Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)

Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I) 2 Cümlenin Ögeleri 2. Yardımcı Ögeler Nesne(Belirtili/Belirtisiz) Dolaylı Tümleç Zarf Tümleci 1. Asıl Ögeler Yüklem Özne 1

CÜMLE BİLGİSİ I (SÖZ DİZİMİ I) 3 Cümle Türleri 1. Yüklemin Yerine Göre Cümleler 2. Kurallı Cümle 3. Devrik Cümle Yüklemin Türüne Göre Cümleler 1. İsim Cümlesi 2. Fiil Cümlesi Cümle Türleri Anlamlarına Göre Cümleler Olumlu Cümle Olumsuz Cümle Soru Cümlesi Ünlem Cümlesi 4 Yapılarına Göre Cümleler Basit Cümle Birleşik Cümle Sıralı Cümle Bağlı Cümle 2

CÜMLENİN TANIMI 5 Görev ve anlam ilgisiyle bir araya getirilmiş kelimeler dizisine ya da yargı taşıyan tek bir kelimeye cümle denir. Bir başka ifadeyle cümle, en genel haliyle duygu, düşünce, fikir, bilgi, olgu aktarımı yapabilen, dinleyicinin kafasında anlamsal olarak boşluk bırakmayan en büyük kelime grubudur. Buna göre herhangi bir kelime ya da kelime grubunun cümle sayılabilmesi için çekimli bir yüklem olması şarttır. 6 Bir çekimli fiil/yüklem iki temel ögeyi karşılar: özne ve yüklem (fiil/ek-fiil almış isim). Türkçe cümle yapısında, yüklemden özneyi tayin edebilme özelliği bulunduğundan tek yüklemle bir cümle oluşabilmektedir. Bu durumda, cümle tek kelimeden ibaret olabileceği gibi, anlatılmak istenen duygu ve düşüncelere göre kelime sayısı artabilir: 3

7 1) Okuyorum. 2) Ben okuyorum. 3) Ben kitap okuyorum. 4) Ben şimdi kitap okuyorum. 5) Ben şimdi evde kitap okuyorum. Cümlede yer alan kelimeler arasında ses, biçim ve anlam bakımından uygunluk vardır, bu oluşum bir kelime yığını değildir. 8 1) Okuyorum. 2) Ben okuyorum. 3) Ben kitap okuyorum. 4) Ben şimdi kitap okuyorum. 5) Ben şimdi evde kitap okuyorum. Ben gitmek ev örneği bir kelimeler yığınıdır. Bu yığının cümle olabilmesi için dilin var olan söz dizimi ve biçim bilgisi kurallarına uyması gerekir: git- fiilinin zaman ve kişi eki, ev isminin de yönelme hâl eki alması şarttır. 4

9 Anlamlı ya da görevli bütün kelime türleri (isim, fiil, sıfat, zarf, edat, zamir, bağlaç) cümle içinde kullanıma girerler. Buna göre özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci, yüklem olarak görev alırlar. Türkçenin cümle yapısında temel ögeler sonda, yardımcı ögeler başta bulunur. Türkçenin söz dizimine göre bir cümle eğer bütün ögeleri varsa ve kurallı bir cümle ise şu sıra izlenerek dizilir: ÖZNE+NESNE/TÜMLEÇ+YÜKLEM CÜMLENİN ÖGELERİ 10 1. Temel Ögeler Yüklem Özne 2. Yardımcı Ögeler Nesne Dolaylı Tümleç Zarf Tümleci 5

Yüklem 11 Cümlede iş, oluş, durum, hareket veya dönüşüm ifade eden unsurdur. Yüklem, zaman ve kişi eki almış bir çekimli fiilden/birleşik fiilden veya ek-fiil (i- fiili) aracılığıyla çekimlenen bir isimden meydana gelir. Yüklemin yargı bildirme özelliği taşımasını sağlayan birimler zaman, kişi ve şekil ekleridir. Yüklem tek kelimeden oluşabileceği gibi kelime grubu ya da bir cümle uzunluğunda olabilir. 12 1) Ali okula gitti Gitti: Cümlenin yüklemidir. Görülen geçmiş zamanda 3. tekil kişiye göre çekimlenmiş bir fiil olup tek bir kelimeden ibarettir. 2) Sınıfın en çalışkanı Ali dir. Ali dir: Cümlenin yüklemidir. Ekfiilin geniş zamanında 3. tekil kişiye göre çekimlenmiş bir isim olup tek bir kelimedir. 6

13 3) Annesini görünce ağzı kulaklarına vardı. ağzı kulaklarına vardı: Yüklemdir. Görülen geçmiş zamanda 3. tekil kişiye göre çekimlenmiş bir birleşik fiildir. Bir başka ifadeyle gruptur. Özne 14 Özne; işi, oluşu, hareketi başlatan, oluşturan, yapan veya bitiren ögedir. Özne, yüklemi isim olan cümlelerde, edilgen fiilli cümlelerde ve yüklemi oluş bildiren fiil cümlelerinde olan ı, diğer cümlelerde yapan ı karşılayan ögedir. 1. Hava durgundu. (özne: olan) 2. Muayene odasının kapısı açılır. (özne: olan) 3. Rabia, çabuk iyileşti. (özne: olan) 4. Ali yemeğini yedi. (özne: yapan) 7

15 Cümlenin ögelerinin tespit edilmesinde yükleme sorulan kim, ne soruları özneyi bulmaya yardım eder. 1) Kamyon karanlık bir vadiden geçiyordu. (Geçen ne? Ne geçiyor?) 2) Ali koşarak okuldan geldi. (Gelen kim? Kim geliyor) 16 Kimi zaman da cümlede özne açık bir biçimde belirtilmeyebilir. Bu durumda yüklemin ifade ettiği kişiden yola çıkılarak özneye ulaşılabilir. 1) Olayı gülerek anlattılar. (Anlatanlar kim?) onlar: Öznedir. Yüklemdeki lar çokluk eki kişiyi ele verir. 2) Okulda çok başarılıydın. (Başarılı olan kim?) sen: Öznedir. Yüklemdeki -n eki öznenin 2. tekil kişi olduğunu gösterir. 8

17 Etken çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde yapıcı özne bulunur. Buna gerçek özne veya özne denir. Ancak edilgen çatılı fiillerle kurulmuş cümlelerde gerçekte belirtisiz nesne olan kelime veya öbek özne görevini üstlenir. 18 Bu özneye de sözde özne adı verilir: 1) Ali camı kırdı. (Kıran kim? Etken fiil) Ö N Y Ali: Gerçek özne 2) Cam kırıldı. (Kırılan ne? Edilgen fiil) cam: SÖ Y Sözde özne 9

Nesne 19 Cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen ögeye nesne denir. Nesne, sadece yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde bulunur. Geçişli fiiller, nesneye yönelerek onu etkiler. Geçişsiz fiillerde ise kılış ve oluş öznenin üstündedir. Böyle fiiller nesne istemez. (al- : geçişli, uyu-: geçişsiz) 1. Ali top oynarken kolunu kırdı. (Geçişli fiil) 2. Annesini göremediği için durmadan ağlıyordu. (Geçişsiz fiil) 20 Nesne, fiile eksiz veya yükleme hâli eki ile bağlanır. Yükleme hâli eki taşımayan nesneler belirtisiz nesnedir, genel bir varlığı, bir türü karşılar. Yükleme hâli eki taşıyan nesneler belirtili nesnedir, bilinen bir varlığı karşılar. 1) Küçük bir çırak tutmalıyız. (Belirtisiz nesne) 2) Verdiğim kitabı en kısa zamanda oku. (Belirtili nesne) 10

21 Cümlede yükleme sorulan ne, neyi ve kimi soruları nesneyi bulmaya yardım eder. 1. Senelerden beri leylek görmüyordum. (Ne görmüyordum?) 2. Hizmetçi, Orhan ı ikinci kata çıkardı. (Kimi çıkardı?) 22 İşin, hareketin veya oluşun yapıldığı, edildiği yeri veya hareketin yönünü ifade ederek yüklemi tamamlayan ögeye dolaylı tümleç denir. Bu öge, yönelme (-A), bulunma (-DA), uzaklaşma (-DAn) hâli ekleriyle yükleme bağlanan bir kelime veya kelime grubudur. Dolaylı tümleç mutlaka bu eklerden birini taşımalıdır. 1. Körfezdeki dalgın suya bir bak, göreceksin. 2. Hafız ın kabri olan bahçede bir gül varmış. 3. Başımın üstünden yorgun bulutlar geçer. 11

Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç) 23 Cümlede yükleme sorulan kime, kimde, kimden, neye, nede, neden, nereye, nerede, nereden soruları dolaylı tümleci bulmayı sağlar. 1. Kabirde/ böceklere ezberletirim güzelliğini. (Nerede, neye ezberletirim?) 2. Bugünkü ödevlerini Ali den aldı. (Kimden aldı?) Dolaylı Tümleç 24 NOT: Yönelme, bulunma ve uzaklaşma hâli ekli durum, zaman ve miktar zarfları dolaylı tümleç değildir. 1. Tek başına tek odalı bir evde otururdu. (-A: durum zarfı) 2. Sisli havalarda vapur düdüklerinin seslerine dikkat ediniz. (-DA: zaman zarfı) 12

25 Zaman, tarz, durum, sebep, miktar, yön, vasıta ve şart bildirerek yüklemi tamamlayan ögeye zarf tümleci denir. Elindeki silahı yavaşça yere bıraktı. (tarz) İyi çalışmadığından sınıfta kaldı. (neden) Ben resim çekmeyi çok seviyorum. (miktar) Soğuk bir kış günü/ karanfil almak için çiçekçi dükkânına girdim. (zaman/sebep) Zarf Tümleci 26 Cümlede yükleme sorulan nasıl, ne zaman, ne ile, kiminle, hangi şartlarda, niçin, ne kadar gibi sorular zarf tümlecini bulmayı kolaylaştırır. 1. Bu insanları biraz tanıdım. (Ne kadar tanıdım?) 2. Karanlık çökünce/ heyecanla kabak çekirdekçiyi bekliyordum. (Ne zaman bekliyordum? Nasıl bekliyordum?) 13

27 NOT: Yer-yön zarfları yönelme hâli eki aldıklarında cümlenin ögesi olarak yer tamamlayıcısı işlevini üstlenirler. Kapıcı söylene söylene içeri giriyordu. (zarf tümleci) ZT Kapıcı söylene söylene içeriye giriyordu. (yer tamamlayıcısı) YT Cümle Dışı Unsurlar 28 Cümlede özne ve yüklem, merkezde yer alırken; nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci onların etrafında yardımcı öge olarak kullanılır. Bazı cümlelerde, bu beş ögenin dışında, özne ve yüklemle doğrudan bağlantılı olmayan unsurlar yer alabilmektedir. Diğer ögelerle doğrudan bir bağ kurmayan bu tür unsurlara cümle dışı unsurlar denir. 14

Cümle Dışı Unsurlar 29 Ünlemler, ünlem grupları, hitaplar, bağlama edatları cümle dışı ögelerdir. Ayrıca açıklama cümleleri ve ara sözler de cümle dışı ögeler arasındadır. Yazıda, bu tür kullanımlar, parantez içine alınarak, iki virgül arasında veya iki kesik çizgi arasında gösterilebilir. Cümle dışı ögeler, cümlenin her yerinde, başında, ortasında, sonunda bulunabilir. Sana dün bir tepeden baktım, aziz İstanbul. (hitap) YT ZT YT Y Evet, her şey ben de gizli bir düğüm. (edat) Ö Y Cümle Çözümlemeleri 30 İlkbaharın tatlı rüzgârıyla sarhoş olan martılar, çılgın Ö naralarla havayı çınlatıyorlardı. ZT B.li N Y Bu temel kitabı okumak, Türk aydını olmanın ilk şartlarındandı. Ö Y 15

Çoluk çocuk, banliyölerde duran trenlere ellerini uzatıp, yine Ö ZT ZT kâğıt, kalem, para isterler miydi? B.siz Y 31 Mağlupken ordu, yaslı dururken bütün vatan rüyama girdi ZT ZT YT Y her gece bir fatihane zan. ZT Ö Yüklemin Yerine Göre Cümleler Kurallı (Düz) Cümle: 32 Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı veya düz cümle denir. Cümlenin ana ögesi olan yüklem, genellikle cümlenin sonunda yer alır. Yardımcı ögeden ana ögeye doğru diziliş, Türkçe cümle yapısının temel özelliğidir. Özne+Nesne/Tümleç+Yüklem Öğretmen kitabı bana verdi. (Ö+N+T+Y) Hastane bugün kalabalık. (Ö+T+Y) 16

Devrik Cümle 33 Yüklemi sonda bulunmayan cümlelere devrik cümle denir. Günlük dilde (konuşma dilinde), edebî eserlerde özellikle şiirlerde, atasözü ve deyimlerde devrik cümlelerin sıkça kullanıldığı görülür. Kanıyor içerimde gizli bir yara (Y+T+Ö) Hasretin büyüyor yüreğimde çaresiz Gülme komşuma, gelir başına. (Y+T,Y+T) İsim Cümlesi 34 Yüklemi bir isim veya isim grubu olan cümlelerdir. İsim ve isim grupları ek fiil (i- fiili) alarak yüklem olurlar. Bu fiilin tek başına bir kullanım alanı yoktur ancak, ekleşme suretiyle isim ve isim soylu yapıları yüklemleştirir. Ben dün hastaydım. (Görülen geçmiş zaman) Çocukken çok zayıfmışım. (Öğrenilen geçmiş zaman) Yaşlıysam ne olmuş? (Şart çekimi) Ben üniversitede öğrenciyim. (Şimdiki/geniş zaman) 17

35 İsim cümlesinin yüklemi, özel isim, cins isim, topluluk ismi, isim-fiil, sıfat, sıfat-fiil, edat, zamir gibi kelime türleri ile var ve yok gibi durum bildiren isimlerden oluşabilir. 1. Durmuş saat gibiydi durup geçmeyen zaman. (edat grubu) 2. Her mimarî eser, millî hayatın bir koruyucusudur. (isim tamlaması) 3. Yakınımızda kimseler yok. (isim) 4. En başarılısı odur. (zamir) NOT: İsim cümleleri nesne almazlar. Fiil Cümlesi 36 Yüklemi çekimli bir fiil veya birleşik fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir. Kip ve şahıs bildiren bütün fiiller yargı taşır. NOT: Geçişli fiil cümlelerinde, cümle ögelerinin hepsi bulunabilir, geçişsiz fiil cümlelerinde nesne bulunmaz, geçişsiz-edilgen fiilli cümlelerde özne yoktur. Sadrazam/ o zaman/ kethüdasını/ Muhsin Ö ZT B.li N YT Çelebinin Üsküdar daki evine /gönderdi. Y 18

Anlamlarına Göre Cümleler 37 Her cümle, yapısında bulunan kelime ve eklerin yönlendirdiği soru, bildirme, emir, istek, ünlem vb. anlam özelliklerinden birine sahiptir. Bir cümle hangi anlam özelliğine sahip olursa olsun, mutlaka ya olumlu ya olumsuz anlam taşır. Cümlelerin temel anlam özelliği olumluluk veya olumsuzluktur. Burada olumlu ve olumsuz anlamlı cümlelerin yanı sıra kullanım sıklığı dolayısıyla soru ve ünlem cümleleri üzerinde durulacaktır. Anlamlarına Göre Cümleler 38 Olumlu Cümle: Yargının gerçekleştiğini anlatan cümleler olumlu cümlelerdir. Başka bir deyişle cümlenin taşıdığı yargı, bir zaman ve bir şahsa bağlı olmak üzere işin, oluşun ve hareketin lehinedir. 1. Hasan eve geldi. (eylem gerçekleşti) 2. Hasan hastadır. (durum/eylem gerçekleşmektedir) 19

39 NOT: Türkçede bazı cümleler yapılarında olumsuzluk ifade eden unsurlar taşımalarına rağmen anlamca olumludurlar. Bu tür cümleler, değil ve yok kelimelerinin yapıca olumsuz olan fiilden sonra getirilmesiyle oluşturulur. İki olumsuz unsur, bir cümlenin anlamını olumlu yapar. 1. Seni sevmiyor değilim. 2. Senin bu konuda bilmediğin yok. Olumsuz Cümle 40 Yargının gerçekleşmediğini anlatan cümleler olumsuz cümlelerdir. -ma-, -siz olumsuzluk eki, değil, ne ne edatı ve yok ismi cümlenin anlamını olumsuz yapan unsurlardır. 1. Çocuk dersine çalışmamış. 2. Ben öğrenci değilim. 3. Benim kitabım yok. 4. Ben evsiz barksızım. 5. Ne şair yaş döker, ne aşık ağlar. 20

Soru Cümlesi 41 Soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümleler soru cümleleridir. Soru eki mi ile soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları ve soru edatları bir cümleye soru anlamı kazandıran unsurlardır. Konuşma dilinde vurgu yoluyla da soru cümlesi yapılmaktadır. Anlamlarına Göre Cümleler 42 -mi Soru eki (edatı) ile kurulanlar: Soru eki mi, yüklemden veya diğer cümle ögelerinden sonra gelerek soru cümleleri yapar. Bu cümleler genellikle onay veya ret cümleleridir. Soru ekinin yeri, aynı zamanda sorulan ögeyi de gösterir. 1. Bu hafta sonu gelecekler mi? (yüklem) 2. Evimi bana zorla mı sattıracaksın? (zarf tümleci) 3. Bize dün sen mi geldin? (özne) 21

Soru Kelimeleri İle Kurulan Soru Cümleleri 43 Soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları ve soru edatları ile yapılan soru cümlelerinde yüklemi tamamlayan ögelerle ilgili bilgi alma amaçlanmaktadır. 1. Hangi dilden konuşacaktı? (soru sıfatı) 2. Şu Boğaz Harbi nedir? Var mı ki dünyada eşi? (soru zamiri) 3. Nasıl kesildi köpüren, taşan sular? (soru zarfı) 4. Hani ardında çil çil kubbeler serpen ordu? (soru edatı) 44 NOT: Yapısında soru eki veya soru kelimesi bulunan bazı cümlelerde soru unsuru, cümleye beklenmezlik, küçümseme, çaresizlik, sitem, şikâyet, rica vb. anlamlar katar. 1. Ne biçim dünyaya doğmuşum ben? 2. Tam bu esnada hoca içeri girmez mi? 3. Bin bir başlı kartalı nasıl taşır kanarya? 4. Tarlaları kim sürecek, çifti kim toplayacak? 22

Vurgu ile kurulan soru cümleleri 45 Konuşma dilinde vurgu yoluyla da soru cümlesi yapılmaktadır. Bu tür cümleler yazılı metinlerde bağlamdan anlaşılır. 1. Yirmi lira var bende. Sende? 2. Artık gitmeyeceksin ya? Ünlem Cümlesi 46 Heyecan, korku, coşku, sevinç, hayret gibi duyguların ifade edildiği; seslenme, çağırma, bağırma ifadesi taşıyan cümleler ünlem cümleleridir. Bu tür cümlelerde vurgu ve tonlama esastır. Yazıda, cümlenin sonunda ünlem işareti (!) kullanılır. 1. Ah! Neler çektim bir bilsen! 2. Eyvah! Ne yer ne yar kaldı! 3. Çabuk buraya gel! 4. Koş! 23

Yapılarına Göre 47 Yapılarına göre cümle çeşitlerini belirlerken ölçüt, yargı bildiren kelime sayısıdır. Bir cümlede ne kadar çekimli fiil/yüklem varsa o kadar cümle vardır. Basit Cümle: İçerisinde bir yargı bulunan tek bir çekimli fiile/yükleme sahip olan cümle basit cümledir. Yüklem ekfiil almış bir isim veya çekimlenmiş bir fiil olabilir. -Yarın okula gidecek misin? -Bugün hava çok güzel. 48 Birleşik Cümle: Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan (yardımcı) cümleden oluşan ve birden fazla yargı bildiren cümlelerdir. Şartlı Birleşik Cümle: Bir temel cümle ile ona bağlı şart ifade eden yan cümlenin birleşmesinden oluşur. Türkçede sa şart eki almış olan yan cümle(yc) temel cümlenin(tc) yargısının oluşması için gerekli olan şartı ifade eder. Yan (yardımcı) cümle olan şartlı cümle; sebep, zaman, şart, benzetme anlamlarında zarf tümleci işlevindedir. 24

Yapılarına Göre Cümleler Şartlı Birleşik Cümle 49 Çok çalışırsan başarılı olursun. Yağmur yağmazsa pikniğe gideceğiz. İç İçe Birleşik Cümle: Tam yargı bildiren bir cümlenin bir başka cümlenin ögesi durumuna geçtiği cümle çeşitlerine iç içe birleşik cümle denir. Bu cümle yapısında cümlenin bir tamlayıcısı durumuna geçen cümle yardımcı cümle (iç cümle) durumundadır. Bu yardımcı cümleyi bir tamlayıcı olarak yapısına alan cümle ise temel cümledir. 50 Yapılarına Göre Cümleler 25

51 Bu tip birleşik cümle, de- fiili başta olmak üzere bil- gör- görün-, say-, sayıl-, san-, zannet-, addet-, hisset-, duy-, işit-, um- gibi fiillerle kurulur. Ayşe; «Yarın okula gelemeyeceğim.» dedi. Bu işi de alnının akıyla atlatmıştır sanırım. Sıralı Cümle 52 Tek başına yargı bildiren cümlelerin bir anlam bütünlüğü içinde sıralanmasıyla meydana gelen cümleler topluluğudur. Sıralı cümlelerde her cümle bağımsız bir bütündür. Bu cümleler virgülle, noktalı virgülle, öge ya da kip ortaklığı ile bir araya gelirler. Sıralanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu ise bu tip cümleler bağımlı sıralı cümleler olarak adlandırılır. 26

Sıralı Cümle 53 Sıralanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu değilse bu cümleler bağımsız sıralı cümlelerdir. Bugün hava güzel, pikniğe gideceğiz. 1.C 2.C Sonbahar geldi, annem kış hazırlıklarına başladı. 1.C 2.C Sıralı Cümle 54 Sıralanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu ise bu cümleler bağımlı sıralı cümlelerdir. Eşyalarını topladı, çıktı. Çok çalıştı, istediğini elde etti. 27

55 Bağlı Cümle Bağlama edatlarıyla (ki, ama, fakat, ancak, lakin, ve ) birbirine bağlanmış cümlelere bağlı cümle denir. Ki li Bağlı Cümle İki bağımsız cümlenin ki bağlacıyla bir anlam bütünlüğü oluşturmasıyla meydana gelen cümlelerdir. Ki li bağlı cümle Farsça tesiriyle dilimize yerleşen bir cümle türüdür. Türkçe cümle kuruluşunun aksine bu cümlelerde temel cümle önce, yan cümle sonra gelir. Bağlı Cümle 56 Bağlanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu değilse bu cümleler bağımsız bağlı cümlelerdir. İlkbahar geldi ama annem henüz temizliğe başlamadı. Kar yağdı ve kuşlar yiyecek bulamadı. 28

Bağlı Cümle 57 Bağlanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu ise bu cümleler bağımlı bağlı cümlelerdir. Tren Cebeci İstasyonundan geçiyordu ve yavaş yavaş ortalık ağarıyordu. Ali gitti ama hiçbir şey anlatmadı. Diğer Bağlama Edatlarıyla Kurulan Bağlı Cümleler 58 Herhangi bir bağlaçla birbirine bağlanıp sıralanan cümlelere de bağlı cümle denir. Bu tür cümleler de öge ortaklığı söz konusu ise bağımlı bağlı, değilse bağımsız bağlı cümle olarak adlandırılırlar. 29

59 Teşekkürler Yrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR Türk Dili II Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I) Ünite 1 30