The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/jasss6972 Number: 58, p. 287-305, Summer II 2017 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date 18.02.2017 30.08.2017 AİLE SAĞLIĞI MERKEZİ ÇALIŞANLARININ AİLE HEKİMLİĞİ UYGULAMASININ DEĞERLENDİRMESİ: İZMİR İLİNDE BİR ARAŞTIRMA ASSESSMENT FROM THE PERSPECTIVES OF HEALTH FAMILY CENTER S WORKERS TO FAMILY MEDICINE PRACTICE: A STUDY IN IZMIR Filiz Uysal Dokuz Eylül Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Nevzat Devebakan Dokuz Eylül Üniversitesi, Sağlık Kurumları İşletmeciliği Öz Bu çalışma, aile sağlığı merkezlerinde (ASM) görev yapan sağlık çalışanlarının, aile hekimliği uygulamasını (AHU) değerlendirmek amacıyla yapılmıştır. Araştırmanın evrenini, İzmir ili Konak ilçesindeki aile sağlığı merkezlerinde görev yapan 248 sağlık çalışanı oluşturmaktadır. Çalışmada, ilgili evrenden basit tesadüfî örneklem metodu ile örneklem oluşturulmuş ve 165 kişi araştırmaya dahil edilmiştir. Araştırma verilerinin toplanmasında Sağlık Çalışanlarının Aile Hekimliği (AH) Uygulamasını Değerlendirme anketi kullanılmıştır. Ölçeğin güvenilirlik katsayısı 0,83 olarak hesaplanmıştır. Verilerin analizinde SPSS 16.00 paket programı kullanılmıştır. Araştırmada tanımlayıcı istatistikler için frekans, ortalamalar arası farklılıkların anlamlılığı için t-testi ikiden fazla gruplu değişkenlerin karşılaştırılması için tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır. Araştırma sonuçları; katılımcıların %80 ninin Aile Hekimliği Uygulamasına (AHU) isteyerek geçtiğine, AHU nın iş doyumunu büyük ölçüde sağladığına (ortalama= 3,58) işaret etmektedir. AHU nda, ücret açısından hekimlerin diğer sağlık çalışanlarına göre daha memnun oldukları saptanmıştır. Diğer taraftan hekimlerin genel olarak ücretlerinden memnun olmalarına rağmen diğer çalışanlara nazaran işten daha fazla ayrılma eğiliminde oldukları belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Sağlık, Sağlık Çalışanları, Aile Hekimliği, Aile Sağlığı Merkezleri, Aile Hekimliği Uygulaması
288 Filiz Uysal & Nevzat Devebakan Abstract The aim of the study was to determine family medicine (FM) by staff of Family Health Centers (FHC). The sample was selected randomly between 248 workers who were worked in Konak province-izmir. For picking up data we used Health Family Centers Workers Assessment of FM Questionnaire. 165 of the health care professionals in FHC in Konak-İzmir were surveyed and were asked to evaluate propositions by 5-point Likert scale. The reliability coefficient (Cronbach Alpha) was found as.83. For data analysis, SPSS program were used. In the analysis of the data, descriptive statistics, t-test and ANOVA, a one way variance analysis have been used. As a result of the study show that 80% of employees voluntarily chose the FM system. We found that workers also have high job satisfaction level with FM (Mean=3,58) and general satisfaction with Family Medicine System (FMS) (Mean=3,53).It was determined to physician fees it was found to be more satisfied than other health workers. On the other hand although physicians are generally satisfied with the wages, they are considering leaving work than other health workers. Keywords: Health, Health Care Workers, Family Medicine, Family Health Centers, Family Medicine Practice I. GİRİŞ İnsanın sağlılık hali üzerinde çevresel faktörler, kalıtım, yaşam biçimi ve alışkanlıklar kadar sağlık hizmetleri de etkilidir. Bilindiği üzere sağlık hizmetleri, koruyucu, tedavi edici, rehabilite edici, sağlığın geliştirilmesi hizmetleri olmak üzere dört kategoride sıralanmakta ve söz konusu hizmetler çeşitli sağlık kurum ve kuruluşları tarafından sunulmaktadır (Kavuncubaşı, 2000: 35). Söz konusu sağlık hizmetleri içinde özellikle birinci basamakta sunulun sağlık hizmetlerinin yaygınlığı, etkinliği ve ulaşılabilirliği toplum sağlığının yükseltilmesinde önemli bir rol alacaktır. Bilindiği üzere koruyucu sağlık hizmetleri, çevreye ve kişiye yönelik hizmetler olarak ikiye ayrılmaktadır. Çevreye yönelik hizmetler sayesinde; çevrede sağlığı olumsuz etkileyen biyolojik, fizyolojik ve kimyasal tehlikeler yok edilip ve tehlikelerin yaratacağı olası riskler ortadan kaldırılmaktadır. Başka bir ifade ile bu etkenlerin kişileri etkilemesi önlenerek kişinin sağlığı korunmaktadır. Kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri ise; hekim, hemşire, ebe gibi sağlık çalışanlarının sunduğu hizmetlerdir. Bu hizmetlere; bağışıklıma ve beslenmeyi düzenleme, hastalıkların erkenden tanını koymak, tedavisini planlama, ana-çocuk sağlığı hizmetlerini sunmak, aşırı doğurganlığı ve üreme sağlığını denetlemek, ilaçla koruma, kişisel hijyen ve sağlık eğitimini vermek gibi hizmetler örnek olarak verilebilir. Tüm dünyada olduğu gibi birinci basamak sağlık hizmetlerinin sunulmasında aile hekimliği önemli bir yer teşkil etmektedir. AHU, birçok ülkenin sağlık sisteminin temel yapı taşını oluşturmaktadır. AHU dünyanın çeşitli ülkelerinde uygulanan sağlık sistemi tiplerine (Serbest Piyasa, Refah Yönelimli, Kapsayıcı/Bütüncül/Tekçil, Merkezi Planlama) göre farklılık gösterse de (Sargutan, 2005:427) temelde amaçlanan aynıdır. Bazı ülkelerde örneğin İngiltere de uygulanan ulusal sağlık sistemi (NHS) AHU açısından tüm dünyada övgü ile söz edilirken, bazı ülkelerde bu uygulamalar yeterince etkin sunulamamaktadır. Türkiye de 2003 yılında hazırlanan Sağlıkta Dönüşüm Programı (SDP) ile birinci basamak sağlık hizmetlerinin (BBSH) örgütlenme ve sunum şeklinde değişiklik yapılarak AHU na geçiş yapılmıştır. Çalışmamızın bundan sonraki kısımlarında aile hekimliğinin dünyada ve Türkiye deki uygulamaları ile ilgili literatüre yer verilecektir. II. LİTERATÜR Aile hekimliği, 1923 yılında Dr. Francis E. PEABODY in, modern tıbbın sağlık
Aile Sağlığı Merkezi Çalışanlarının Aile Hekimliği Uygulamasını Değerlendirmesi: İzmir İlinde Bir Araştırma 289 hizmet sunumunu çok fazla parçalara ayırdığından dolayı yetersiz hale geldiğini ve kapsamlı ve kişisel sağlık hizmeti sunacak genel hekimliğe geri dönüş yapılması gerektiği çağrısı ile gündeme gelmiştir (Ercan, E., 2012: 12). Bu görüş ilk yankısını yıllar sonra İngiltere de göstermiş ve 1952 yılında Genel Pratisyenlik Kraliyet Koleji kurulmuştur. 1966 yılında Amerikan Tıp Birliği tarafından Milis Raporu ve Willard Raporu olarak bilinen iki raporun yayınlanması sonucu birincil bakım konusunda çalışan, yeni bir uzmanlık dalı olan "Aile hekimliği" tanınmıştır (Saatçi vd., 2006: 80). 1969 yılında da Aile Hekimliği Yeterlilik Kurulu nun kurulması ile uzmanlığın ve eğitim programının düzenlenmesinden sonra, bu disiplinle ilgili araştırma esaslarının geliştirilmesi sağlanmıştır (Çelik, H & Yılmaz, S., 2011: 66). Yaşanan bu gelişmelerin Türkiye deki yansıması ise Toplum Hekimliği şeklinde olmuş ve bütüncül yaklaşımın 224 sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Yasası ile basamaklandırılmış sağlık sisteminde birinci basamağa yerleştirilmesine çalışılmıştır (Paycı, S.Ö & Ünlüoğlu,İ., 2004: 23). AHU, sanıldığının aksine tek bir sistemi ifade etmemektedir. Tüm dünyada değişik biçimlerde uygulanmaktadır. Bir ülkedeki AHU nın ayrıntıları uygulanan sağlık politikaları ve sağlık sistemlerinin özelliklerine göre şekillenmektedir (Çetinkaya vd., 2013:417). Uygulama ve isim farklarına rağmen AHU dünya ülkelerinin birçoğunda BBSH nin temelini oluşturmaktadır. Örnek verecek olursak; İngiltere de, kişiler kendi aile hekimlerini seçebildiği gibi, hekimin de başvuran kişiyi listesine alıp almamaya karar verme yetkisi vardır. İngiltere de düzenli ve etkili sevk sistemi olduğundan dolayı kişiler, acil durumlar dışında üst basamaktaki sağlık kuruluşlarına başvuramamaktadır. Bir aile hekimine kayıtlı kişi sayısı ortalama 1800 kişidir (Çalış, 2006:171). İsveç te de Türkiye de olduğu gibi, zorunlu sevk zinciri uygulanmayıp, bunun yerine aile hekimine başvurmadan üst basamaklara giden hastalar için farklılaştırılmış katılım payı sistemini uygulanmaktadır. Katkı payı, ülkede sağlık hizmetlerinin her basamağında hastalardan alınmaktadır. Ancak birinci basamağı teşvik amacıyla aile hekimine başvuruda alınan katkı payı, diğer basamaklara doğrudan yapılan başvurularda alınan katkı payından daha düşüktür (Hazine Müsteşarlığı, 2011:8). Küba da aile hekimliği ekipleri hizmet sundukları bölgede yaşarlar. Aile hekimlerinin, maaşları iyi düzeyde olduğundan aile hekimliği uygulamasında rekabet veya ödüllendirme yoktur (Paycı, S.Ö & Ünlüoğlu,İ., 2004:26). Küba da aile bütün olarak aile hekimine kayıtlı iken; Türkiye de ise aynı aileden olan kişiler farklı aile hekimine kayıt olabilmektedir. Ayrıca bir aile hekimine kayıtlı kişi sayısında da belirgin farklılık vardır. Küba da bir aile hekimi 75 120 aileden sorumlu iken, Türkiye de bir aile hekimi 250-1000 aileden sorumludur (Akalın, M.A, 2012). Avrupa Birliği, 1995 yılından itibaren BBSH de görev yapmak için, mezuniyet sonrası en az iki yıl uzmanlık eğitimini zorunlu kılmıştır. 1996 yılında da AB nin sağlık alanında alt birimi olan, Avrupa Genel Pratisyenler Birliği (UEMO) bu sürenin üç yıla çıkarılmasını kararlaştırmıştır (Ergüder vd., 2000:104). Aile hekimliği uzmanlık eğitimi Hollanda, İngiltere, ABD ve Litvanya da üç yıl iken, Almanya da ise dört yıldır. Türkiye de aile hekimliği uzmanlık eğitimi süresi üç yıldır. Ancak BBSH sunumunun bu alanda eğitim almış uzman hekimler tarafından verilmesi zorunluluğu yoktur. SDP çerçevesinde birinci basamakta çalışmak isteyen ve uzmanlık eğitimi almamış hekimlerin geçiş dönemi eğitimine tabi tutulmaları kararlaştırılmıştır (Görpelioğlu, S, 2004:7). Türkiye de yeterli sayıda aile hekimi uzmanı olmadığından, yeni döneme geçişte mevcut hekimlerin görev alması sağlanmıştır. Kısaca aile hekimliğinin tanımına de-
290 Filiz Uysal & Nevzat Devebakan ğinecek olursak; 1974 yılında Hollanda da düzenlenen İkinci Avrupa Aile Hekimleri Eğitimi Toplantısı nda aile hekimliği; "Yaş, cinsiyet ve hastalık ayrımı yapmaksızın, bireylere, ailelere ve sorumlu olduğu nüfusa kişisel, sürekli ve BBSH sunan uzmanlaşmış tıp doktoru'' olarak tanımlanmıştır. Aile hekimi, sağlık hizmeti almak isteyen bireylere ve ailelerine yaş, cinsiyet ve hastalıktan bağımsız, kapsamlı ve sürekli sağlık hizmeti sunmaktadır (Uğurlu, M., 2012: 56). Dünya Aile Hekimleri Birliği (WONCA) ise, 1991 yılında Aile Hekimliği tanımını ; "Tıbbi bakıma ihtiyacı olan her bireye kapsamlı bir sağlık hizmeti sağlayan ve gerektiğinde, diğer sağlık personelinin hizmet vermesinin temin edilmesinden birinci derecede sorumlu olan hekim" olarak tanımlamıştır (Ercan, E., 2012:13). Diğer branş hekimlerin kendi hizmetlerini yaş, cinsiyet, tanı vb. biçimlerde sınırlandırırken, aile hekimi her yaş ve cinsiyetteki kişilere ve onların ailelerine BBSH ni bir bütün olarak ve sürekliliği gözeterek sunmaktadır. 1983 yılından beri Türkiye de aile hekimliği uzmanlık eğitimi verilmesine rağmen pek çok kişi, aile hekimliği ile Sağlık Bakanlığı nın ilk olarak Düzce de başlattığı aile hekimliği pilot uygulaması ile tanışmıştır (Selçuk, E.B & Karataş, E.İ, 2011: 30). AHU, Dünya Bankası (DB) tarafından, Türkiye ye BBSH organizasyonunda bir seçenek olarak önerilmiştir. SDP (SDP) çerçevesinde de AHU na geçiş süreci hız kazanmıştır. AHU na geçişin sağlanabilmesi amacıyla; 9 Aralık 2004 tarihinde yayımlanan 5258 Sayılı Aile Hekimliği Pilot Uygulaması Hakkında Kanun ile Bu kanun kapsamında AHU, Düzce ilinde 15 Eylül 2005 tarihinde pilot uygulama olarak başlamıştır. AHU na kademeli olarak geçiş yapılarak 13 Aralık 2010 tarihinde ise uygulama yurt çapına yaygınlaştırılmıştır. Böylece 1961 yılında kabul edilen 224 Sayılı Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirilmesi Hakkında Kanun ile öngörülen sağlık sistemi yerine Aile Hekimliği Modeli ne geçiş süreci başlamıştır (Tekin vd, 2014:135). Yaşanan bu değişiklik ile BBSH'de köklü bir değişim süreci yaşanmıştır. AHU na geçiş yapılmasıyla, sağlık ocağı döneminde bütün olarak yürütülen sağlık hizmetleri, AHU ile ASM ve Toplum Sağlığı Merkezleri (TSM) tarafından yürütülmeye başlanmıştır. Her ne kadar Halk Sağlığı Kurumu düzeyinde eşgüdümün sağlanması hedeflenmişse de, ASM ve TSM bölünmesi ekip çalışmasını zayıflatmış, hatta bazı bölgelerde iki birim arasında çatışmalara yol açmıştır. Böylece BBSH düzeyinde de hizmet sunumu parçalı hale gelmiştir (Akman, M, 2014: 72). AHU na geçiş yapılmasıyla sağlık çalışanlarının rollerinde ve mesleki tanımlamalarında da bazı değişiklikler olmuştur. AHU ile BBSH de kadrolu olarak görev yapan sağlık personeli istihdamı yerini sözleşmeli istihdam biçimine bırakmıştır (Özkal S., İ & Küçük, A., 2012:173) Ayrıca sağlık ocağı döneminde geniş bir ekip tarafından yürütülen sağlık hizmetleri AHU ya geçiş yapılmasıyla bir hekim ve bir ebe/hemşire/sağlık memuru yâda acil tıp teknisyeni (ATT) tarafından oluşan iki kişilik çekirdek ekiple yürütülmeye başlanmıştır. 25 Ocak 2013 tarihinde yayımlanan Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği ne göre aile hekimi; Kişiye yönelik koruyucu sağlık hizmetleri ile birinci basamak teşhis, tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini, kapsamlı ve devamlı olarak belirli bir mekânda sunan; gerektiği ölçüde gezici sağlık hizmeti yapan hekimler olarak tanımlanmaktadır. Aynı yönetmelikte aile hekimi ile birlikte sağlık hizmeti sunan, sözleşmeli statüde görev yapan veya Türkiye Halk Sağlığı Kurumu (THSK) veya eğitim kurumunca görevlendirilen hemşire, ebe, sağlık memuru ve ATT için aile sağlığı elemanı tanımlaması yapılmıştır. Aile sağlığı elemanı (ASE) tanımlaması bir çok tartışmayı da beraberinde getirmiştir. Yapılan bu tanımlama ile mesleki kimlikleri olan meslek grupları vasıfsızlaştırılmakta âdeta kimlikleri yok edilmektedir. Ebelik ve hemşirelik meslekleri görev alanları tanımlanmış profesyonel mesleklerdir (Mavi 2010: 247). Aile hekimliği modelini uygulayan
Aile Sağlığı Merkezi Çalışanlarının Aile Hekimliği Uygulamasını Değerlendirmesi: İzmir İlinde Bir Araştırma 291 ülkelerde aile hekimi ile birlikte çalışacak sağlık çalışanı mesleklerine göre isimlendirilmektedir. Eğitimlerini alarak mesleklerine yıllarca emek veren ve özveriyle çalışan sağlık personeli için eleman olarak tanımlanmak hem oldukça üzücü hem de demoralize edicidir. Bu durumda, SDP nın, yüksek motivasyonla çalışan sağlık insan gücü sağlanmasına yönelik temel prensibinin pratikte gerçekleştiğini söylemek güçtür. 5258 Sayılı Aile Hekimliği Kanun un 3.maddesinde ise; AHU da çalışacak olan sağlık personelinin sözleşmeli statüde olacağı ve sözleşmeli olarak görev yapan sağlık personelinin kurumlarında ücretsiz izinli sayılarak, kadroları ile ilişkilerinin devam edeceği belirtilmiştir. Ayrıca bu personelin, sözleşmeli statüde geçen hizmet süreleri kazanılmış hak, derece ve kademeleri değerlendirilerek her yıl gerekli işlemlerin yapılacağı ve talepleri halinde eski görev yerlerinde boş pozisyonlara öncelikli atamalarının yapılacağı ifade edilmiştir. Sözleşmeli statüde çalışmaya başlayan sağlık personelinin, daha önce bağlı oldukları sosyal güvenlik kuruluşlarıyla ilişkilerinin aynı şekilde devam ettirileceği belirtilmiştir. AHU kapsamında Sağlık Bakanlığınca Çalıştırılan Personele Yapılacak Ödemeler ile Sözleşme Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin dördüncü bölümünde ise çalışan sağlık personeline yapılacak ödemeler ile kesintilere yer verilmiştir. Uygulamada, AHU da görev yapan sağlık çalışanlarına birimlerine kayıtlı kişi sayısına göre ödeme yapılmaktadır. Ödemeler, çalışılan bölgenin sosyoekonomik gelişmişlik düzeyine göre kişi başı hesabı temel alınarak yapılmakla birlikte performans kriterleri de göz önüne alınmaktadır. AHU nda görev yapan sağlık çalışanlarının performans hesaplamaları, bir önceki ayda vermiş oldukları koruyucu sağlık hizmetleri oranına göre hesaplanmaktadır. Aşı başarı oranı, bebek çocuk izlem başarı oranı, gebe izlem başarı oranı performans kriteri olarak temel alınmaktadır (Görpelioğlu 2004:7). Genel olarak performansa göre ücret sistemi, çalışanların daha iyi motive edilmesinin bir aracı olarak algılanmaktadır (Kestane, 2003: 127). Türkiye de son 10 yılda BBSH finansman ve organizasyonunda köklü bir değişim gerçekleşmesine rağmen bu değişim süreci nitelikli hizmet sunumu ve koordinasyonu, insan kaynak kullanımı, ulaşılabilirlik, süreklilik ve kapsamlılık anlamında birinci basamak yönelimli görünmemektedir. Birinci basamakta iş gücü niteliğini artıracak ve hizmet kalitesini yükseltecek evrensel aile hekimliği ilkeleri ve görev tanımı ile uyumlu uygulamaların çoğaltılmasına ihtiyaç vardır. Sağlık sisteminin iskeletini BBSH oluşturduğunda daha düşük maliyetlerle daha olumlu sağlık çıktıları elde etmek mümkündür. SDP sürecindeki reformlar ve uygulanış biçimleri uzmanlaşma ve teknoloji odaklı ve önceliği birinci basamağa vermeyen bir görüntü sergilemektedir (Akman, M., 2014: 78). SDP'nin hedefleri; sağlık hizmetlerinin etkili, verimli ve hakkaniyete uygun bir şekilde organize edilmesi, finansmanının sağlanması ve sunumu olarak ifade edilmesine rağmen yaşanan dönüşüm ile sağlık personelinin görev, yetki ve sorumlulukları belirsizleşebilmektedir. Sağlık hizmetleri sektörü içerisinde de sağlık personelinin mesleki görev, yetki ve sorumlulukları, özlük hakları ve istihdam açısından sıkıntılar yaşanmaktadır. (Omaç S, M. & Sevindik, F., 2013: 43). Diğer taraftan bazı yazarlar aile hekimliği sisteminde sunulan hizmetlerin kapsamının; fizik tedavi uzmanı, diş hekimi, sosyal çalışmacı ve diyetisyen gibi sağlık personeli tarafından da sunulacak şekilde genişletilmesi gerektiği ifade etmektedir (İlgün, G. & Şahin, B., 2016:127). Söz konusu yaklaşım kanımızca da AHU larını daha verimli ve etkili hale getirecektir
292 Filiz Uysal & Nevzat Devebakan III. GEREÇ VE YÖNTEM 3.1. Araştırmanın Amacı Bu çalışmanın temel amacı, ASM inde görev yapan sağlık çalışanlarının AHU na ilgili görüş ve önerilerini ortaya koymaktır. Çalışmamızın literatürü uygulamadaki mesleki gözlem ve deneyimler sonucunda araştırma hipotezleri aşağıdaki gibi belirlenmiştir; H1: Aile Hekimliği uygulamasına ilişkin görüşler cinsiyete göre farklılık göstermektedir. H3: Aile hekimliği uygulamasına ilişkin görüşler meslek gruplarına göre farklılık göstermektedir. H3: Aile hekimliği uygulamasına ilişkin görüşler meslekte çalışma yılına göre farklılık göstermektedir. 3.2. Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini, İzmir ili Konak ilçesinde ASM inde çalışan 248 sağlık çalışanı oluşturmaktadır. Çalışmada, ilgili evrenden basit tesadüfî örneklem metodu ile örneklem oluşturulmuştur. Belirtilen evreni temsil edebilecek örneklem sayısı %95 güven düzeyi ve 0.05 önem düzeyinde 151 olarak tespit edilmiştir. Olası veri kayıpları göz önünde bulundurularak 180 adet soru formu oluşturulmuştur. Verilerin toplanmasından sonra 15 adet soru formunun, belirli nedenlerle çalışma dışında bırakılmasına karar verilmiştir. Bu kapsamda 165 kişilik örneklem ile çalışma analizleri gerçekleştirilmiştir. 3.3. Veri Toplama Aracı Araştırmada tarafımızdan oluşturulan Sağlık Çalışanlarının Aile Hekimliği Uygulamasını Değerlendirme anketi kullanılmış ve veriler 1-30 Aralık 2013 tarihleri arasında toplanmıştır. Anketin oluşturulmasında konu ile ilgili daha önce Yılmaz ve Çevik tarafından yapılan bir çalışmanın ölçeğinden kısmi olarak yararlanılmıştır (Yılmaz ve Çevik; 2011). Anketin oluşturulmasında ayrıca aile hekimliği birimlerinde görev yapan 5 hekim, 5 hemşire ve 5 ebe ile odak grup görüşmesi yapılmış ve mesleki deneyimlerinden faydalanılmıştır. Anketin sonunda ayrıca ASM çalışanlarının AHU nı kalitatif değerlendirmeye yönelik bir bölüm bulunmaktadır. Anket öncelikle 40 kişilik bir örneklem grubunda ön teste tabi tutulmuştur. Anketin SPSS paket programında hesaplanan güvenilirlik katsayısı 0,83 olarak hesaplanmıştır. Oluşturulan ankette aile hekimliği uygulamasına ilişkin görüşler, aile hekimliği uygulamasında çalışan sağlık personelinin çalışma koşulları ve bireysel performansın değerlendirilmesine yönelik 28 soru önermesi bulunmaktadır. Sorularda 5 noktalı likert tipi ölçek (1=Kesinlikle Katılmıyorum, 5=Kesinlikle Katılıyorum) kullanılmıştır. Anketin sonunda ise sosyo- ekonomik ve demografik değişkenlere ilişkin 10 soru bulunmaktadır. 3.4. Verilerin Analizi Yöntemi Verilerin analizinde SPSS 16.00 paket programı kullanılmıştır. Araştırmada tanımlayıcı istatistikler için frekans, ortalamalar arası farklılıkların anlamlılığı için t-testi ve ikiden fazla grubun karşılaştırması için tek yönlü varyans analizi kullanılmıştır. Analizler ile tanımsal istatistiklerin ortaya konulması, sorulara ilişkin ortalama katılım düzeyinin belirlenmesi ve örneklemdeki gruplar arası ortalamaların karşılaştırılması amaçlanmıştır. Tanımsal istatistikler kısmında, örneklemde yer alan kişi sayısı ve yüzdeleri ortaya konulmaktadır. İfadelere katılım düzeyi ortalamalar ile belirlenmiştir. Cinsiyet ve kadro durumunun katılımcı ifadelerini farklılaştırıp farklılaştırmadığının belirlenmesi bağımsız örneklem t- testi yapılmıştır. Diğer taraftan meslekte çalışma yılının ve mesleğin katılımcı değerlendirmeleri üzerinde farklılaşma yaratıp yaratmadığının belirlenmesi için ise tek yönlü varyans analizi yapılmıştır IV. BULGULAR 4.1. Tanımlayıcı İstatistikler Araştırmanın tanımlayıcı istatistikleri için SPSS paket programında frekans analizi yapılmış olup sonuçlar Tablo 1 de sunulmuştur. Tablo 1 de görüldüğü üzere katılımcıların %67,9 u kadın, %32,1 i ise erkek katılımcılardan oluşmaktadır. Katılımcıların % 2,4 ü 25 yaş ve altı, %15,8 i 26-35 yaş, %38,8 i 36-45
Aile Sağlığı Merkezi Çalışanlarının Aile Hekimliği Uygulamasını Değerlendirmesi: İzmir İlinde Bir Araştırma 293 yaş, %36,4 ü 46-55 yaş grubundadır. Katılımcılardan 56 yaş ve üzeri olanların oranı ise %6,7 dir. Katılımcıların yaklaşık yarısı (%52) hekim, %23,6 sı ebe ve %23 ü hemşirelerde oluşmaktadır. Acil tıp teknisyenlerinin oranı ise %1,2 dir. Katılımcıların meslekte çalışma yıllarına bakıldığında; %3 ünün 0-5 yıl, %7,3 ünün 6-10 yıl, %14,5 inin 11-15 yıl, %21,2 sinin 16-20 yıl, %45 inin ise 21-25 yıl arasında mesleki deneyime sahip oldukları görülmektedir. 26 yıl ve üzeri kıdemi olan katılımcıların oranının ise %8,5 olduğu görülmektedir. Diğer taraftan katılımcıların yaklaşık %80 ni aile hekimliği sistemine isteyerek geçtiğini ifade etmiştir. Katılımcı profilinin 76,4 ünün kadrolu, %23,6 sının sözleşmeli olduğu görülmektedir. Tablo 1: Araştırmanın Tanımlayıcı İstatistikleri Tablosu n=165 Yaş Frekans Yüzde 25 yas ve altı 4 2,4 26-35 30 15,8 36-45 64 38,8 46-55 60 36,4 56 yas ve üzeri 11 6,7 Cinsiyet Kadın 112 67,9 Erkek 53 32,1 Meslek Hekim 86 52,1 Ebe 39 23,6 Hemşire 38 23,0 ATT 2 1,2 Eğitim Düzeyi Lise 11 6,7 On lisans 41 24,8 Lisans 70 42,4 Lisansüstü 43 26,1 Meslekte Çalışma Yılı 0-5 yıl 5 3,0 6-10 12 7,3 11-15 24 14,5 16-20 35 21,2 21-25 75 45,5 26 yıl ve üzeri 14 8,5 Aile hekimliği sistemine isteyerek mi geçtiniz? Evet 131 79,4 Hayır 34 20,6 Kadro Durumu Sözleşmeli 39 23,6 Kadrolu 126 76,4
294 Filiz Uysal & Nevzat Devebakan 4.2. Aile Hekimliği Uygulamasının Değerlendirilmesi Katılımcıların AHU na yönelik değerlendirmeleri Tablo 2 de gösterilmektedir. Tablo 2 incelendiğinde katılımcıların Ücretlendirmede Negatif Performans Uygulaması Motivasyonumuzu Bozuyor soru önermesine en yüksek düzeyde (ortalama=4,24), Aile Hekimliği Uygulamasında Sorumlu Olduğumuz Nüfusun Gereken Tüm Aşılarını Eksiksiz Yapıyoruz sorusuna ise en düşük düzeyde katılımda bulundukları görülmektedir (ortalama=1,78). Tablo 2: Aile Hekimliği Uygulamasına İlişkin Katılımcı Değerlendirmelerinin Tanımlayıcı İstatistikleri Soru Önermeleri (Kesinlikle Katılmıyorum=1; Kesinlikle Katılıyorum=5) Ort. Ss 1 Aile Hekimliği Uygulamasının etkili ve güçlendirilmiş temel sağlık hizmeti verdiğine inanıyorum. 3,62 1,04 2 Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği nin sağlık personeline yönelik, yeteri kadar koruyucu hüküm içerdiğini düşünüyorum. 2,49 1,26 3 Aile Hekimliği Uygulaması ile toplumda pratisyen hekimlere karşı saygınlığın ve güvenilirliğin arttığını düşünüyorum. 3,25 1,17 4 Aile Hekimliği Uygulamasının ilimizde yerleştiğini düşünüyorum. 3,78 0,96 5 Aile Hekimliği Uygulamasındaki ücret koşullarının eski çalıştığım sistemden daha tatmin edici olduğunu düşünüyorum. 3,44 1,18 6 Aile Hekimliği Uygulamasına geçmemde alacağım ücret etkili oldu. 3,04 1,35 7 Aile Hekimliği Uygulamasına geçmemde çalışma koşullarının cazipliği etkili oldu. 3,62 1,12 8 Aile Hekimliği Uygulamasında, başvuran kişilere ayırmış olduğum sürenin yeterli olduğunu düşünüyorum. 3,19 1,24 9 Aile hekimliği biriminin sağladığı olanakları yeterli buluyorum. 3,22 1,04 10 Çalıştığım Aile Sağlığı Merkezinin fiziksel koşulları uygundur. 3,76 1,00 11 Çalıştığım Aile Sağlığı Merkezine ulaşım olanakları uygundur. 3,96 0,95 12 Aile Sağlığı Merkezindeki sağlık personeli sayısını yeterli buluyorum. 3,25 1,21 13 Aile Hekimliği Biriminde ekip çalışmasında iletişim sorunu yaşamıyorum. 3,78 1,12 Aile Hekimliği Uygulamasında göstermiş olduğum bireysel performans 14 bana iş doyumu sağlıyor. 3,58 0,97 Aile Hekimliği Uygulaması ile üstlenmiş olduğum görev ve 15 sorumlulukların ağır olduğunu düşünüyorum. 2,04 1,04 16 Aile Hekimliği Uygulaması ile stres ve kaygı düzeyim arttı. 2,18 1,11 Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun gebe 17 tespitlerini zamanında yapıyoruz. 3,76 0,94 Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun gebe 18 izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. 3,15 1,20 Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun bebek 19 izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. 3,26 1,18 Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun gereken 20 tüm aşılarını eksiksiz yapıyoruz. 4,24 0,86 21 Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun 15/49 yaş 2,53 1,19
Aile Sağlığı Merkezi Çalışanlarının Aile Hekimliği Uygulamasını Değerlendirmesi: İzmir İlinde Bir Araştırma 295 arası kadın izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. Ücretlendirmede negatif performans uygulaması motivasyonumuzu 22 bozuyor. 4,24 0,95 23 Aile Hekimliği Uygulamasından ayrılmayı düşünüyorum. 3,35 1,04 24 Aile Hekimliği Uygulamasında çalışmaktan memnunum. 3,53 0,92 25 Türkiye 'nin mevcut sağlık sisteminden memnunum. 2,64 1,08 26 Aile hekimliği Uygulamasında randevu sistemini gerekli buluyorum. 2,80 1,32 Aile hekimliği Uygulamasında atama ve nakil işlemlerinde bürokratik 27 engeller bulunmaktadır. 2,41 1,14 Aile Hekimliği Uygulamasında Aile Sağlığı Elemanı sıfatının 28 kullanılmasını doğru bulmuyorum. 4,29 0,96 4.3. Araştırma Hipotezlerinin Test Edilmesi Çalışmanın bundan sonraki kısmında AHU nda görev yapan sağlık çalışanlarının uygulamaya yönelik görüşleri cinsiyet, meslek ve meslekteki çalışma yılına göre analiz edilmiştir. AHU nda görev yapan sağlık çalışanlarının uygulamaya yönelik görüşleri cinsiyet değişkeni açısından değişip değişmediğinin saptanması için yapılan bağımsız örneklem t-testi sonuçları Tablo 3 te sunulmuştur. Analiz sonuçları bazı soru önermeleri açısından katılımcıların ortalamaları arasında anlamlı bir farklılığa işaret ettiğinden H1 kabul edilmiştir. Tablo 3: Aile Hekimliği Uygulamasının Cinsiyet Değişkeni Açısından Karşılaştırılması Tablosu Kadın Erkek p AHU nı Değerlendirmeye Yönelik Soru Önermeleri t-testi Ort Ss Ort. Ss değeri 1 2 3 4 5 6 7 8 Aile Hekimliği Uygulamasının etkili ve güçlendirilmiş temel sağlık hizmeti verdiğine inanıyorum. Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği nin sağlık personeline yönelik, yeteri kadar koruyucu hüküm içerdiğini düşünüyorum. Aile Hekimliği Uygulaması ile toplumda pratisyen hekimlere karşı saygınlığın ve güvenilirliğin arttığını düşünüyorum. Aile Hekimliği Uygulamasının ilimizde yerleştiğini düşünüyorum. Aile Hekimliği Uygulamasındaki ücret koşullarının eski çalıştığım sistemden daha tatmin edici olduğunu düşünüyorum. Aile Hekimliği Uygulamasına geçmemde alacağım ücret etkili oldu. Aile Hekimliği Uygulamasına geçmemde çalışma koşullarının cazipliği etkili oldu. Aile Hekimliği Uygulamasında, başvuran kişilere ayırmış olduğum sürenin yeterli olduğunu düşünüyorum. 3,61 1,01 3,64 1,17-0,16 0,87 2,44 1,21 2,56 1,33-0,59 0,56 3,25 1,23 3,26 1,04-0,06 0,94 3,85 0,93 3,60 1,00 1,57 0,12 3,33 1,23 3,64 1,05-1,65 0,11 2,79 1,34 3,54 1,26-3,42 0,01* 3,66 1,11 3,50 1,17 0,83 0,41 3,21 1,17 3,13 1,41 0,37 0,70
296 Filiz Uysal & Nevzat Devebakan 9 10 11 12 13 14 Aile hekimliği biriminin sağladığı olanakları yeterli buluyorum. Çalıştığım Aile Sağlığı Merkezinin fiziksel koşulları uygundur. Çalıştığım Aile Sağlığı Merkezine ulaşım olanakları uygundur. Aile Sağlığı Merkezindeki sağlık personeli sayısını yeterli buluyorum. Aile Hekimliği Biriminde ekip çalışmasında iletişim sorunu yaşamıyorum. Aile Hekimliği Uygulamasında göstermiş olduğum bireysel performans bana iş doyumu sağlıyor. 3,24 1,02 3,16 1,08 0,42 0,68 3,71 0,99 3,84 1,04-0,81 0,41 3,96 0,91 3,92 1,05 0,24 0,80 3,16 1,15 3,43 1,33-1,33 0,18 3,75 1,12 3,81 1,16-0,28 0,77 3,62 0,95 3,47 1,03 0,91 0,36 15 16 17 Aile Hekimliği Uygulaması ile üstlenmiş olduğum görev ve sorumlulukların ağır olduğunu düşünüyorum. Aile Hekimliği Uygulaması ile stres ve kaygı düzeyim arttı. Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun gebe tespitlerini zamanında yapıyoruz. 2,02 1,03 2,05 1,06-0,16 0,86 2,07 1,02 2,39 1,27-1,61 0,11 3,78 0,92 3,69 0,99 0,54 0,59 18 Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun gebe izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. 3,09 1,19 3,24 1,23-0,71 0,46 19 Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun bebek izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. 3,25 1,20 3,26 1,17-0,06 0,95 20 Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun gereken tüm aşılarını eksiksiz yapıyoruz. 4,23 0,89 4,26 0,81-0,20 0,83 21 Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun 15/49 yaş arası kadın izlemlerinde sorun 2,49 1,20 2,58 1,18-0,44 0,65 yaşamıyoruz. 22 Ücretlendirmede negatif performans uygulaması motivasyonumuzu bozuyor. 4,28 0,89 4,09 1,06 1,21 0,22 23 Aile Hekimliği Uygulamasından ayrılmayı düşünüyorum. 3,18 1,02 3,67 1,03-2,86 0,00* 24 Aile Hekimliği Uygulamasında çalışmaktan memnunum. 3,43 0,94 3,71 0,86-1,86 0,06 25 Türkiye 'nin mevcut sağlık sisteminden memnunum. 2,54 1,03 2,84 1,18-1,70 0,09 26 Aile hekimliği Uygulamasında randevu sistemini gerekli buluyorum. 2,77 1,31 2,88 1,33-0,50 0,61 27 Aile hekimliği Uygulamasında atama ve nakil işlemlerinde bürokratik engeller bulunmaktadır. 2,32 1,16 2,52 1,04-1,07 0,28 28 Aile Hekimliği Uygulamasında Aile Sağlığı Elemanı sıfatının kullanılmasını doğru bulmuyorum. 4,50 0,82 3,86 1,09 3,75 0,00* *p<0,05 Tablo 3 te görüldüğü AHU ndan ayrılma, Aile Sağlığı Elemanı sıfatının kullanılmasını doğru bulmama ve aile hekimliğine geçmede ücretin etkisi açısından katılımcı
Aile Sağlığı Merkezi Çalışanlarının Aile Hekimliği Uygulamasını Değerlendirmesi: İzmir İlinde Bir Araştırma 297 ortalamaları arasında bir farklılık tespit edilmiştir. "ile hekimliği uygulamasına geçmemde alacağım ücret etkili oldu" ve ile hekimliği uygulamasında aile sağlığı elemanı sıfatının kullanılmasını doğru bulmuyorum, soru önermelerine cinsiyetler arası fark tespit edilmiştir. AHU ya geçmede ücretin etkili olduğuna dair soru önermesine erkek katılımcıların kadın katılımcılara oranla daha olumlu görüş belirttikleri Diğer taraftan aile sağlığı elemanı sıfatının kullanılmasına yönelik soru önermesine ise kadın katılımcılar erkek katılımcılara göre daha yüksek katılım göstererek söz konusu sıfatın kullanılmasını yerinde bulmadıkları görülmektedirbuna göre erkek katılımcıların kadınlara göre AHU dan daha fazla ayrılma eğiliminde oldukları görülmektedir. Yine kadın katılımcıların erkeklere göre Aile Sağlığı Elemanı sıfatının kullanılmasını daha fazla doğru bulmadıkları görülmektedir. Yine erkek katılımcıların kadınlara göre AHU ndan daha fazla ayrılma eğiliminde oldukları saptanmıştır. Farklı mesleklerde olmanın AHU nı değerlendirmede anlamlı bir farklılık yaratıp yaratmadığının analiz edilebilmesi için verilere tek yönlü varyans analizi uygulanmıştır. Bu analiz için ATT meslek grubu az sayıda örneklem elemanı ile temsil edildiğinden bu analiz dışında bırakılmıştır. Tablo 4 de meslek grubu açısından katılımcıların AHU nın değerlendirilmesine yönelik bulgular bulunmaktadır. Tablo 4 tek yönlü varyans analizi ve çoklu karşılaştırma testlerinden (Post Hoc- Tukey) yararlanılarak oluşturulmuştur.
298 *p<0,05 Tablo 4: Aile Hekimliği Uygulamasının Tablosu Filiz Uysal & Nevzat Devebakan Meslek Grubu AHU nı Değerlendirmeye Yönelik Soru Önermeleri Hekim Ebe Hemşire Ort. Ss Ort. Ss Ort. Ss 1-Aile Hekimliği Uygulamasının etkili ve güçlendirilmiş temel sağlık hizmeti verdiğine inanıyorum. 2-Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği nin sağlık personeline yönelik, yeteri kadar koruyucu hüküm içerdiğini düşünüyorum 3-Aile Hekimliği Uygulaması ile toplumda pratisyen hekimlere karşı saygınlığın ve güvenilirliğin arttığını düşünüyorum. F Değeri p değeri 3,67 1,14 3,56 1,02 3,57 0,94 0,189 0,82 2,55 1,34 2,33 1,10 2,44 1,22 0,440 0,64 3,26 1,13 3,05 1,25 3,42 1,19 0,965 0,38 4-Aile Hekimliği Uygulamasının ilimizde yerleştiğini düşünüyorum. 3,77 0,91 3,66 0,95 3,94 0,98 0,874 0,41 5-Aile Hekimliği Uygulamasındaki ücret koşullarının eski çalıştığım 3,70 1,01 3,00 1,25 3,28 1,25 sistemden daha tatmin edici olduğunu düşünüyorum. 5,701 0,00* 6-Aile Hekimliği Uygulamasına geçmemde alacağım ücret etkili 3,39 1,32 2,74 1,35 2,47 1,20 oldu. 7,790 0,00* 7-Aile Hekimliği Uygulamasına geçmemde çalışma koşullarının 3,63 1,13 3,38 1,11 3,76 1,12 cazipliği etkili oldu. 1,156 0,31 8-Aile Hekimliği Uygulamasında, başvuran kişilere ayırmış olduğum 3,13 1,32 3,07 1,32 3,44 0,92 sürenin yeterli olduğunu düşünüyorum. 1,048 0,38 9-Aile hekimliği biriminin sağladığı olanakları yeterli buluyorum. 3,23 1,01 3,35 1,06 3,10 1,06 0,577 0,56 10-Çalıştığım Aile Sağlığı Merkezinin fiziksel koşulları uygundur. 3,80 0,99 3,71 0,99 3,76 0,99 0,099 0,90 11-Çalıştığım Aile Sağlığı Merkezine ulaşım olanakları uygundur. 4,00 0,92 3,97 0,90 3,92 1,02 0,093 0,91 12-Aile Sağlığı Merkezindeki sağlık personeli sayısını yeterli buluyorum. 3,39 1,22 3,20 1,19 3,02 1,17 1,288 0,27 13-Aile Hekimliği Biriminde ekip çalışmasında iletişim sorunu yaşamıyorum. 3,83 1,09 3,56 1,11 3,92 1,14 1,145 0,32 14-Aile Hekimliği Uygulamasında göstermiş olduğum bireysel performans bana iş doyumu sağlıyor. 3,51 0,94 3,84 0,98 3,50 0,95 1,859 0,15 15-Aile Hekimliği Uygulaması ile üstlenmiş olduğum görev ve sorumlulukların ağır olduğunu düşünüyorum. 1,96 0,97 1,94 1,12 2,23 1,02 1,069 0,34 16-Aile Hekimliği Uygulaması ile stres ve kaygı düzeyim arttı. 2,25 1,14 2,00 1,16 2,18 1,00 0,696 0,50 17-Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun 3,81 0,84 3,66 1,00 3,78 1,01 gebe tespitlerini zamanında yapıyoruz. 0,345 0,70 18-Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun 3,23 1,15 3,20 1,30 2,86 1,21 gebe izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. 1,277 0,28 19-Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun 3,32 1,08 3,33 1,32 3,00 1,27 bebek izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. 1,103 0,33 20-Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun 4,25 0,73 4,41 0,75 4,10 1,06 gereken tüm aşılarını eksiksiz yapıyoruz. 1,310 0,27 21-Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun 2,62 1,11 2,53 1,16 2,21 1,31 15/49 yaş arası kadın izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. 1,670 0,19 22-Ücretlendirmede negatif performans uygulaması motivasyonumuzu bozuyor. 1,86 1,01 1,74 0,99 1,60 0,75 0,959 0,39 23-Aile Hekimliği Uygulamasından ayrılmayı düşünüyorum. 3,55 1,00 3,43 0,88 2,84 1,10 6,903 0,00* 24-Aile Hekimliği Uygulamasında çalışmaktan memnunum. 3,60 0,92 3,46 0,82 3,39 1,02 0,784 0,45 25-Türkiye 'nin mevcut sağlık sisteminden memnunum. 2,74 1,11 2,71 1,14 2,28 0,89 2,506 0,08 26-Aile hekimliği Uygulamasında randevu sistemini gerekli buluyorum. 3,02 1,33 2,76 1,34 2,34 1,19 3,595 0,03* 27-Aile hekimliği Uygulamasında atama ve nakil işlemlerinde bürokratik engeller bulunmaktadır. 2,52 1,09 2,28 1,16 2,26 1,26 0,962 0,38 28-Aile Hekimliği Uygulamasında Aile Sağlığı Elemanı sıfatının 3,90 1,08 4,61 0,71 4,84 0,36 18,343 kullanılmasını doğru bulmuyorum. 0,00*
Aile Sağlığı Merkezi Çalışanlarının Aile Hekimliği Uygulamasını Değerlendirmesi: İzmir İlinde Bir Araştırma 299 Tablo 4 te görüleceği üzere meslek bağımsız değişkeni açısından katımcıların ortalamaları arasında sadece 5, 6, 23, 26 ve 28 inci soru önermeleri açısından farklılık bulunmakta, diğer soru önermeleri açsından anlamlı bir farklılık tespit edilmemiştir. Aile hekimliği uygulamasındaki ücret koşullarının eski çalıştığım sistemden daha tatmin edici olduğunu düşünüyorum soru önermesine katılım düzeyleri bakımından hekimler ile ebeler arası farklılık göze çarpmaktadır. Hekimlerin bu ifadeye katılım düzeyleri 3,70 iken ebelerin katılım düzeyleri 3,00 olarak tespit edilmiştir. Aile hekimliği uygulamasına geçmemde alacağım ücret etkili oldu soru önermesine katılım düzeyleri bakımından, hekim meslek grubu ile hem ebeler hem de hemşireler arası farklılık görülmüştür. Hekimlerin katılım düzeyleri ortalamaları Tablo 5: Meslekte Çalışma Yılı Açısından AHU nı Değerlendirmeye Yönelik Varyans Analizi ve Çoklu Karşılaştırma Tablosu 3,40 iken, ebe ve hemşirelerin katılım düzeyleri sırasıyla, 2,74 ve 2,47 olarak bulunmuştur. Aile hekimliği uygulamasından ayrılmayı düşünüyorum soru önermesine katılım düzeyleri kıyaslandığında ise hekim grubunun ortalamasının 3,55 ve hemşire grubunun ortalamasının 2,84 olduğu görülmüştür ve bu fark tabloda da görüleceği üzere istatistiksel olarak anlamlıdır. Aile hekimliği uygulamasında aile sağlığı elemanı sıfatının kullanılmasını doğru bulmuyorum soru önermesine katılım düzeyleri incelendiğinde, hekim meslek grubu ile hem ebeler hem de hemşireler arası farklılık görülmüştür. Hekimlerin bu ifadeye katılım düzeyleri 3,90 hem ebelerin hem de hemşirelerin katılım düzeylerinin (sırasıyla 4,61 ve 4,84) altındadır. Bu nedenle H2 kabul edilmiştir. AHU nı Değerlendirmeye Yönelik Soru Önermeleri Meslekte Çalışma Yılı F P 15 Yıl ve altı 16-20 yıl 21 yıl ve Değerğeri De- üzeri Ort. Ss. Ort. Ss. Ort. Ss. 1-Aile Hekimliği Uygulamasının etkili ve güçlendirilmiş temel sağlık hizmeti verdiğine inanıyorum. 3,33 1,10 3,37 1,31 3,73 1,00 2,15 0,11 2-Aile Hekimliği Uygulama Yönetmeliği nin sağlık personeline yönelik, yeteri kadar koruyucu hüküm 2,96 1,22 3,00 1,36 2,28 1,20 4,96 0,08 içerdiğini düşünüyorum. 3-Aile Hekimliği Uygulaması ile toplumda pratisyen hekimlere karşı saygınlığın ve güvenilirliğin arttığını 3,18 1,21 3,18 1,47 3,31 1,14 0,17 0,83 düşünüyorum. 4-Aile Hekimliği Uygulamasının ilimizde yerleştiğini düşünüyorum. 3,66 1,17 3,62 1,20 3,86 0,86 0,82 0,44 5-Aile Hekimliği Uygulamasındaki ücret koşullarının eski çalıştığım sistemden daha tatmin edici olduğunu 3,18 1,27 3,31 1,40 3,53 1,11 1,13 0,32 düşünüyorum. 6-Aile Hekimliği Uygulamasına geçmemde alacağım ücret etkili oldu. 2,59 1,36 3,25 1,48 3,16 1,32 2,12 0,12 7-Aile Hekimliği Uygulamasına geçmemde çalışma koşullarının cazipliği etkili oldu. 3,59 1,27 3,81 1,04 3,59 1,10 0,27 0,76
300 Filiz Uysal & Nevzat Devebakan 8-Aile Hekimliği Uygulamasında, başvuran kişilere ayırmış olduğum sürenin yeterli olduğunu düşünüyorum. 9-Aile hekimliği biriminin sağladığı olanakları yeterli buluyorum. 10-Çalıştığım Aile Sağlığı Merkezinin fiziksel koşulları uygundur. 11-Çalıştığım Aile Sağlığı Merkezine ulaşım olanakları uygundur. 12-Aile Sağlığı Merkezindeki sağlık personeli sayısını yeterli buluyorum. 13-Aile Hekimliği Biriminde ekip çalışmasında iletişim sorunu yaşamıyorum. 14-Aile Hekimliği Uygulamasında göstermiş olduğum bireysel performans bana iş doyumu sağlıyor. 15-Aile Hekimliği Uygulaması ile üstlenmiş olduğum görev ve sorumlulukların ağır olduğunu düşünüyorum. 16-Aile Hekimliği Uygulaması ile stres ve kaygı düzeyim arttı. 17-Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun gebe tespitlerini zamanında yapıyoruz. 18-Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun gebe izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. 19-Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun bebek izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. 20-Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun gereken tüm aşılarını eksiksiz yapıyoruz. 21-Aile Hekimliği Uygulamasında sorumlu olduğumuz nüfusun 15/49 yaş arası kadın izlemlerinde sorun yaşamıyoruz. 22-Ücretlendirmede negatif performans uygulaması motivasyonumuzu bozuyor. 23-Aile Hekimliği Uygulamasından ayrılmayı düşünüyorum. 24-Aile Hekimliği Uygulamasında çalışmaktan memnunum. 25-Türkiye 'nin mevcut sağlık sisteminden memnunum. 26-Aile hekimliği Uygulamasında randevu sistemini gerekli buluyorum. 27-Aile hekimliği Uygulamasında atama ve nakil işlemlerinde bürokratik engeller bulunmaktadır. 28-Aile Hekimliği Uygulamasında Aile Sağlığı Elemanı sıfatının kullanılmasını doğru bulmuyorum 3,00 1,38 3,37 1,20 3,17 1,23 0,45 0,63 3,33 1,10 3,31 1,01 3,23 1,02 0,12 0,88 3,70 1,06 3,31 1,25 3,87 0,90 2,49 0,08 3,74 1,16 3,62 1,20 4,03 0,87 1,97 0,14 3,25 1,22 3,18 1,16 3,29 1,22 0,06 0,94 3,62 1,27 3,43 1,45 3,84 1,04 1,13 0,32 3,40 1,00 3,56 1,15 3,61 0,96 0,49 0,61 2,29 1,35 2,18 1,04 1,97 0,97 1,16 0,31 2,18 1,07 2,56 1,41 2,13 1,10 1,02 0,36 3,66 1,14 3,93 0,92 3,73 0,92 0,42 0,65 3,14 1,19 3,06 1,34 3,15 1,20 0,04 0,95 3,25 1,25 2,87 1,50 3,30 1,13 0,90 0,40 4,03 1,22 4,06 1,18 4,32 0,68 1,63 0,19 2,85 1,26 2,43 1,31 2,40 1,13 1,56 0,21 1,88 1,05 1,81 1,16 1,73 0,90 0,32 0,72 2,77 1,12 3,31 1,07 3,52 0,97 5,93 0,08 3,29 0,99 3,43 0,96 3,60 0,87 1,41 0,24 2,37 1,07 2,68 1,13 2,71 1,07 1,10 0,33 2,62 1,18 3,18 1,22 2,80 1,36 0,90 0,40 2,22 1,33 2,56 1,26 2,41 1,10 0,48 0,61 4,59 0,63 4,37 1,02 4,20 1,01 1,81 0,16
Aile Sağlığı Merkezi Çalışanlarının Aile Hekimliği Uygulamasını Değerlendirmesi: İzmir İlinde Bir Araştırma 301 Sağlık çalışanlarının meslekte çalışma yıllarının AHU nı değerlendirmede farklılık oluşturup oluşturmadığının analiz edilebilmesi için verilere tek yönlü varyans analizi uygulanmıştır. Meslekte çalışma süresi açısından ilgili analizi yapabilmek için 1-5, 6-10 ve 11-15 mesleki deneyime sahip olan sağlık çalışanları 15 yıl ve altı olacak şekilde birleştirilmiştir. Bu nedenle yeni mesleki deneyim skalası 15 yıl ve altı, 16-20 yıl ve 21 yıl ve üzeri olarak revize edilmiştir. Meslekte çalışma yılının AHU nı değerlendirmede farklılık yaratıp yaratmadığının analiz edilebilmesi için verilere tek yönlü varyans analizi yapılmış ve muhtemel alt değişkenler arası farklılıkların tespit edilebilmesi için çoklu karşılaştırma (Post Hoc Tukey) testleri yapılmıştır. Söz konusu istatistiksel analizler; meslekte çalışma yılının AHU nı değerlendirmede farklılık yaratmadığını göstermektedir ( Tablo 5).Bu nedenle H3 red edilmiştir. Araştırmada daha önce ifade edildiği gibi anket ile toplanan yapılandırılmış soruların yanı sıra katılımcılardan konuya ilişkin kendi görüşlerini soru formunda belirtmeleri istenmişti. Araştırmada elde edilen kalitatif sözel bulgular aşağıda sıralanmıştır; Kişilere sorumluluk verilmeli, adres değişikliğinde bildirim yapmayanlara, aşısına ya da izlemine gelmeyen kişilere cezai işlem uygulanmalı tek sorumluluk sağlık personeline yüklenmemelidir. Sağlık hizmeti alan kişilere de sorumluluk verilerek toplum katılımı sağlanmalıdır. Hekimlerin sadece poliklinik hizmetlerinde değil aynı zamanda BBSH sunumun her alanında aktif görev almaları gerekmektedir. AHU da her geçen gün iş yükü artmaktadır. Görev tanımı dışında ek görevler yüklenmektedir ama maaşlarda iyileşme olmamaktadır. Yıllık izin, doğum izinlerinde yerine bakacak kişiye vekâlet vermek durumlarında sorunlar oluşmaktadır. Ön lisans ve lisans mezunları arasında ücretlendirmede farkının olmaması önemli sorunlardan biridir. Sağlıkta şiddet her geçen gün artmaktadır. Sağlıkta şiddeti önleyecek çalışmalar yapılmalıdır. Sorumlu olunan nüfus sayısının düşürülmesi, sağlık personeli sayısının artırılması sağlanmalıdır. Bölgesel olarak gebe, bebek, 15/49 izlemlerinde ve gebe tespitlerinde sorunlar yaşanmaktadır. Aile hekimliği uygulamasında çalışan sağlık personeli kendilerini güvende hissetmemektedir. ASM lerin sınıflandırılması kapsamında hekimlere ödenen ücret farkı aile hekimliği uygulamasında çalışan hekim dışı sağlık çalışanlarının ücretlerine de yansıtılmalıdır. Özlük haklarında iyileştirmelerin yapılması sağlanmalıdır. Gezici sağlık hizmeti ücretinden, aile hekimliği uygulamasında çalışan hekim dışı sağlık personelinin de yararlanması sağlanmalıdır. V. TARTIŞMA Sağlık çalışanlarının beklentilerinin bilinmesi ve sorunlarının çözümü, kuşkusuz hizmetin kalitesini arttıracaktır. Bu anlamda hizmeti alanlar kadar hizmeti sunan sağlık profesyonellerinin de çalışma koşullarına yönelik araştırmalara önem verilmelidir. Bu çalışma sonuçları AHU ile ilgili bazı ipuçları sunmaktadır. Örneğin hekimlerin AHU na geçmelerinde ücret faktörünün daha etkin olduğuna işaret etmektedir. Aktaş ve Çakır ın 104 aile hekiminin katılımıyla yaptığı çalışmada da uygulamaya geçiş sürecinde ücret faktörünün etkin olduğu saptanmıştı. Söz
302 Filiz Uysal & Nevzat Devebakan konusu çalışmada aynı meslek grubunun AHU dan ayrılma eğiliminde olduğunu göstermektedir. AHU nın başlangıç sürecinde aile hekimlerinin ortalama maaşları TSM lerinde ve hastane acillerinde çalışan pratisyen hekimlere oranlandığında belirgin bir fark olmasına rağmen altı aylık geçiş süreci sonrasında ASM giderleri, performans nedeni ile yapılan kesintiler, sorumlu olunan nüfusun kontrol edilememesi ve başka hekime geçiş nedeni ile hekime kayıtlı kişi sayısında azalma olması gibi nedenlerle aile hekimlerinin gelirlerinde azalma olmuştur (Aktaş, E. Ö. & Çakır, G., 2012: 28). Doğan ve arkadaşlarının Afyonkarahisar da yaptıkları araştırma sonucunda hekimlerin yarısının ödenen ücretten memnun kaldığını gösterirken, ebe ve hemşirelerin %84 ünün ödenen ücretten memnun olmadığına işaret etmektedir (Doğan vd., 2013). Alkoy ve arkadaşları tarafından 2008 yılında Bolu da yapılan araştırmada da hekimlerin ücretten memnun oldukları belirtilmiştir (Alkoy vd., 2008:631). Yaptığımız çalışmada da ücret faktörüne yönelik soru önermesine hekimlerin katılım düzeyleri ortalamaları 3,40 iken, ebe ve hemşirelerin katılım düzeyleri ortalamaları sırasıyla 2,74 ve 2,47 olarak bulunmuştur. Aile hekimliği uygulamasında Aile Sağlığı Elemanı Sıfatının Kullanılmasını Doğru Bulmuyorum soru önermesine katılım düzeyleri incelendiğinde, hekim meslek grubu ile hem ebeler hem de hemşireler arası farklılık görülmüştür. Hekimlerin bu ifadeye katılım düzeyleri (3,90) ebelerin ve hemşirelerin katılım düzeylerinin (sırasıyla 4,61 ve 4,84) altındadır. Sönmez ve arkadaşının yaptığı çalışmada da; araştırmaya katılan sağlık çalışanlarının yarısı ASE olarak tanımlanmaktan memnun olmadıklarını bildirmişlerdir (Omaç S, M. & Sevindik, F., 2013: 43). DSÖ, BBSH deki çalışanları tanımlarken aile hekimleri/aile doktorları ve aile sağlığı hemşireleri olması gerektiğini; bu iki sağlık çalışanının ekibin vazgeçilmez üyesi olduğunu belirtmiştir (WHO, 1999). Uluslararası Hemşireler Konseyi, Amerika Hemşireler Birliği ve Kanada Hemşireler Birliği olmak üzere pek çok hemşirelik örgütlenmesi, 1980 yılının ikinci yarısından itibaren sağlık hizmetlerinin her düzeyinde Aile Sağlığı Hemşireliği ne dikkat çekmiş, görev ve sorumlulukları tartışılmış ve yaşama geçirilmesi için tüm ülkelere tavsiye kararlarında bulunmuştur (WHO, 2003). AHU nın en önemli parçası olan ebe ve hemşirelerin beklentilerinin bilinmesi, bu yönde yapılacak çalışmaların olması, AHU nın tüm toplumun ihtiyaçlarını karşılayacak düzeye gelmesini sağlayacak, hizmet aksaklıklarının giderilmesine yardımcı olacaktır. Çalışmamızda soru önermelerine en yüksek katılım "Çalıştığım Aile Sağlığı Merkezine Ulaşım Olanakları Uygundur" sorusuna olmuştur (ortalama=3,96). Çalışmanın Konak ilçesinde yapılmış olması, Konak ilçesinin merkezi konumda olması ve gezici hizmet uygulamasının olmamasından dolayı katılımcıların ASM lerinin fiziki koşullarından memnun olduklarını, belirtmişlerdir (ortalama=3,76). AHU na geçiş sürecinde mevcut binaların fiziksel durumları değerlendirilerek ihtiyaç duyulan binalarda tadilat ve tamirat işlemlerinin yapılmış olması kanımızca söz konusu memnuniyetin oluşmasında etkili olmuştur. Tıbbi cihaz ve ekipmanların envanter kayıtları gözden geçirilerek ilin nüfusu ve coğrafi özelliklerine göre aile hekimliği birimleri ve mobil hizmet bölgeleri belirlenerek birimlere göre planlamaları yapılmıştır. Aynı zamanda aile hekimleri kendilerine ödenen ASM giderleri ile çalıştıkları birimlerin fiziksel koşullarını iyileştirme yönünde harcamalar yapmaktadır. Çalışma ortamının fiziki koşullarının iyileştirilmesinin çalışan personelin verimliliklerine olumlu yönde etki edeceği muhakkaktır. Çalışmamıza temel teşkil eden aile hekimliklerine kayıtlı nüfus sayıları incelendiğinde; 1000-2000 nüfus arası % 0,7, 2001-3000 nüfus arası %21,8, 3001-4000 nüfus arası % 72,7, 4001 ve üstü nüfus sayısının %4,8 olduğu görülmektedir. Bu çalışmaya esas teşkil
Aile Sağlığı Merkezi Çalışanlarının Aile Hekimliği Uygulamasını Değerlendirmesi: İzmir İlinde Bir Araştırma 303 eden Aile hekimliği birimlerine kayıtlı nüfusun %72,7 si, 3001-4000/aile hekimi aralığındadır. Türkiye deki AHU na, bir aile hekimine kayıtlı kişi sayısının ortalama 3634 kişi olduğu göz önünde bulundurulursa yaptığımız çalışmanın evreninin ülke ortalaması ile paralellik gösterdiği söylenebilir. Aile hekimliği biriminin hizmet verdiği nüfusun fazla olması nitelikli ve kapsayıcı sağlık hizmet sunumunu zorlaştırıcı bir etken olmaktadır. SB, 2023 yılına kadar 1680 kişiye bir aile hekimliği biriminin hizmet vermesini amaçlamaktadır (Sağlık Bakanlığı, 2012:141). Aile hekimliği birimlerine kayıtlı kişi sayısının giderek azaltılmasının hem sağlık hizmet sunucuları hem de sağlık hizmeti alıcıları tarafından olumlu karşılanacağı düşünülmektedir. Çalışmada anket ile toplanan yapılandırılmış soruların yanı sıra katılımcılardan konuya ilişkin kendi görüşlerini belirtmeleri istenmiştir. Adres değişikliği bildirimi ve aşılarını zamanında yapmayanlara cezai işlemin uygulanması gerektiği katılımcılar tarafından ifade edilmiştir. Nitekim Ak ve Tekgöz tarafından 2013 yılında yapılan bir çalışmada da aile hekimlerinin %90,3 u hasta ve hasta yakınlarının sorumluluklarını yerine getirmediklerinde yaptırım uygulanması gerektiği yönünde görüş belirtmiştir. Negatif performans uygulaması halen tek taraflı olarak sağlık çalışanlarına yönelik olarak uygulanmaktadır. Türkiye de Milli Eğitim Bakanlığı nda çocukların eğitimi konusunda aileye sorumluluk yükleyip, yerine getirmediği takdirde para cezası uygulanmaktadır. Halen her bir aile hekimine bağlı bulunan toplam nüfus sayısının 4000 sınırında olduğu göz önüne alınırsa; hastaların nüfus hareketlerindeki değişikliğin takibi, aşı izlem, bebek izlem, gebe izlem gibi ulaşılması zorunlu durumlardaki güçlükler öngörülebilmektedir. Sağlık hizmetini alan kişilerin de kendi ve yakınlarının sağlıklarından en az onları takip eden sağlık personeli kadar sorumlu olduğu bilincinin yerleşmesi için yasal ve hasta eğitimi tabanlı çalışmalar gerekmektedir (Ak, M. & Tekgöz, İ., 2013: 32). VI. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada AHU na geçiş sürecinde ücret faktörünün özellikle hekim grubu için önemli bir etken olduğu, ebe, hemşire gibi sağlık çalışanlarının görece hekimlere göre aldıkları ücreti daha az tatminkar buldukları saptanmıştır. Ancak literatürde hekimlerin gelirlerinde meydana gelen azalmaların olduğuna yönelik çalışmalara bakıldığında aile hekimlerinin gelecekte sistemden ayrılma olasılıkları konusunda yönetsel tedbirlerin alınması fayda sağlayacaktır. Ayrıca hekim dışı sağlık personelinin ücretlerinin istenilen düzeye getirilmelidir. Çalışmamızda, sağlık çalışanlarının Aile Sağlığı Elemanı tabirinden rahatsızlık duydukları saptanmıştır. Hemşirelik ve ebelik; toplumun gereksinimlerine cevap veren, görev yetki ve sorumlulukları yasalarla belirlenmiş, etik kurallarını oluşturmuş ve toplumda belli saygınlığa erişmiş bir meslektir. Ebe ve hemşirelere aile sağlığı elemanı tabirinin kullanılması; hemşirelerin ve ebelerin benlik saygısını, meslek bilincini zedelemekte, motivasyonlarını olumsuz etkileyerek iş verimini düşürmektedir (Öztürk vd., 2013: 27). Kanımızca Aile Sağlığı Hemşiresi, Aile Sağlığı Ebesi gibi kavramların meslek tanımlamasında kullanılması daha isabetli olacaktır. AHU nda önemli bir yeri olan hekim dışı sağlık personelinin mesleklerinin isimlendirilmesi ile ilgili yasal düzenlemelerin gözden geçirilmesi ve gerekli revizyonun yapılması anılan meslek grubu tarafından memnuniyetle karşılanacaktır. Sağlık çalışanlarının iş sağlığı ve güvenliğini tehdit eden mesleki risk ve tehlikelerden olan şiddet faktörü bu çalışmada da çalışan kaygısı olarak dile getirilmiştir. AHU nda çalışanların sağlıklı ve güvenli bir