliklerini bilerek bunları en aza indirecek yöntem ve teknikleri bilmekle etkili olur. Yaşlı bireylerin vakitlerinin iş saatleriyle sınırlı olmaması, sadece kendilerinden sorumlu olmaları, daha özgür olmaları bu dönem dini eğitimi için bir fırsattır.(s.186)
Sonuç olarak, kitap, gelişimsel dönemleri gerek, biyolojik gerek psiko-sosyal ve gerekse dini gelişimsel açıdan bir bütünlük içinde ele alması bakımından oldukça önemli bir çalışma mahiyetindedir. Ayrıca tüm gelişim dönemlerinin bir bütünlük içinde aynı eserde toplanması, okuyucuya, bireyin gelişimsel sürecini her yönüyle bir bütünlük içinde görme imkanı sağlamaktadır. Bununla birlikte akıcı bir üslupla kaleme alınan eser, İlahiyat fakültelerinde din eğitimi dersinde kaynak kitap olarak okunabilecek nitelikte akademik bir düzeye de sahip görünmektedir. Emine KÜREK OMÜ Sosyal Bilimler Enst. kurek19@hotmail.com db 275