TÜRKİYE NİN UÇUCU YAĞ SEKTÖRÜ DIŞ TİCARETİ

TÜRKİYE NİN UÇUCU YAĞ SEKTÖRÜ DIŞ TİCARETİ Mustafa ÖZTÜRK mustafaozturk@gthb.gov.tr Mükremin TEMEL mukremin.temel@gthb.gov.tr Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü-Yalova ÖZET Uçucu yağlar doğru teşhis edilmiş aromatik bitkilerden standart bir işlemle elde edilen kokulu sıvılardır. Tıbbi ve aromatik bitkilerden elde edilen uçucu yağların sentetik yolla elde edilenlere nazaran etkisinin çok yönlü olması, çevre ve insan sağlığına zararlı etkilerinin olmaması, ilaç sanayi yanında, gıda ve meşrubat, parfüm ve kozmetik endüstrisi ile aromaterapi gibi pek çok alanlarda kullanılması nedeniyle, dünyada her geçen yıl tüketimi artmakta, buna paralel olarak ülkemizde de gelişmekte olan bir sektör konumunda bulunmaktadır. Türkiye uçucu yağ içeren bitkiler bakımından oldukça zengin bir floraya sahiptir ve yüzlerce farklı uçucu yağ bitkisi doğal olarak yetişmektedir. Türkiye nin uçucu yağlar dış ticareti yıllar itibariyle dalgalanmalar göstermekte birlikte; sektör dış ticaret fazlası veren bir yapıya sahiptir. Türkiye nin uçucu yağ ihracatı son 10 yıl içerisinde (2005-2014) %117,0 lik artışla 32 milyon 263 bin $ a yükselmiştir. Uçucu yağ ihracatında gül ve kekik uçucu yağları önemli bir paya sahip bulunmaktadır. Uçucu yağ ithalatımız 2005-2014 yılları arasında %174,4 oranında artış göstererek 23,3 milyon $ a ulaşmış olup; ithalatta nane, portakal ve limon uçucu yağları ilk sıralarda yer almaktadır. Türkiye nin uçucu yağ ihracatının dış pazar istekleri ile kalite özellikleri belirlenmiş standart ve sürdürülebilir üretim modelinin hayata geçirilmesiyle ivme kazanması kaçınılmazdır. Anahtar Kelimeler: Türkiye, uçucu yağ, dış ticaret, ihracat, ithalat FOREIGN TRADE OF TURKEY'S ESSENTIAL OIL SECTOR ABSTRACT Essential oil is fragrant fluid which is derived by a standard process from correctly identified aromatic plants. Essential oil obtained from medicinal and aromatic plants had multidirectional effects and no harmful effects on human health and environment so that they had preferred more than synthetically obtained. It is also used in pharmaceutical, food, beverage, perfume and cosmetics industry. Because it is used in many fields world consumption is increasing every year, it is located in a sector emerging in parallel to our country. Turkey has a very rich flora in terms of hundreds of different plants contain essential oils and essential oil plants are naturally grown. Foreign trade of Turkey's essential oils shows fluctuations and foreign trade sector has a structural surpluses. Turkey's essential oil exports increased 117,0% 2155

and reached to 32 million 263 thousand $ in the last 10 years (2005-2014). Essential oil of thyme and rose exports has a significant share. Essential oil imports have increased by 174.4 and reached to 23,3 million $ between the years 2005 to 2014. Mint, orange and lemon essential oils are located in the first row of import. Turkey's essential oil export will be accelerated by established standard quality characteristics according to demands of foreign markets and sustainable production model. Keywords: Turkey, essential oil, foreign trade, export, import 1. GİRİŞ Uçucu yağlar aromatik bitkilerden su buharı damıtması ile elde edilen, oda sıcaklığında sıvı olan, bazen donabilen, uçucu, kuvvetli kokulu ve yağımsı karışımlardır. Uçucu yağlar açıkta bırakıldığında oda sıcaklığında bile buharlaşabildiğinden bunlara uçucu (eterik) yağ denilmektedir. Bugün doğada yetişen 300 e yakın bitki familyasından yaklaşık 1/3 ü uçucu yağ içermektedir (Anonim, 2013). Uçucu yağ içeren bitkiler bakımından oldukça zengin bir floraya sahip olan ülkemizde yüzlerce farklı uçucu yağ bitkisi doğal olarak yetişmekle birlikte bazı bitkilerin tarımı da yapılmaktadır. Uçucu yağlar ve aromatik ekstreler, koku ve tat endüstrileri tarafından parfüm, gıda katkıları, temizlik ürünleri, kozmetikler ve ilaçların terkibinde, aroma kimyasallarının kaynağı olarak, yada doğala özdeş ve yarı-sentetik yararlı aroma kimyasallarının sentez başlangıç maddesi olarak kullanılırlar (Başer, 1998). İlaç, gıda, meşrubat, parfüm ve kozmetik sanayi yanında, özellikle son yıllarda aromaterapi uygulamaları ve tarımsal üretimde de kullanılmaya başlaması, uçucu yağlara olan talebi artırmaktadır. İnsektisit, fungisit, herbisit ve nematosit olarak, doğal mücadele kaynağı şeklinde kullanımlarının yanında; hayvansal üretimde, kanatlılarda ve arıcılıkta son zamanlarda kullanım alanı bulmuştur (Başer, 2000). Gıda korumada kullanılan kimyasal maddelere yasal sınırlamalar getirilmesi nedeniyle, bitkilerden elde edilen ve antioksidan olarak kullanılabilen uçucu yağlara olan talep her geçen gün artmaktadır. Dış pazar istekleri göz önüne alındığında kalite özellikleri belirlenmiş standart ve sürdürülebilir üretim modelinin hayata geçirilmesi önem kazanmaktadır. Bunu sağlayabilmenin ana yolu da doğal kaynaklarımız olan uçucu yağ bitkilerini kültüre alarak ıslah çalışmaları yürütmek, böylece verim ve kalite artışı sağlanmış standart materyaller ile uçucu yağ üretimi yapmaktır (Öztürk ve ark., 2008). Tarla tarımı şeklinde yapılan üretim bir taraftan flora üzerindeki baskıyı azaltırken, diğer taraftan da bu ürünlerden elde edilen uçucu yağların dış pazarlarda daha yüksek fiyatlarla alıcı bulmasını sağlayacaktır. Aynı zamanda iç pazarda gereksinim duyulan ve şu anda ithalat yolu ile karşılanan bazı uçucu yağların da ülkemizde üretilmesi sonucu döviz kaybının da önüne geçilebilecektir. 2156

2. MATERYAL VE YÖNTEM Çalışmada, Türkiye İstatistik Kurumu ndan elde edilen uçucu yağlar dış ticareti ile ilgili istatistiksel veriler ve konu ile ilgili diğer yayınlar materyal olarak kullanılmıştır. Makro düzeyde çeşitli kaynaklardan derlenen verilerin analizinde yüzde hesapları ve ortalamalardan yararlanılmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1 Türkiye nin Uçucu Yağlar İhracatı Türkiye önemli bir potansiyele sahip olduğu halde, koku ve tat endüstrisi, alkolsüz içkiler ile ilaç sanayiinde kullanılan uçucu yağlar üretim ve ihracatında henüz istenilen seviyelerde değildir. Uçucu yağ üretim ve ihracatının büyük bir kısmını gülyağı oluşturmaktadır. Gülyağı ve gül konkreti aynı Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon (GTİP) numarası ile ihraç edilmektedir. Türkiye gülyağı üretiminde dünyada söz sahibi ülkelerin başında gelmektedir. Su buharı distilasyon sistemi ile yaklaşık 3,5-4,0 ton gül çiçeğinden 1 kg gülyağı elde edilebildiğinden gülyağı en pahalı uçucu yağlar arasında bulunmaktadır. Gül çiçeğinin ekstraksiyon yöntemiyle işlenmesinden gül konkreti üretilmektedir. 1 kg gül konkreti elde etmek için yaklaşık 350 kg gül çiçeği işlenmesi gerekmektedir. Üretilen gül yağı ve gül konkretleri parfüm ve kozmetik sanayiinde kullanılan en pahalı hammaddelerdendir. Gül yağının %95 i ve gül konkretinin ise tamamı ihraç edilmektedir (Anonim, 2015a). Ülkemiz gülyağı dışında, diğer uçucu yağlarda dünyada önemli bir etkinliğe sahip bulunmamaktadır. Türkiye nin yıllar itibariyle, başlıca uçucu yağlar ihracatının verildiği çizelge 1 incelendiğinde, toplam uçucu yağlar ihracat değerlerinde dalgalanmalar olduğu dikkati çekmektedir. Bu dalgalanmaların büyük ölçüde gülyağı ve stearopten uçucu yağlarındaki artış ve azalışların sonucu olduğu söylenebilir. Türkiye nin 2005 yılında 15 milyon dolar seviyelerinde olan uçucu yağ ihracatı 2013 yılında %69,2 oranında artarak 25 milyon dolar seviyelerine yükselmiş, 2014 yılında bir önceki yıla göre %28,3 lük artışla 32 milyon 263 bin $ a ulaşmıştır. 2014 yılında uçucu yağlar ihracatının değer olarak %43,3 ünün gülyağı, %11,8 inin stearopten yağı ihracatından elde edildiği dikkati çekerken, kekik yağı ihracatının son yıllarda önemli artış göstererek 32 milyon dolar civarında olan toplam uçucu yağ ihracatından %9,7 oranında pay aldığı görülmektedir (Anonim, 2015b). Ülkemizden ihraç edilen uçucu yağların bazıları, Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu nun diğerleri kapsamında yer aldığı için, adları ve ihraç değerleri tam olarak belirlenememektedir. Diğerleri faslında ihraç edilen uçucu yağların neler olduğunun ortaya 2157

konulabilmesi için, tüm uçucu yağ ihracatlarının ayrı ayrı kalemler halinde kayıtlara geçirilmesi gerekmektedir. Dünyada uçucu yağ üretim potansiyeli gelişmekte olan ülkelerde olmakla birlikte, uçucu yağ pazarlarının çoğunluğu sanayileşmiş ülkelerdedir. Uçucu yağ pazarları çok tutucu olduğundan yeni üreticilerin bu pazarlara girip, güvenli bir yer edinmeleri için entegre bir pazarlama stratejisi oluşturup uygulamaları gerekmektedir. Bu stratejinin temel unsurları ürün verim ve kalitesinin kararlılığı, düzenli arz ile pazar gereksinimleri ve fırsatları konusunda gerekli bilgi akışının sağlanmasıdır. Ürün kalitesinin kararlılığını ve verimini garanti altına almak için doğru bitki türünün organize biçimde sistemli tarımı, uygun teknoloji, güvenli hammadde, ürün depolama ve nakliye imkânları ile etkin bir yönetim sisteminin var olması gerekmektedir. Dünyada uçucu yağ üretiminin %65 i odunlu bitkilerden yani ağaç ve çalılardan temin edilmekte olup; bunlar arasında yükte ağır-pahada hafif narenciye yağları ile yükte hafif-pahada ağır gül ve yasemin yağlarının önemli olduğu bildirilmektedir (Başer, 2000). Dünya uçucu yağ üretiminin %3 ü ilaç sanayi, %34 ü alkolsüz içkiler ve %63 ü ise koku ve tat endüstrileri tarafından kullanılmaktadır (Başer, 1997). Çizelge 1. Türkiye nin yıllar itibariyle başlıca uçucu yağlar ihracatı (Değer: $) Uçucu Yıllar Yağ Adı 2005 2008 2010 2011 2012 2013 2014 Portakal 2791 30391 33982-4844 489129 256178 Limon 1362 10927 98285 97329 149981 198692 272343 Diğer Turunçgiller 11289 29729 29498 167399 237122 17652 14709 Yasemin, Güveotu, Itır - - - - 347-1586 Lavanta - - 3061 41373 14082 9756 18562 Nane 683 587 26044 1345 208040 51153 37173 Karanfil - 118 196 854 4121-546 Kekik 1104060 1584084 1233420 1050075 1294381 2561309 3128775 Gül 7174393 11210148 9157202 10300738 12613231 10748439 13961163 Oğulotu - 16563 - - - 603 137 Stearopten 3117897 3736722 358924 1100385 896372 1420055 3814944 Toplam 11412475 16619269 10940612 12759498 15422521 15496788 21506116 Diğerleri 3455946 8019127 6.551888 9417218 9371365 9657352 10757194 Genel Top. 14868421 24638396 17492500 22176716 24793886 25154140 32263310 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtları, Ankara 2015. 2158

32,3 milyon dolar civarında gerçekleşen 2014 yılı uçucu yağ ihracatının %67,2 si Fransa, %6,1 i İngiltere, %5,4 ü Almanya, %4,5 i İsviçre %3,3 ü Kanada ve %2,0 si ABD ve %1,0 i Bahreyn ne yapılmıştır (çizelge 2). Uçucu yağlar ihracatımızın önemli bir kısmının Avrupa Birliği ülkelerine yönelik olduğu ifade edilebilir. 2014 yılında Fransa, Almanya, İsviçre ve İngiltere gülyağı ihracatı yapılan en önemli ülkeler olarak dikkati çekerken, Kanada, İsviçre ve ABD kekik yağı ihracatı yapılan önemli ülkeler olarak görülmektedir (Anonim, 2015b). Çizelge 2. Türkiye nin yıllar itibariyle önemli ülkelere göre uçucu yağlar ihracatı* (Değer: $) Yıllar 2014 Ülkeler 2010 2011 2012 2013 2014 % Fransa 9.959.643 14.496.813 16.219.521 16.617.401 21.696.486 67,2 İngiltere 1.024.687 1.150.300 1.750.136 1.355.279 1.964.568 6,1 Almanya 2.789.648 3.139.140 2.092.724 1.333.227 1.742.960 5,4 İsviçre 754.602 333.475 984.655 905.648 1.457.410 4,5 Kanada 247.068 297.472 349.262 720.436 1.064.316 3,3 ABD 762.330 873.190 723.051 1.143.267 812.557 2,5 İspanya 78.180 74.862 65.362 68.143 638.664 2,0 Bahreyn 221.173 124.087 287.897 342.425 324.884 1,0 Hindistan 294.954 419.325 906.128 45.172 240.742 0,7 Macaristan 238.439 76.007 17.769 384 174.352 0,5 Toplam 16.370.724 20.984.671 23.396.505 22.531.382 30.116.939 93,3 Diğerleri 1.121.776 1.192.045 1.397.381 2.622.758 2.146.371 6,7 Genel Toplam 17.492.500 22.176.716 24.793.886 25.154.140 32.263.310 100,0 * Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtlarından yararlanılarak hazırlanmıştır. 3.2 Türkiye nin Uçucu Yağlar İthalatı Türkiye nin yıllar itibariyle başlıca uçucu yağlar ithalatı çizelge 3 te verilmiştir. Çizelge 3 incelendiğinde, son üç yılda uçucu yağlar ithalatında artış olduğu görülmektedir. Ülkemizin 23,3 milyon dolar civarında gerçekleşen 2014 yılı uçucu yağlar ithalatının; %12,0 si nane, %9,8 i portakal, %.6,4 ü limon, %5,1 i diğer turunçgiller ve %2,6 sı oğulotu yağları olup, adı geçen uçucu yağlar Türkiye uçucu yağ ithalatında önemli kalemler olarak dikkati çekmektedir (Anonim, 2015b). Çizelge incelendiğinde uçucu yağlar ithalatının önemli bir kısmının diğerleri faslı altında gerçekleştirildiği görülmektedir. Bu nedenle diğerleri faslı altında hangi uçucu yağların ithalatının yapıldığı tam olarak ortaya konulamamaktadır. 2159

Uçucu Yağ Adı Çizelge 3. Türkiye nin yıllar itibariyle başlıca uçucu yağlar ithalatı (Değer: $) Yıllar 2005 2008 2010 2011 2012 2013 2014 Bergamut 262560 - - - - - - Portakal 663683 650989 788128 1655148 1597893 1681796 2283784 Limon 377504 863047 709787 955512 681183 848235 1479481 Küçük Limon 57450 - - - - - - Diğer Turunçgiller 120790 920013 702671 1298059 929032 1027713 1194730 Lavanta 220515 121061 133955 153880 95812 142888 210884 Nane 2726973 3282108 1850601 3667007 2801685 2631500 2787061 Güve Otu 26327 - - - - - - Karanfil 31255 98009 158590 75239 125154 144017 93608 Yasemin 10753 - - - - - - Yasemin, Güveotu, Itır 58298 28692 19877 53042 42758 15483 116331 Oğulotu 225381 473562 226012 368612 216625 260403 604869 Kekik 1507 2223 28133 1520 3924 20848 28810 Gül 2542 20364 151156 296760 332968 195291 330449 YılangYılang 43547 95743 45300 140606 91377 89353 186909 Stearopten - - - - 271488 489708 176908 Toplam 4829085 6555811 4814210 8665385 7189899 7547235 9493824 Diğerleri 3649559 7088500 7341149 10811733 10858552 11735114 13769659 Genel Toplam 8478644 13644311 12155359 19477118 18048451 19282349 23263483 Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtları, Ankara 2015. Türkiye nin uçucu yağ ithalatı yaptığı ülkeler ve değerlerinde yıllara göre önemli değişiklikler söz konusudur. İthalat yaptığımız ülkelerin payları yıllara göre değişmekle beraber, 2014 yılında uçucu yağlar ithalatımızın değer olarak %15,3 ü Almanya, %15,2 si Hindistan, %11,9 u Fransa, %11,7 si İspanya ve %10,8 i ABD den yapılmıştır (çizelge 4). Sri Lanka dan yaptığımız ithalatın değer olarak yıllar itibariyle artmakta olduğu dikkati çekerken; Çin, İtalya, Endonezya, İngiltere ve Brezilya ithalat yaptığımız diğer önemli ülkeler olarak göze çarpmaktadır. Portakal uçucu yağında; ABD, Brezilya, Almanya ve İngiltere, limon uçucu yağında İspanya, İngiltere ve İtalya, nane uçucu yağında ABD, Almanya ve Fransa, gülyağında Bulgaristan, lavanta uçucu yağında İspanya ve Almanya, oğulotu uçucu yağında Endonezya en fazla ithalat yaptığımız ülkeler arasındadır (Anonim, 2015b). 2160

Çizelge 4. Türkiye nin yıllar itibariyle önemli ülkelere göre uçucu yağlar ithalatı* (Değer: $) Ülkeler Yıllar 2014 2010 2011 2012 2013 2014 % Almanya 1.839.449 4.221.535 2.850.606 3.467.250 3.558.238 15,3 Hindistan 2.182.180 4.358.007 3.505.191 3.621.544 3.540.531 15,2 Fransa 1.522.725 1.790.651 1.778.491 1.773.805 2.774.379 11,9 İspanya 1.262.807 1.960.176 1.593.991 1.592.763 2.713.835 11,7 ABD 733.861 1.315.521 1.380.701 1.529.049 2.516.410 10,8 Çin 558.599 650.320 1.917.107 2.426.939 1.623.243 7,0 İtalya 721.825 1.215.344 611.245 815.198 1.072.349 4,6 Endonezya 426.035 1.123.100 726.535 678.893 1.065.628 4,6 İngiltere 946.304 973.547 861.456 727.638 990.910 4,3 Brezilya 334.184 322.254 822.732 442.928 726.085 3,1 Bulgaristan 78.341 4.273 645.157 234.459 386.742 1,7 Sri Lanka 8.681 8.167 11.952 17.578 377.851 1,6 Mısır 274.559 337.760 235.149 181.803 275.289 1,2 Toplam 10.889.550 18.280.655 16.940.313 17.509.847 21.621.490 92,9 Diğerleri 1.265.809 1.196.463 1.108.138 1.772.502 1.641.993 7,1 Genel Toplam 12.155.359 19.477.118 18.048.451 19.282.349 23.263.483 100,0 * Türkiye İstatistik Kurumu kayıtlarından yararlanılarak hazırlanmıştır. Türkiye nin uçucu yağlar dış ticaretinde ihracat lehine bir durum söz konusu olmakla birlikte (çizelge 5), Türkiye nin potansiyeli dikkate alındığında uçucu yağ sektöründe dış ticaret dengesinin gelecek yıllarda ihracat lehine daha da artarak gelişmesi için sektörün desteklenmesi yönünde adımlar atılmalıdır. Çizelge 5. Türkiye nin yıllara göre uçucu yağlar dış ticareti* (Değer: $) Yıllar Uçucu Yağ 2005 2010 2011 2012 2013 2014 İhracat 14.868.421 17.492.500 22.176.716 24.793.886 25.154.140 32.263.310 İthalat 8.478.644 12.155.359 19.477.118 18.048.451 19.282.349 23.263.483 Fark +6.389.777 +5.337.141 +2.699.598 +6.745.435 +5.871.791 +8.999.827 *Türkiye İstatistik Kurumu kayıtlarından yararlanılarak hazırlanmıştır. 4. SONUÇ Uçucu yağlarda ürün kalitesinin kararlılığını ve verimini garanti altına almak, kalite özellikleri belirlenmiş doğru bitki türlerinin kültüre alınarak, organize bir biçimde tarımının yapılması ile mümkün olacaktır. 2161

Ülkemizin doğal florasında bulunan, ticari öneme sahip, zengin içerikli uçucu yağ bitkilerinin kalite özelliklerinin belirlenerek, ihtiyaç duyulan sektörlere kazandırılması, dünya uçucu yağ ticaretinde kaliteli ve standart ürünlerle daha büyük bir pay alması amacıyla bu konuda yapılacak olan çalışmalara hız kazandırılmalıdır. Tıbbi ve aromatik bitkilerin doğadan bilinçsizce toplanmalarının kontrol altına alınması için gerekli önlemler alınmalıdır. Kültürü yapılan türlerden uçucu yağ sektörüne uygun yeni çeşitler ıslah edilmelidir. Ülkemiz uçucu yağ sanayinin gelişmesi ve uçucu yağ ihracatında diğer rakip ülkelerle rekabet edebilmek için uçucu yağ bitkisi yetiştiriciliği ile uçucu yağ ihracatının teşvik edilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Anonim, 2013. Antalya İli Tıbbi Aromatik Bitkiler Florası, Antalya Ticaret Borsası, Antalya. Anonim, 2015a. T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü, 2014 Yılı Gül Çiçeği Raporu, Ankara. Anonim, 2015b. Türkiye İstatistik Kurumu Kayıtları, Ankara. Başer, K. H. C. 1997. Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin İlaç ve Alkollü İçki Sanayilerinde Kullanımı, İstanbul Ticaret Odası Yayın No: 1997-39, İstanbul. Baser, K. H. C. 1998. Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin Endüstriyel Kullanımı. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Bülteni, Sayı:13-14, Anadolu Üniversitesi Tıbbi ve Aromatik Bitki ve İlaç Araştırma Merkezi, Eskişehir. Başer, K. H. C. 2000. Uçucu Yağların Parlak Geleceği. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Bülteni, Sayı:15, Anadolu Üniversitesi Tıbbi ve Aromatik Bitki ve İlaç Araştırma Merkezi, Eskişehir. Öztürk, M., Karik, Ü., Tınmaz, A. B. 2008. Uçucu Yağ Sektörünün Ulusal Ekonomimizdeki Yeri, Sorunları ve Çözüm Önerileri, Türkiye VIII. Tarla Bitkileri Kongresi, Hatay. 2162