Yaratıcı Düşünme Teknikleri 1 Yrd. Doç. Dr. M. Volkan Türker 1 1954 yılında RAND işletmesinde görev yapan biliminsanları 50 yıl sonra yani 2004 yılında ev bilgisayarının (PC) neye benzeyeceğine ilişkin geleceği öngören bir model yapmışlardır. Yaptıkları modelin çalışabilmesi için o gün mevcut olan bilimsel verilen yeterli olmadığını ve 2004 yılında bu gibi bilgisayarların ekonomik açıdan her evde bulunamayacağını belirtmişlerdir. 2 1. Beyin Fırtınası Alex Osborn, 1930. Sıradan insanların yaratıcılığını açığa çıkarma amacıyla geliştirildi. 3 4
Osborn un BF ye ilişkin dört kuralı 1. Eleştiri yasaktır ; Fikirler ilk oturumda değil, daha sonra eleştirilir. 2. Atış serbesttir ; Ortaya ne kadar uçuk fikir atılırsa, o kadar iyidir. 3. Hep daha fazla ; Fikir ne kadar çoksa, iyi bir fikir ortaya çıkma şansı da o kadar fazladır. 4. Birleştir ve iyileştir ; Ekip üyeleri, diğer fikirleri iyileştirme veya değiştirmeye Beyin Fırtınası Tekniği Esas amacı çeşitli fikirlerin ortaya atılması olan bir toplantıdır. Fikirlere müdahale yapılmaz, eleştiri kabul edilmez. Mantıksız fikirler bile ileri sürülebilir/sürülmelidir. Grup önemli fikirleri yine kendi seçecektir. 5 6 yönelik önerilerde bulunmalıdır. Beyin Fırtınası Tekniği Beyin Fırtınası Tekniği Bir sorunun nedenlerini bulmaya yönelik yapılabilir; Departmanlar arası çatışmanın nedenleri nelerdir? X makinesinin fire yaratma nedenleri nelerdir? vbg 7 Bir sorunun çözümlerini bulmaya yönelik olarak da uygulanabilir; Sosyal faaliyetlerimizi geliştirmek için neler yapabiliriz? Reklamlarda kullanacağımız slogan ne olmalıdır? Öğretim elemanı ile öğrenci iletişimini nasıl iyileştirebiliriz? vbg 8
Tipik bir BF süreci Başkan seçilir/belirlenir, Başkan oturumun amacını ortaya koyar, Konuyu tahtaya yazar, İlk bir-iki tur sırayla sonrasında sıraya bağlı olmaksızın fikirleri not eder, Grubun fikirleri tükenmeye başladığında değerlendirmeye geçilir, Sıralama veya puanlama yapılarak fikirler önem derecesinde sıralanır, Oylama ile bu fikirlerden en önemlileri seçilmeye çalışılır. 9 BF Tekniğinde dikkat edilmesi gereken hususlar BF çoğu zaman tek başına uygulanan bir teknik değildir. Amaç, bir sorunun nedenini aramaksa, BF sonrası mutlaka Balık Kılçığı tekniği uygulanmalıdır. Fikirler kişilerin değil grubundur. Mutlaka çözüm bulunacak diye düşünülmemelidir. BF; fikirlerin özgürce ifade edilmesi ve insanların birbirlerinin fikirlerinden esinlenerek daha zengin fikirler yaratması esasına dayanır. 10 2. Arthur Koestler İkili Çağrıştırma Fikri 1964; The Act of Creation. Zihnin aynı durumu veya fikri kendi içinde tutarlı ama alışkanlık gereği birbirleriyle bağdaşmaz iki ayrı referans çerçevesi içinde algılayarak yarattığı çağrışımlardır. Ör: Zihnin aynı kelimeyi aynı anda iki farklı anlamda algılaması. (ör: Cinas) 11 Cinas Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç Yahya Kemâl Geç : zaman bakımından Geç : geçmek fiilinden 12
İkili Çağrıştırma (Bisociation) Arthur Koestler İkili Çağrıştırma Fikri Koestler ın çalışmaları davranışçı görüşlere (Pavlov, Skinner, vs.) bir eleştiri niteliği taşır. Çağrıştırıcı düşünme; zihinsel yaşamı meşhur etki-tepki prensibinden kurtarmaya çalışır. Koestler a göre zihin; dönüştürücü ve yaratıcıdır. 13 14 Arthur Koestler İkili Çağrıştırma Fikri Yaratma eylemi eğer ikili-çağrıştırma içeriyorsa, o zaman böylesi düşünmeyi, bilinçli olarak teşvik ederek yaratıcılığı öğrenebiliriz. Bu çabaların en geniş kullanım alanı bulduğu yer; metafor kullanımıdır. Ör: Makine metaforu, organizma metaforu, vs.. Metafor kullanımına örnek Elinizi kağıttan hiç kaldırmadan aşağıdaki dokuz noktadan en fazla dört düz çizgiyle birleştirin. 15 16
Kutunun dışına çıkın! thinking outside the box Da Vinci nin uçan makinesinden günümüze 17 18 İkili Çağrıştırma Fikri İkili Çağrıştırma Fikri Saat + Radyo Telefon + Kamera Internet + Televizyon 19 20
3. Edward De Bono Yanal Düşünme (Lateral thinking) 1960 lı yılların sonunda ortaya çıktı. De Bono ya göre; Dikey düşünme; geleneksel mantıksal düşünmedir. Problemden yola çıkar ve adım adım çözüme varır. Ör: toplama yapmak, soru çözmek, maliyet azaltma projesi, vs Yanal Düşünme Yanal düşünme; doğru yanıtı bulmakla değil, yeni bir fikir bulmakla ilgilenir. Amaç çözmek değil, yeni bir şey bulmaktır. 21 22 Yanal Düşünme De Bono, yaratıcılığı tanımlanamaz ve açıklanamaz bir şey olmaktan kurtarıp, uygulanabilir bir strateji olarak geliştirmeye çalışır. Edward De Bono ya göre Yanal Düşünme yanal düşünme dikey düşünme 23? 24
Edward De Bono ya göre Yanal Düşünme Bir kavramla başlayan ve ardından çözüme ulaşana dek bu kavramla çalışmaya devam eden dikey düşünüş, gittikçe daha derinleşen bir çukur açmak gibidir; bir çözüm geliştirmeden önce soruna alternatif yollardan bakmayı keşfeden yanal düşünce ise farklı yerlerde bir yığın çukur açmak Yanal Düşünme pratiği Basit bir uygulama örneği; Bir sorunu, olayı, anıyı anlatmaya başlayın. Bir süre anlattıktan sonra durun ve diğerlerine sorun; siz olsanız ne yapardınız? Kaldığınız yerden devam etmelerini isteyin Birbirinden farklı birçok yeni fikir ile karşılaşacaksınız gibidir. 25 26 Yanal Düşünme Örneği Bir adam bara girer ve barmenden içmek için bir bardak su ister. Barmen barın altına eğilir, bir silah çıkartır, su isteyen adama doğrultur ve tetiği çeker (silah boştur patlamaz). Su isteyen adam barmene Teşekkür Ederim der ve bardan çıkar. Burada ne olmuştur? Yanal düşünün Barmen, adamı doğru duymuş mudur? Cevap: Evet Barmen, bir nedenden ötürü sinirli midir? Cevap: Hayır Silah oyuncak mıdır? Cevap: Hayır Birbirlerini önceden tanıyorlar mıydı? Cevap: Hayır 27 28
Yanal düşünün Adam teşekkür ederim ifadesini iğneleyici bir şekilde mi söylemiştir? Cevap: Hayır, aksine çok samimidir. Adam su isterken saldırgan veya kaba mıdır? Cevap: Hayır. Adam suyu normalden farklı bir şekilde mi istemiştir? Cevap: Evet. 29 Konstrüktivist* Yaratıcılık * Oluşturmacı anlayışta bilgi bilenden bağımsız bir şekilde doğada var olmaz. Bilgi özneden bağımsız değildir, özne bilgiyi kendi için öteki öznelerle etkileşimi sırasında oluşturur, oluşturduğu bilgiden kendi de çevresi de etkilenir. 30 Konstrüktivist Yaratıcılık 4. Morfolojik Analiz Beyin Fırtınasından geliştirilen tekniklerdir. Temel felsefeleri; -Az çok mekanik bir şekilde- ortaya ne kadar çok fikir atılırsa, o kadar yaratıcı fikir ortaya çıkacaktır (en azından ilginç fikirlerin hammaddesi olacaktır). Morfolojik Analiz, TRIZ, LaSalle Matrisleri. 31 İsviçreli Fritz Zwicky, 1940 lı yıllar. Genellikle üç veya daha fazla değişken kullanarak bir matris oluşturmak ve ortaya çıkan bütün kombinasyonları incelemektir. 32
Morfolojik Analiz Ör: yeni ürün fırsatları yakalamaya çalışan yenilikçi bir ekip; süreçler, pazarlar ve hammaddeler gibi bir dizi değişken belirleyip, bunları karşılıklı ilişkileri içinde bir matris ya da bir modele yerleştirebilir. Bazı kombinasyonlar zaten varolan ürünlere tekabül edecektir, bazıları ise Morfolojik Analiz Amaç; süreç, hammadde ve pazarların başarılı bir ürün yaratılmasını sağlayacak potansiyel (denenmemiş) bir kombinasyonu ortaya çıkarmaktır. yeni fikirlere işaret edebilir. 33 34 Morfolojik Analiz Süreci Birinci adım; Çözülmek istenen problem, yapılmak istenen buluş, kısa ve öz bir şekilde tanımlanmalı, formüle edilmelidir. İkinci adım; Söz konusu problem, buluş ile ilgili çözüme, sonuca ulaşmada önemli olabilecek bütün değişkenler belirlenmelidir. 35 36
Morfolojik Analiz Süreci Üçüncü adım; Bütün potansiyel çözümleri içeren Morfoloji kutusu veya çok yönlü matris oluşturulmalıdır. Dördüncü adım; morfoloji kutusunda bulunan bütün olası çözümler, fikirler, amaçlara ulaşma doğrultusunda incelenmeli ve değerlendirilmelidir. Beşinci Adım; Uygun çözümler, yeni fikirler, seçilmeli ve uygulanmalıdır. 37 Segment of morphological field for the Swedish bomb shelter program study, showing one of 25 possible policy solutions. 38 Morfolojik Analiz Kritiği Sanayi işletmelerinde tercih edilmekle beraber, yaratıcı düşünmeyi oldukça mekanik bir yola soktuğu da bir gerçektir! 39