Kadınların El Yıkama İle İlgili Uygulamaları: Niteliksel Bir Çalışma

TAF Preventive Medicine Bulletin, 202: (5) Araştırma / Research Article TAF Prev Med Bull 202; (5): 537-544 Kadınların El Yıkama İle İlgili Uygulamaları: Niteliksel Bir Çalışma [Hand-Washing Practices of Women; a Qualitative Study] ÖZET AMAÇ: Bu çalışma Ankara İli Gölbaşı İlçesinde bir Sağlık Merkezi bölgesinde yaşayan kadınların el yıkama ile ilgili uygulamalarını belirlemek amacıyla niteliksel bir araştırma olarak yapılmıştır. YÖNTEM: Araştırmanın evrenini, Ankara nın Gölbaşı İlçesi nde bulunan 2 Nolu Sağlık Ocağı bölgesinde yaşayan evli kadınlar oluşturmuştur. Araştırma niteliksel bir çalışma olup amaçlı örnekleme yöntemi kullanılmıştır. Veriler derinlemesine görüşme yöntemiyle toplanmıştır. Tanımlayıcı verilerin analizinde; yüzde, ortalamadır. Nitel verilerinin analizinde ise içerik analizi kullanılmıştır. BULGULAR: Araştırmaya katılan kadınların, yaş ortalaması 29,9 dur. Kadınların %40,0 ı ilkokul mezunu ve %86,7 sinin aile yapısının çekirdek aile olduğu saptanmıştır. Ayrıca kadınların yarıya yakının ailesinde ishal ve tamamına yakının ailesinde ise soğuk algınlığı/grip gibi durumların sık sık yaşandığı belirlenmiştir. Kadınların %80,0 i el yıkamanın soğuk algınlığından, %66,7 si idrar yolları ve genital bölgeyi hastalıklardan koruduğu görüşünü bildirmişlerdir. Buna karşılık kadınların %66,7 si ortak havlu kullanmanın enfeksiyonlara neden olduğu hakkında bilgisi olmadığını belirtmişlerdir. Kadınların, %40,0 ı yemekten önce, %73,0 ü tuvaletten sonra ve %40,0 ı dışarıdan geldikten sonra ailesindeki kişilere ellerini yıkatabildiğini ifade etmişlerdir. SONUÇ: Bu araştırmada kadınların el yıkamaya yeterince dikkat etmedikleri belirlenmiştir. Bu sonuçlar doğrultusunda birinci basamakta el yıkamaya yönelik eğitimlerin yaygınlaştırılması önerisinde bulunulmuştur. SUMMARY AIM: This study was carried out as a qualitative research in order to detect hand-washing practices of women living a Health Center in a district of Ankara Province Gölbaşı. METHOD: The research population, included married women living in 2 Number Health Care Center in the Ankara's Gölbaşi District. This study was a qualitative research, carried out purposive sampling method. Data was collected from in-depth interview method for the descriptive statistics, number, percentile frequency and mean, were used. Qualitative data analysis was used contend analysis RESULTS: 29.9 the mean age of women participants in research is. 40.0% of the women, who graduated primary school, 86.7% had nuclear family structure, almost half of its family, frequent diarrhea, and almost all of the family, often a cold / flu had found. 80.0% of the women common cold, hand-washing, 66.7% had reported that the view to protect the urinary tract and genital area. Women, 40% had meal before, 40.0% of women before a meal, 73.0% and 40.0% of the toilet and then came outside after the family stated to have advised people to wash their hands. CONCLUSION: In this study it was determined that women do not pay enough attention to hand-washing in this study were women. According to these results it is suggested that in this first step, educational studies abuot the hand-washing should become widespread. Filiz Hisar Kemal Macit Hisar 2 Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, Halk Sağlığı Hemşireliği AD, Ankara. 2 Selçuk Üniversitesi, Selçuklu Tıp Fakültesi, Halk Sağlığı AD, Konya. Anahtar Kelimeler: El Yıkama, Kadın Sağlığı, Davranış. Key Words: Hand-washing, Womens Health, Behavior. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Filiz Hisar Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, Ankara, Türkiye. filiz.hisar@gmail.com Gönderme Tarihi/Date of Submission: 05.09.20, Kabul Tarihi/Date of Acceptance: 23.0.20, DOI:0.5455/pmb.35224949 GİRİŞ Günlük yaşamda vücudun dış ortam ile en çok temasta olan ve dolayısıyla en fazla kirlenen bölgesi ellerdir. Kirli yüzeylere sürtünen ve dokunan eller yıkanmadıkları sürece birer mikrop barınağı olurlar. Başta fekal-oral yolla bulaşan hastalıklar, bazı deri ve göz hastalıkları olmak üzere, çeşitli enfeksiyonlar yalnızca el yıkama ile önemli oranda azalmaktadır (). Bu nedenle eller düzenli olarak yıkanmalıdır. Özellikle yemeklerden önce ve sonra, yiyeceklerle temastan önce, diş, ağız, yüz ve göz temizliği yapmadan önce ve tuvaletten sonra ellerin su ve sabunla en az 20 saniye yıkanması ve kâğıt havlu ile kurulanması gerekmektedir. Bunlara uyan hiçbir iş yapılmasa bile gün içinde çeşitli saatlerde (en azından iki saatte bir) eller yıkanmalıdır (2,3). Ellerin uygun şekilde veya hiç yıkanmaması nedeniyle bireyler çeşitli enfeksiyonlara maruz kalmaktadır (4). Wenzel (995) tarafından yapılan bir çalışmada, yetersiz el yıkamanın bir yılda milyon sindirim sistemi hastalığı görülmesine ve 60 bin hastanın yatarak tedavisine sebep olduğu bildirmiştir (5). Ayrıca yine aynı çalışmada yetersiz el yıkamanın 3 bin Shigella ve 0 bin Hepatit-A olgusuna, 250 ölüme neden olduğu gösterilmiştir. Diğer bir çalışmada ise; Aiello ve ark (2008) 960 ile 970 yılları arasında el yıkama ile ilgili 30 çalışma üzerinden meta analiz yapmışlardır (4). Çalışmanın sonucunda el yıkamanın solunum sistemi www.korhek.org 537

TAF Preventive Medicine Bulletin, 202: () enfeksiyonunu %2, Gastro-intestinal sistem enfeksiyonunu ise %3 azalttığı bulunmuştur. Ülkemizde de yapılan bir çalışmada kadınların %72,8 i geçmişte akıntı sorunu yaşadığını, bunların sadece %2,8 i hem tuvaletten önce hem de sonra ellerini yıkadığını belirlemişlerdir (6). Yukarıdaki çalışmalardan da anlaşılacağı gibi el yıkama ile enfeksiyon hastalıkları arasında güçlü ilişki olup, bu sorunların çözümünde uygun el yıkama önemli derecede etkili olmaktadır. Dünyada el yıkama istenildiği kadar yaygın bir alışkanlık değildir. Rabia, Curtis ve Spa (2006) tarafından yapılan bir çalışmada önemli durumlardayiyeceklere dokunmadan önce ve tuvaleti kullandıktan sonra- ellerin sabunla yıkanmasının %0,0 ile %34,0 arasında değiştiği gösterilmiştir (7). Ülkemizde yapılan değişik çalışmalarda da katılımcıların yarıya yakını tuvalette kakasını yaptıktan sonra ellerini yıkadıklarını belirtmişlerdir (8-0). Bu sorun dünyada olduğu kadar ülkemizde de halen devam etmektedir. Bu konuyu güncel tutabilmek ve önemini koruyabilmek için ülkemizde yapılan faaliyetlerden biri, Sağlık Bakanlığı tarafından el yıkama rehberleri oluşturulmasıdır (). Araştırma bölgemizde yaşayan kadınlar arasında el yıkama davranışlarının düşük olduğu tarafımızdan gözlenmiştir. Oysaki evde çocukların bakımını üstlenen ve onlara özbakım becerilerini kazandıran kişiler kadınlardır. Dolayısı ile bulaşıcı hastalıkların azaltılması el yıkama davranışının yerleştirilmesi, sağlığın korunması ve geliştirilmesi için kadınlarla her türlü konu hakkında bilinçlendirilerek desteklenmesi ve işbirliği kurulması gerekmektedir. Kadınların eğitimi konusunda halk sağlığında çalışan hemşirelere önemli görevler düşmektedir. Hemşirenin kadına vereceği eğitim, hem kadının aile içindeki bireylere ve çocuklara el yıkama becerisini nasıl kazandırabileceği konusunda rehber olacak, hem de sorunlarını kendi kendine çözebilme becerisini geliştirecektir. Böylece bu alandaki hemşireler, kadınların aile içinde bilinçli yaklaşımla davranış değişikliğinde rol oynayacaklardır. El yıkama ile ilgili çalışmalar daha çok tanımlayıcı niteliktedir (8-0). Bu çalışmalar arasında hem niteliksel hem de kadınına yönelik çalışma yoktur. Bizim çalışmamız ile el yıkama becerisine yeni bir boyut kazandırılabileceği düşünülmektedir. Bu çalışma; bir sağlık ocağı bölgesinde yaşayan kadınların el yıkamaya ilişkin uygulamalarını değerlendirmek amacıyla yapılmıştır. Böylece enfeksiyonlar açısından kişisel risk faktörleri belirlenerek bu konudaki eğitim ihtiyacının saptanması hedeflenmektedir. Bu çalışma sonuçlarının bu alanda çalışan hemşirelerin yapacağı uygulama ve eğitimlerinde yol göstereceği düşünülmüştür. Araştırmanın Amacı Bu çalışma; kadınların el yıkama ile ilgili uygulamalarını belirlemek amacıyla niteliksel bir araştırma olarak yapılmıştır. Araştırmanın Soruları. Bulaşıcı hastalıklardan nasıl korunabiliriz? 2. Kadınların ailedeki diğer bireyler el yıkama becerisi kazandırmadaki rolü nedir? 3. Uygun el yıkama nasıl olmalıdır? Araştırmanın Evren ve örneklemi Araştırmanın evrenini, Ankara nın Gölbaşı İlçesi nde bulunan 2 Nolu Sağlık Ocağı bölgesinde yaşayan evli kadınlar oluşturmuştur. Araştırmada amaçlı örneklem yöntemi uygulanmıştır. Bu amaçla çalışmaya katılımcı olarak, çocuk ve eşiyle birlikte oturan 5 kadın alınmıştır. Veri Toplama Aracı Araştırmanın verileri, Ankara nın Gölbaşı İlçesi nde bulunan 2 Nolu Sağlık Ocağı bölgesinde yaşayan evli kadınlar ile derinlemesine görüşme yöntemi ile elde edilmiştir. Veri toplama formu literatürden yararlanarak hazırlanmıştır (,8,9,0,2). Veri toplama formunun birinci bölümünde kadınların yaşı, eğitimi, çalışma durumu, ailenin geliri, ailede ishal ve soğuk algınlığı sıklığı durumunu içeren sosyodemografik özelliklerine yer verilmiştir. Veri toplama formunun ikinci bölümünde ise, kadınların, el yıkama ile hastalık ilişkisi, ailedeki bireylere elleri yıkatmada etkisi, ellerin yıkanması ile ilgili açık uçlu sorulardan oluşmuştur. Elde edilen görüşme formunun ön uygulaması Ankara nın Gölbaşı İlçesi nde bulunan 2 Nolu Sağlık Ocağı bölgesinde yaşayan araştırma kapsamı dışında tutulan 5 kadına uygulanmıştır. Ön uygulama sonrasında kadınların el yıkama ile ilgili kavram ve uygulamaları doğru bilmedikleri tespit edilmiş, kadınlara bu konudaki eğitim, araştırmanın uygulanması sonrasında araştırmacı tarafından verilmiştir. Veri Toplama Aracının Uygulanması Görüşmeler katılımcıların evinde, uygun oldukları gün ve saatte, Mart-Mayıs 200 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler için gerekli 538 www.korhek.org

TAF Preventive Medicine Bulletin, 202: (5) malzemeler (ses kayıt cihazı, soru formu, defter ve kalem) hazırlanmıştır. Ayrıca araştırmacı görüşme esnasında kadınların beden dili ile ilgili notlar almış, jest-mimikleri, el- kol hareketlerini kayıt etmiştir. Genel olarak bakıldığında görüşme süresi 30 ile 45 dakika arasındadır. Veri toplarken, araştırmacılar tarafından çalışmanın amacı açıklanarak katılımcılardan sözlü onamları alınmıştır Verilerin Değerlendirilmesi Verilerin istatistik analizi sosyal bilimler istatistiksel paket programının (SPSS).5 versiyonu ile yapılmıştır. Kadınların demografik karakterlerinin dağılımını belirlemek için; yüzde, ortalama uygulanmıştır. Niteliksel veriler içerik analizi ile değerlendirilmiştir. Görüşmeler deşifre edilmiş ve görüşmecilerin görüşleri doğrultusunda 4 ana kategori ve bunların alt boyutları oluşturulmuştur. Çalışmanın Sınırlılıkları Bu çalışmadaki veriler Ankara nın Gölbaşı ilçesindeki bir sağlık ocağı bölgesinden toplanmıştır. Bu nedenle sonraki çalışmalarda uygulamanın faklı cinsiyet ve faklı örneklerde çalışılması önerilebilir. BULGULAR Araştırmadaki bulgular nitel ve nicel olmak üzere iki başlık altında incelenmiştir. Nicel bulgular, kadınların sosyodemografik özelliklerinden oluşmaktadır. Nitel bulgular ise kadınların, el yıkama ile hastalık ilişkisi hakkındaki bilgileri, kadınların ailedeki bireyler üzerinde el yıkama hakkındaki etkisi, el yıkama hakkındaki görüşlerinden oluşmaktadır. Araştırmanın Nicel Bulguları Tablo de Kadınların tanıtıcı özellikleri yer almaktadır. Tablo : Kadınların Tanıtıcı Özellikleri. Tanıtıcı Özellikler Sayı % Yaş Ortalaması ( X )=29,86, ±6, (min= 23 max= 42) Çocuk Sayısı (n:5) Çocuk 2 Çocuk 3 Çocuk 4 6 5 Çocukların Yaşları (n:24) Eğitim Durumu (n:5) Eşin Eğitim Durumu (n:5) Kadının Çalışma Durumu (n:5) Aile Tipi (n:5) Ailenin Gelir Durumu (n:5) Oturduğu Evin Durumu (n:5) Ailede Sık Sık İshal Olma Durumu (n:5) Ailede Sık Sık Soğuk Algınlığı/Grip Olma Durumu (n:5) -2 Yaş 3-4 Yaş 5-6 Yaş 7-8 Yaş 0-4 Yaş İlköğretim Ortaokul Lise İlköğretim Ortaokul Lise Çalışıyor Çalışmıyor Çekirdek Aile Geniş Aile İyi Orta Kötü Apartman Dairesi Müstakil Ev Gecekondu Kapıcı Dairesi Evet Hayır Evet Hayır 7 6 4 2 5 5 4 6 5 6 4 4 3 2 8 5 7 2 7 8 4 26,7 40,0 33,3 29, 25,0 6,6 8,2 2, 33,3 26,7 40,0 33,3 40,0 26,7 6,7 93,3 86,7 3,3 26,7 49,7 23,6 80,0 6,7 6,7 6,6 46,7 53,3 93,3 6,7 Toplam 5 00,0 www.korhek.org 539

TAF Preventive Medicine Bulletin, 202: () Tablo 2: Kadınlara göre ailesindeki kişilerin sık sık hasta olma nedenleri. Nedenler* Sayı % Kirlilik, pislik (evin kirliliği, vücudun kirliliği gibi) 5 27,7 Elleri temiz yıkamama 3 6,6 Mikroptan 2 2, Sık sık kuru soğan yemediğimiz için 5,5 Ellerin yıkanmaması 5,5 Bakımsızlıktan 5,5 Sabah kalkınca üzerine bir şey giymeme 5,5 Okuldan hastalık getirme 5,5 Bünye zayıf olduğunda 5,5 Vitaminsizlik 5,5 Toplam 8 00,0 *Katılımcılar birden fazla neden belirtmişlerdir. Tablo 3. Kadınların el yıkamanın hastalıklardan koruduğuna ilişkin görüşleri. Görüşler (n= 5) Evet Hayır Bilmiyor Sayı % Sayı % Sayı % Soğuk algınlığından ve gripten korur 2 80,0 2 3,3 6,7 İdrar yolu enfeksiyonlarından korur 0 66,7 2 3,3 3 20,0 Genital bölge enfeksiyonlarından korur 0 66,7 4 26,7 6,7 Araştırmaya katılan kadınların yaş ortalaması 29,86±6, (min= 23 max= 42) dır. Kadınların %40 ının 2 çocuğa sahip olduğu, %60 ının ilköğretim mezunu olduğu belirlenmiştir. Ayrıca kadınların tamamına yakınının çalışmadığı, %86,7 sinin çekirdek aile yapısında, yarıya yakının gelir durumunun orta düzeyde olduğu ve büyük çoğunluğunun apartman dairesinde oturduğu saptanmıştır. Bunun yanında kadınların yarıya yakının ailesinde ishal ve tamamına yakınının ailesinde soğuk algınlığı/grip şikâyetlerinin sık sık yaşandığı belirlenmiştir. Araştırmanın Nitel Bulguları Araştırmanın nitel bulguları, görüşmede açık uçlu sorulara verilen cevaplar doğrultusunda belirlenen 4 ana kategori çerçevesinde incelenmiştir. Araştırmadan elde edilen tüm çözümlemeler frekans olarak tablolaştırılmıştır. Tablo 2 de kadınlara göre ailesindeki kişilerin sık sık hasta olma nedenlerine ilişkin görüşleri verilmiştir. Katılımcıların %27,7 si (5 kişi) hastalıkların nedenini kirlilik ve pislilik olarak, %6,6 sı (3 kişi) elleri temiz yıkamama ve %, i (2 kişi) mikroptan olarak tanımlamıştır. Aşağıda kadınların hastalıkların nedenini tanımlayan ifadeler yer vermiştir. Çıplak durursan şifayı kaparsın, o nedenle özellikle uykudan kalkınca üzerine bir şeyler giyeceksin Sık sık kuru soğan yemek lazım, yemediğimiz için hasta oluyoruz Tablo 3 te Kadınların el yıkamanın faydalarına ilişkin görüşleri verilmiştir. Kadınların %80,0 i el yıkamanın soğuk algınlığı ve gripten, %66,7 si idrar yolları ve genital bölgeyi hastalıklardan koruduğu görüşünü ifade etmiştir. Aşağıda kadınların el yıkamanın hangi hastalıklardan koruduğuna ilişkin ifadelerine yer verilmiştir. İnsan vücudunun mikroba da ihtiyacı vardır. Demir demiri kesermiş Tablo 4 te Kadınların ailedeki bireylere ellerini yıkatabilme durumları ile ilgili görüşleri verilmiştir. Kadınların %40,0 ı (6 kişi) yemekten önce, %73,0 ü ( kişi) tuvaletten sonra ve %40,0 ı (6 kişi) dışarıdan geldikten sonra ellerini yıkatabildiğini fakat %80,0 i (2 kişi) tuvaletten önce, %54,4 ü (8 kişi) kirli gıdalara temastan sonra, %46,7 (7 kişi) hasta kişilere dokunduktan/tokalaştıktan sonra, %80,0 i (2 kişi) 540 www.korhek.org

TAF Preventive Medicine Bulletin, 202: (5) hapşırdıktan sonra, %53,3 ü (8 kişi) hayvanları elledikten sonra, %80,0 i (2 kişi) para saydıktan sonra, %73,3 ü ( kişi) kesik ve yaralara dokunduktan sonra ellerini yıkatamadığını belirtmiştir. Aşağıda kadınların ailedeki bireylere ellerini yıkatabilme ile ilgili ifadelerine yer verilmiştir. Ellerini yıkamamak için havaya hapşırıyorlar, o nedenle de ellerini yıkamaya gerek kalmıyor Büyüklere ellerini yıkadın mı? diye sorduğumuzda hakaret olarak algılıyorlar Aileme hep ellerini yıkamaların söylüyorum, ama yıkamıyorlar Tablo 5 te Kadınların ellerin nasıl yıkanması gerektiğine ilişkin görüşleri verilmiştir. Kadınların %26,7 si (4 kişi) ellerin sabunla yıkanması ve kurulanması gerektiğini bilmediklerini belirtmişlerdir. Ayrıca kadınların tamamına yakını ellerini ortak bez havlu ile kuruladığını ve el yıkama sürelerinin literatürde belirttiği sürenin altında olduğunu belirtmişlerdir. Aşağıda kadınların ellerin nasıl yıkamasına ilişkin ifadelerine yer verilmiştir. Aile içinde kurulamak için ortak havlu kullanımı hastalık yapmaz Oğlum elini yıkarken elinin üstü ıslanmıyor bile, ellerin nasıl yıkanacağına yönelik eğitimlerin ana okullarda verilmelidir. Çocuklar öğretmenleri daha iyi dinliyorlar Ellerimi genelde üzerimde kuruluyorum Ellerin bir iki saniye yıkanması kirin akması için yeterlidir. TARTIŞMA Eller bulaşıcı hastalıkların yayılmasında önemli role sahiptir. Günümüzde solunum ve gastrointestinal sistem hastalıklarının kontrolünde el yıkama çok önemli olmasına rağmen, halen dünyada ve ülkemizde yapılan çalışmalarda el yıkama sıklığı düşüktür. Bu nedenle özellikle kadınların el yıkamayı doğru şekilde yapmaları gerektir. Araştırma kapsamına alınan kadınların el yıkama ile ilgili uygulamaları niteliksel olarak araştırılmıştır. Çalışmamız sonucunda kadınların el yıkama uygulamaları yetersiz bulunmuştur. Bu durumu irdeleyen tartışma, aşağıdaki araştırma soruları doğrultusunda yapılmıştır. Tablo 4: Kadınların ailedeki bireylere ellerini yıkatabilme durumları ile ilgili görüşleri. Görüşler (n= 5) Evet Hayır Bazen Sayı % Sayı % Sayı % Yemekten önce 6 40,0 5 33,3 4 26,7 Tuvaletten önce 6,7 2 80,0 4 26,7 Tuvaletten sonra 73,3 2 3,3 2 3,3 Dışarıdan geldiklerinde 6 40,0 6 40,0 3 20,0 Kirli gıdalarla temasından sonra 3 20,0 8 54,4 4 26,7 Hasta kişilere dokunduktan /tokalaştıktan sonra 5 33,3 7 46,7 3 20,0 Hapşırdıktan sonra 6,7 2 80,0 2 3,3 Hayvanları elledikten sonra 3 20,0 8 53,3 4 26,7 Para saydıktan sonra 2 3,3 2 80,0 6,7 Kesik ve yaralara dokunduktan sonra 3 20,0 73,3 6,7 Tablo 5: Kadınların ellerin nasıl yıkanmasına ilişkin görüşleri. Düşünceler (n= 5) Evet Bilmiyorum Bazen Sayı % Sayı % Sayı % Sabunla yıkanması gerekir 0 66,7 4 26,7 6,7 Yıkandıktan sonra kurulanmalıdır 73,3 4 26,7 - - Ortak bez havlu ile kurulanabilir 5 00,0 - - - - Yıkama süresi 20 saniyeden daha kısa 5 00.0 - - - - www.korhek.org 54

TAF Preventive Medicine Bulletin, 202: () Çalışmadaki kadınların yarıdan fazlasının ilköğretim düzeyinde eğitim gördüğü belirlenmiştir (Tablo ). Bireylerin eğitimi, el yıkama alışkanlıklarını etkilemektedir. Kaya ve ark. (2006) bir lisede 9 ve 0 sınıf öğrencilerinin hijyen davranışlarını belirleme çalışmasında, annelerin eğitim düzeyi düşük olan öğrencilerin hijyen davranışları da düşük bulunmuştur (3). Çalışmadaki kadınlar, ailesindeki kişilerin yarıya yakının ishali, tamamına yakınının ise soğuk algınlığını sık sık geçirdiğini belirtmişlerdir (Tablo). Çalışmada ishalin soğuk algınlığına göre farklı (düşük) değerde çıkması, çalışmanın yapıldığı martmayıs dönemi olmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Bulgularımız da bulaşıcı hastalıkların yaygın olmasının nedenini çok açık olarak koymaktadır. Katılımcılardan birisi ailedeki bireylerin ellerini yıkamamak için havaya hapşırdıklarını ifade etmiştir. Bu durum da bulaşıcı hastalıkların yayılımını arttırabilmektedir. El yıkama ile enfeksiyon hastalıkları arasındaki ilişkiyi gösteren bir çok çalışma mevcuttur. Bunlardan birisi de Luby ve ark.nın (2004) te yapmış olduğu çalışmadır (4). Bu çalışma, randomize kontrollü bir çalışma olup ailedeki bireylere doğru el yıkama yöntemi öğretilmiştir. Bu çalışmanın sonunda katılımcıların çocuklarında ishal ve solunum yolu enfeksiyonlarında düşme görülmüştür. Diğer bir çalışmada ise bağırsak paraziti olan çocukların el yıkama davranışının da düşük olduğu tespit edilmiş ve bu bulgular arasında istatistiksel olarak anlamlı ilişki bulunmuştur (5). Çalışmaya katılan kadınlara göre ailedeki bireylerin sık sık hasta olmalarının nedenlerine bakıldığında; büyük çoğunluğunun el yıkamamayı hastalık nedeni olarak görmediği belirlenmiştir (Tablo 2). Bunlardan bir örnek verecek olursak Sık sık kuru soğan yemek lazım, yemediğimiz için hasta oluyoruz diye ifade etmiştir. Bu durum kadınların hastalık nedenleri ile ilgili bilgi eksikliği olduğunu göstermektedir. Annelerin eğitim düzeylerinin düşük olması göz önüne alındığında, hastalık nedenleri konusunda annenin çevresinden ve ailesinden edindiği bilgilerin bu konuda daha etkili olabileceği düşünülmüştür. Bu nedenlerle annelerin sağlık eğitimlerine gereksinim duydukları düşünülmekte ve bu eğitimlerin okullarda, aile hekimliklerinde, ev ziyaretlerinde ve Toplum Sağlığı Merkezlerinde verilmesinin yararı vurgulanmaktadır (6,6). Ellerin yıkanması tüm bireyler için önemli olmakla beraber kadınların doğru el yıkama davranışını sergilemeleri çok daha önemlidir. Kadınların evde yaptıkları bakım, yemek, temizlik gibi işler enfeksiyonların yayılmasında önemli birer etken olabilirler. Aynı zamanda kadınlar, enfeksiyonların engellenmesi ve çevresindeki kişilerin (çocukların ve eşin) doğru sağlık davranışlarının geliştirilmesinde kilit isimdir. Kaya ve ark.nın (2006) yaptığı çalışmada anne öğrenim düzeyi yüksek olan öğrencilerin aldıkları toplam hijyen puanı, anne öğrenim düzeyi düşük olan öğrencilerin aldıkları toplam hijyen puanından istatistiksel olarak yüksek düzeyde anlamlı ilişki bulunmuştur (3). Bu durum kişisel hijyen alışkanlıkları ile ilgili eğitimin ailede başladığını ve bu konuda özellikle anneye büyük bir görev düştüğünü göstermektedir. Çünkü toplumumuzda aile yapısına göre, babalar çocukların eğitimini kendilerinin bir görevi olarak algılamamaktadırlar El temizliği bireysel temizliğin ilk adımıdır. El yıkama, günlük yaşantı içinde kişinin kendi sağlığı için önemliyken, diğer kişilerin sağlığını da etkilemektedir. El yıkamadaki aksaklıkları olan kişi anne rolünde ise; öncelikle aile içindeki bireyleri, daha sonra da toplumu tehdit eden ciddi sorunlara yol açabilmektedir. Çalışmamızdaki kadınlar el yıkamanın soğuk algınlığı, idrar yolu ve gential bölge enfeksiyonlarından koruduğunu ifade ederken, çoğunluğu ortak havlu kullanmanın enfeksiyonların yayılmasını etkilediğinin farkında değildir (Tablo 3). Oysaki, el yıkamanın doğru uygulaması ile hastalıkların azaltılmasının yanı sıra, etkili ve ucuz bir yöntem ile aile içi enfeksiyon kontrolü sağlanabilmektedir (6,4,7). Sosyal bilişsel öğrenme teorisine göre bireylerdeki davranış değişikliğinde öncelikle çevresindeki kişilerin davranışlarının değişimi etkili olmaktadır (8). Katılımcılardan birisi çocuğunun ellerini yıkarken el sırtlarının ıslanmadığını, doğru şekilde yıkamasını sağlayamadığını ifade etmektedir. Çalışmamıza katılan kadınların da ailelerinde el yıkama ile ilgili davranışlarının düşük olduğu saptanmıştır (Tablo 4). Ayrıca kadınların da el yıkama davranışlarının düşük olduğu belirlenmiştir (Tablo 5). Bu davranışlar katılımcıların davranışları ile doğru orantılıdır. Araştırmamıza katılan kadınların büyük bir çoğunluğu çekirdek aile yapısına sahiptir (Tablo ). Sağlık çalışanları bu tür aileleri sağlık eğitimi ve davranış değişikliği açısından avantaj olarak değerlendirmelidirler. Çünkü literatürlere göre çekirdek ailelerde davranışların daha kolay değiştiği vurgulanmaktadır (6,7). Günlük yaşamda vücudun dış ortam ile en çok ilişkide olan ve dolayısıyla en fazla kirlenen bölgesi ellerdir. El yıkama hastalıklardan korunmak için en kolay, etkili ve maliyet etkin yöntemdir (3,,9). Halen dünyada en sık görülen ve en çok öldüren hastalıklar grubunu enfeksiyon hastalıkları oluşturmaktadır. Doğru el yıkama şekli ve 542 www.korhek.org

TAF Preventive Medicine Bulletin, 202: (5) alışkanlığının kazandırılması halinde bu hastalıkların sıklığında önemli azalmalar olacağı bildirilmektedir (3,9). Katılımcılara ayrıca ellerini yıkamama nedenleri sorulmuş ve en sık olarak gerek görmedikleri ve unuttukları yanıtları alınmıştır. Pittet ve ark. (999) sağlık çalışanları ile yaptığı bir çalışmada el yıkamama nedenleri olarak benzer şekilde o anda düşünememek, unutmak, meşgul olmak yanıtları olduğunu belirtmişlerdir (20). Konu ile ilgili yapılmış birçok çalışmada el yıkamanın önündeki engeller; el temizlik ürünlerinin cildi kurutması, sabun ya da kâğıt havlu yokluğu, çok meşgul olunması, bilgi eksikliği, düşünülmemiş ve unutulmuş olması, okulda ya da büyüklerin rol model olmaması olarak gösterilmiştir (5,20,2). El yıkama konusunda yapılacak her türlü müdahalenin daha etkili olabilmesi için el yıkamama nedenlerinin dikkate alınması uygun olacaktır. Karatay ve Özvarış (2006) yaptığı bir çalışmada kadınlara ortalama el yıkama süresi sorulmuş ve ellerini yeterli süre ile yıkayanların yüzdesi oldukça düşük (%24,4) olarak bulunmuştur (6). Kadınların tuvaletten önce ve sonra el yıkama oranı %2,8 olarak tespit edilmiştir. Enfeksiyonlardan korunabilmek için ellerin mutlaka yıkanmasının yanında, ne kadar süreyle yıkandığı da önemlidir. Tuvalete girmeden önce ve tuvaletten sonra ellerin temiz bir su ve sabun ile en az 20 saniye yıkanması gerekir (,2). Bu süre gerektiğinden kısa olduğu zaman eller mikroorganizmalardan yeterince arınamayacağı için enfeksiyon riski devam etmektedir. Bu çalışmada el yıkamaya yeterli zaman ayıran kadın yoktur (Tablo 5). El yıkama ile temizliğin sağlanabilmesi için elin mutlaka kurulanması gerekir. Islak ve nemli ele bakteri geçişinin, kuru elden %85 daha fazla olduğu ve patojen bakterilerin ıslak ele bulaşmasının nonpatojenlerden daha kolay olduğu bilinmektedir. Parmak araları ve avuç içinin iyice kurulanmasına özen göstermek gerekir. Elin kurulanmasında doğru seçenek kâğıt havlu kullanılmasıdır. Kumaş havlular nemli kalarak kontamine olmanın yanı sıra başkaları tarafından kullanılma riski de taşırlar. Hijyenik el temizliğinde su ve sabunun etkisi mekanik etkidir. Kağıt havlu ile kurulama bu mekanik etkiyi sürdürür. Hem geçici mikroorganizmaları hem de cilde ait ölü hücreleri uzaklaştırır (3). Bu çalışmada katılımcıların tamamı bez ve ortak havlu kullanmaktadırlar. SONUÇ ve ÖNERİLER Kadınların el yıkama ile ilgili uygulamalarını saptamak amacıyla yapılan araştırmada; kadınların el yıkama ile ilgili uygulamalarının düşük olduğu bulunmuştur. Bu doğrultuda kadınların gerek el yıkama ile ilgili uygulamalarda yaptıkları yanlışlıklardan, gerekse aile bireylerine etkisinden dolayı, ayrıca kadınların önemli bir kısmının ailesinde yüksek oranda genital sistem, solunum sistemi, gastrointestinal sistem enfeksiyonu görülme olasılığı mevcuttur. Bütün bu nedenlerden dolayı, kadınların el yıkama ile ilgili eğitim gereksinimlerinin olduğu sonucuna varılmıştır. Bu çalışma sonucunda kadınların genital yol, üst solunum yolu ve gastrointestinal sistem enfeksiyonlarının görülmesindeki en büyük faktörün eğitim eksikliği olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle özellikle birinci basamakta çalışan ebe hemşireler başta olmak üzere tüm ebe hemşirelerin enfeksiyonları önlemek için bir eğitim planı geliştirmeleri ve çalıştıkları bölgelerdeki kadınlara uygulamaları önerisinde bulunulmuştur. Bu sonuçlar doğrultusunda araştırmacılar tarafından bir eğitim programı hazırlanarak çalışmanın yürütüldüğü bölgede yaşayan kadınlara eğitim verilmiştir. Ayrıca bu konuda bir broşür geliştirilerek eğitim alan kadınlara dağıtılmıştır. KAYNAKLAR. Üner S, Sevencan F, Başaran E, Balcı C, Bilaloğlu B. Bir sağlık ocağına başvuran kişilerin sosyal el yıkama ile ilgili bazı bilgi ve tutumların saptanması. TAF Prev Med Bull. 2009; 8(3): 207-6 2. Çopur B. El Yıkama Çeşitleri ve Dikkat Edilecek Hususlar. 4. Ulusal Sterilizasyon Dezenfeksiyon Kongresi. İstanbul, 2005, s. 282-286. 3. Maraş G. Sağlık Çalışanlarının El Yıkama Alışkanlıklarını Geliştirmede Proce-Precede Modelinin Kullanımı. Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Yayınlanmamış Doktora Tezi. 2007. 4. Aiello AE, Coulborn RM, Perez V, Larson EL. Effect of hand hygiene on infectious disease risk in the community setting: A meta-analysis. American Journal of Public Health. 2008; 98(8): 372-38. 5. Wenzel RP. The Economic of nasocomial infektions. J. Hosp. Infect. 995; 3: 79-87. 6. Karatay G, Özvarış ŞB. Bir sağlık merkezi bölgesindeki gecekondularda yaşayan kadınların genital hijyene ilişkin uygulamalarının değerlendirilmesi. C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 2006; 0(): 7-4. www.korhek.org 543

TAF Preventive Medicine Bulletin, 202: () 7. Rabie T, Curtis VE. Spa: Lavado de manos yriesgo de infecciones respiratorias: una revisión cuantitativa sistemática. Tropical Medicine & International Health. 2006; (3): 258-267. 8. Örsal Ö, Tezcan S, Çakır B, Tokur M, Gülmez G. Öğrencilerin kişisel temizlik bilgileri ve durumlarının değerlendirilmesi. 8. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi, Diyarbakır, Kongre Kitabı, 2002, s. 609-64. 9. Balcı E, Horoz D, Gün Y, Öztürk Y. Temizlik işinde çalışan kişilerin temizlik ve sağlık davranışlarının değerlendirilmesi. Erciyes Tıp Dergisi. 2005; 27: 58-66. 0. Dirican R, Bilgel N. Kişisel Sağlığı Koruma Önlemleri. Halk Sağlığı (Toplum Hekimliği). 2. Baskı. Bursa. Uludağ Üniversitesi Basımevi, 993, s. 493-503.. Bilici S, Irmak H, Buzgan T. Sağlık Personeline Yönelik El Yıkama ve El Dezenfeksiyonu Rehberi.. Baskı. Sağlık Bakanlığı Yayını No:726. Ankara. Klasmat matbaacılık, 2008, p. 3. 2. Drankiewicz D, Dundes L. Handwashing among female collage students after using bathroom. Am J Infection Control. 2003; 3: 67-7. 3. Kaya M, Büyükşerbetçi M, Çelebi AE, et al. Ankara'da bir lisenin 9 ve 0. sınıf öğrencilerinin kişisel hijyen konusunda davranışlarının belirlenmesi. Sted. 2006; 5(0): 79-83. 4. Luby SP, Aboatwalla M, Painter J, Altaf A, Billhimer WI, Hoekstra RR. Effect of intenive handwashing promotion on childhood diarrhea in hig-risk communitie in Pakistan A randomized controlled trial. JAMA. 2004; 2(29): 2547-2555. 5. Sönmez GT, Erdoğan S, Willke A. Arslanbey İlköğretim Okulu öğrencilerinde bağırsak parazitlerinin görülme sıklığı. Türkiye Parazitoloji Dergisi. 2008; 32(2): 30-33. 6. Dinç S, Emiroğlu ON. Zihinsel engelli çocuklara sahip olan annelerin çocukların kişisel hijyeni hakkında bilgi ve uygulamalarının saptanması. Hemşirelikte Araştırma ve Geliştirme Dergisi. 2007;, 38-47. 7. Sucuoğlu B. Zihinsel engeli olan ve olmayan çocuk ve anne ikilinin etkileşim örüntülerinin karşılaştırılması. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi. 200; 8: 20-28. 8. Gözüm S, Bağ B. Etkin sağlık eğitiminde Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramının kullanımı. Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi. 998; (2): 32-43. 9. Sandora TJ, Taveras EM, Shih MC, et al. A Randomized, controlled trial of a multifaceted intervention including alcohol-based hand sanitizer and hand-hygiene education to reduce illnesstransmission in the home. Pediatrics. 2005; 6: 587-594. 20. Pittet D, Mourouga P, Perneger TV. Members of the İnfection Control Program. Compliance with hand-washing in a teaching hospital. Ann Intern Med. 999; 30: 26-30. 2. Larson E, Kretzer EK. Compliance with handwashing and barrier precautions. J Hosp Infect. 995; 30: 88-06. 544 www.korhek.org