Madde ve Özkütle 2 YGS Fizik 1 Bu yazıda ne anlatıyoruz? Coğrafyanın temel konularından biri olan, haritalarla ilgili hazırladığımız bu yazıda harita ve ölçek çeşitlerini basitleştirerek anlattık. Çok fazla başlık olmasından dolayı, konuyu okuduktan bol bol soru çözmeyi unutmayın. HARİTA ve ÖLÇEK HARİTALAR Bir alanın kuşbakışı görünüşünü belirli oranlarda küçülterek, bir düzlem üzerine çizimlerle aktarılmasına harita denir. Haritacılık bilimine ise kartografya adı verilir. Not: Haritaların kuş bakışı olarak çizilmesinin nedeni; çizilecek alana yandan veya herhangi başka bir açıyla bakılırsa öndeki yükseltiler arkadaki yükseltilerin görünmesini engeller. Bu nedenle tepeden bakılarak çizilir. Günümüzde, haritalar çizilirken uçaktan ya da uydudan çekilmiş fotoğraflardan yararlanılır. Bu yeni çizime yöntemine fotogrmetri denir. Coğrafi Bilgi Sistemleri nin kullanamaya başlanmasıyla coğrafi olaylara ait veriler daha kolay haritalandırabilme olanağına sahip olmuştur. Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS), yeryüzündeki fiziki ve beşeri unsurlara ait verilen toplanması, depolanması, işlenmesi, gösterilmesi ve analiz edilmesini sağlayan sistemdir. Dünya nın kutuplardan basık, ekvatordan şişkin kendine has bir şekli vardır. Bu nedenle Dünya nın yüzeyi düzleme aktarılırken bazı güçlüklerle karşılaşılır. Çünkü yuvarlak bir nesne, bozulmadan ya da bazı özelliklerini kaybetmeden düzlem üzerine aktarılamaz. Bu nedenle haritalar çizilirken, kara ve denizlerin Yerküre üzerindeki biçimleri ve genişlikleri tam olarak doğru olamayabilir. Not! Genel olarak, Ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe haritadaki bozulma oranı artar. Bunun nedeni kutuplara doğru gidildikçe küreselliğin belirginleşmesidir. Not2! Bozulma oranı gösterilen alanın büyüklüğü ile doğru orantılı olarak artar. Bunun nedeni de gösterilen alanın büyümesi oranında küreselliğin daha belirgin olmasıdır. Harita Çizim Yöntemleri Harita çizimlerindeki zorluklar dikkate alınarak haritalardaki hata payını en aza indirilebilmek için bazı yöntemler geliştirilmiştir. Bunlar projeksiyon ve iz düşüm yöntemleri denir.
Madde ve Özkütle 2 YGS Fizik 2 Projeksiyon ile harita çizimi Projeksiyon yöntemleri haritanın amacına göre seçilir. Çünkü bazı projeksiyonlarda açı, bazılarında uzunluk, bazılarında ise alan değişikliğe uğrar. En çok kullanılan projeksiyon yöntemleri şöyledir: A. Silindir Projeksiyon Bu çizim yönteminde, saydam bir kürenin çevresine silindir oluşturacak biçimde bir kağıt sarılır. Harita alanı, çizilmiş silindir üzerine yansıtılır. Bu şekilde hazırlanan haritalarda, Ekvator ve çevresi gerçek alanı ile haritaya yansır. Buna karşılık, yüksek enlemlerdeki sahalar olduğundan büyük görünür. Örneğin; bu yöntemle çizilmiş haritalarda, Grönland, Adaka dan daha büyük görünür. Not: Silindir yöntemi ile elde edilmiş haritalarda alan bozulur ancak şekil korunur. B. Düzlem Projeksiyon Bu yöntemle ile küreye herhangi bir noktada teğet olan, bir düzlem üzerine yansıtılmış harita elde edilir. Düzlem projeksiyonlar, dar sahalarda büyük ölçekli haritaların çiziminde kullanılır. Haritanın orta kısmı gerçeğe yakınken kenara doğru bozulma oranı artar. Not: Düzlem projeksiyonlarla elde edilen haritalarda biçim ve alan bozulmaları çok fazladır. C. Konik Projeksiyon Bu yöntemde, saydam bir kürenin etrafına koni biçiminde bir kağıt sarılır. Küre üzerindeki paralel ve meridyenler, koni üzerine aktarılır. Konik projeksiyon, özellikle orta enlemlerde yer alan bölgeleri gerçeğe daha yakın gösterir. Not: Bu projeksiyon ile elde edilen haritalarda, şekil bozulur ancak alan korunur. Projeksiyonlar iz düşüm esasına göre çizildiğinden, yükseltinin ve engebenin fazla olduğu ülkelerde iz düşüm alanı ile gerçek alan arasındaki fark artar. Örneğin; Türkiye, Avusturya, İsviçre, Hindistan gibi ülkelerin yükseltisi fazla yer şekilleri fazla engebelidir. Buna bağlı olarak, bu ülkelerde gerçek alan ile,z düşüm alan arasındaki fark fazladır. ÖLÇEK Haritalardaki küçülme oranına ölçek denir. Başka bir ifade ile harita üzerindeki birim uzunluğunun, gerçekte kaç birim uzunluğa eşit olduğunu gösteren orandır. 2 çeşit harita ölçeği bulunur.
Madde ve Özkütle 2 YGS Fizik 3 Kesir Ölçek Haritalarda uygulanan küçültme oranını kesirli sayılarla gösteren ölçeklerdir. 1/1000 1/10000 şeklinde ifade edilir. Kesir ölçeklerde pay her zaman 1 dir. Paydada yer alan sayı, arazideki uzunlukların kaç defa küçültüldüğünü gösterir. Not: Kesir ölçeklerde, ölçek ile ölçek paydası arasında ters orantı vardır. Çizgi Ölçek Eşit dilimlere ayrılmış bir çizgi üzerinde, gerçek uzunluğun belirli bir ölçüde küçültülüp gösterildiği biçimdir. Not: Çizgi ölçek kesir ölçeğe göre daha kullanışlıdır. Not: küçültme oranı azaldıkça, ayrıntı artar. HARİTA ÇEŞİTLERİ Haritalar ölçeklerine ve konularına göre gruplandırılır. 1. Ölçeklerine Göre Haritalar A. Büyük Ölçekli Haritalar Ölçekleri 1/200 000 e kadar olan haritalardır. Ölçekleri 1/20 000 e kadar olanları plan olarak bilinir. Bu ölçekler genelde detay istenen haritalarda kullanılır. Büyük ölçekli haritaların özellikleri: Ölçeklerin paydası küçüktür Dar alanları gösterir Küçültme ve bozulma oran azdır Ayrıntıyı gösterirler B. Orta Ölçekli Haritalar Ölçekleri 1/ 200 000 ile 1/ 500 000 arasında olan haritalardır. Akarsu, dağ ya da başlıca yerleşim yerleri gösterilir. C. Küçük Ölçekli Haritalar Ölçekleri 1 / 500 000 den küçük olan haritalardır. Atlaslar küçük ölçek kullanılarak hazırlanır.
Madde ve Özkütle 2 YGS Fizik 4 Küçük ölçekli haritaların özellikleri: Ölçeklerin paydası büyüktür Geniş alanları gösterirler Küçültme oranları fazladır Bozulma oranları fazladır Ayrıntıyı gösterme güçleri azdır Aynı alanı gösteren büyük ölçekli haritalara göre kağıt üzerinde daha az yer kaplarlar. 2. Konumlarına Göre Haritalar 1. Genel Haritalar Genel haritalar kendi içinde bazı gruplara ayrılır. 1. Siyasi ve idari haritalar Ülke sınırlarını ve kıtaları gösteren harita türüdür. 1. Fiziki haritalar Yükselti, eğim, dağ, ova ve plato gibi bölgeleri gösteren haritalardır. 1. Beşeri ve ekonomik haritalar Nüfus sayısı, nüfus dağılımı gibi insanla doğrudan alakalı tüm haritalardır. Ekonomik haritalar ise insanların ekonomik faaliyetleri, ekonomik durumları ya da ekonomiye konu olan mal, üretim ve hizmetlerin gösterildiği haritalardır. 2. Özel Haritalar Herhangi bir konuya özel olarak hazırlanmış, sadece o konu ile ilgili bilgilerin yer aldığı haritalardır. Örneğin; jeoloji, tarih atlasları, iklim haritaları özel haritalar grubuna girer. Not: Harita çeşitlerinin hepsinden yararlanılarak uzaklık bulunabilir, alan hesaplanabilir veya konum ya da yön tayini yapılabilir. Ancak profil sadece fiziki haritalar ile topografya haritalarından çıkartılır. Haritalarda yüzey şekillerinin gösterilmesi Dünya yüzeyinde yer alan şekillerin, ayrıntılı ve gerçeğe en yakın çizimleri jeomorfoloji haritalarında gösterilir. Jeomorfoloji haritalarında her yeryüzü şeklini bir simge ifade eder.
Madde ve Özkütle 2 YGS Fizik 5 Bu yöntemler kullanılarak çizilen haritalara topografya (fiziki) haritaları denir. Topografya haritaları da kendi içinde şekline göre 5 e ayrılır. Bunlar; İzohips (eş yükselti), renklendirme, gölgelendirme, tarama ve kabartma yöntemleridir. A. İzohips (eş yükselti) Yöntemi Deniz seviyesinden başlayarak, eş yükseltideki noktaları birleştirerek elde edilen çizimleri, elde etmekte kullanılan yöntemdir. İzohips ile ilgili bilinmesi gerekenler: İzohips eğrileri arasındaki yükseklik, haritanın her yerinde aynıdır. Eğiriler birbiriyle kesişmez. Aynı izohips üzerindeki tüm noktaların yükseltileri birbirine eştir. Dıştaki eğrilerin, içteki eğrilere göre yükseltisi fazla olması çukur alanları işaret eder. Dağ zirveleri nokta biçiminde gösterilir. Eş yükselti eğrileri arasındaki mesafe harita ölçeğine göre belirlenir. Bu aralığa eküidistans (eş aralık) denir. Birbirini çevrelemeyen her komşu eğrinin yükseltisi aynıdır. Eğrilerin sık olduğu yerlerde eğim fazladır. Bu nedenle bölgedeki akarsuların aşındırma gücü ve potansiyel enerjileri yüksektir. Buralarda, akarsular derine doğru aşındırma yapar. Eğrilerin seyrek olduğu yerde eğim azdır. Bu bölgedeki akarsular yana doğru aşındırma yapar. Aşındırma gücü ve potansiyel enerjileri düşüktür. Kıyı çizgileri izohips ve izobat eğrilerinin başlangıç noktasıdır. Aynı derinliğe sahip noktaların birleşmesiyle izobat (eş derinlik) eğrileri oluşur. Not: Kıyı çizgisinden 200 metre derinliğe kadar olan bölüme kıta sahanlığı denir. Eğrilerin sık geçtiği yerde deniz sığ, seyrek geçtiği yerlerde deniz derindir. Not2: Yüksekliği en az olan eğri en dışta, yüksekliği en fazla olan eğri en içtedir.
Madde ve Özkütle 2 YGS Fizik 6 B. Tarama Yöntemi Fazla kullanılmayan bu yöntemde yükseltiler, farklı boyutta çizilen çizgiler ile gösterilir. Genelde büyük ölçekli haritalarda uygulanır. C. Gölgelendirme Yöntemi Yükselti hesaplamanın mümkün olmadığı gölgelendirme yöntemi, genel olarak kullanılmayan bir yöntemdir. Gölgelendirmede, ışık alan ya da almayan yamaçlar açık ve koyu renkle gösterilir. D. Kabartma Yöntemi Gerçek şekli en yakın haliyle gösteren yöntemdir. Yeryüzü şekillerinin maketleri yapılarak oluşturulan haritalar bu yöntemle hazırlanır. Ancak taşıması ve yapılışı zor olduğundan pek tercih edilmez.
Madde ve Özkütle 2 YGS Fizik 7 Kabartma Yöntemi ile yapılmış bir harita E. Renklendirme Yöntemi Yükseltilerin daha rahat ayırt edilebilmesi için topografya haritalarında kullanılır. Her renk bir yükseklik aralığını temsil eder. En düşük nokta açık mavi, en yüksek nokta ise koyu kahverengi ile gösterilir. Deniz, göl ya da okyanusların derinliği ise mavi renkle gösterilir. Derinlik arttıkça, haritadaki mavi renk koyulaşır. 1. Gerçek Uzunluk Gerçek Uzunluk ve Alan Hesaplama Gerçek uzunluk, haritadaki uzunluk ile ölçeğin çarpılması ile bulunur. Hesaplama yapılırken uzunluk birimlerinin aynı olduğuna dikkat edilmelidir. Örnek: Ölçeği 1 / 100 000 olan bir haritada 10 cm ile gösterilen iki bölge arasındaki gerçek uzaklık kaç kilometredir? Çözüm: Gerçek Uzunluk = Haritadaki uzunluk X Ölçek G.U= 10 x 100 000 -> = 1.000.000 cm -> 1km 2. Haritadaki Uzunluk Haritadaki uzunluk, gerçek uzunluğun ölçeğe bölünmesiyle bulunur. Burada da birim uzunlukların aynı olmasına dikkat edilmeldir. Örnek: Gerçekte 500 km olan 2 bölge arasındaki uzaklık, 1/ 5.000 000 ölçekli bir harita da kaç cm olarak gösterilir?
Madde ve Özkütle 2 YGS Fizik 8 Çözüm: Haritadaki uzunluk = Gerçek uzunluk / Ölçek H.U = 50.000.000 ( 500km) / 5.000.000 = 10 cm -> H.U= 10 cm 3. Gerçek Alan Gerçek alan, haritadaki alan ile ölçeğin karesinin çarpılması ile bulunur. Örnek: 1/500 000 ölçekli haritada 5cm² olan bölgenin gerçek alanı nedir? Çözüm: Gerçek alan = Haritadaki alan X Ölçek² G.A = 5 cm² x (15 x 10 5 )² G.A = 1135 km² 4. Haritadaki Alan Haritadaki alan, gerçek alanın ölçeğe bölünmesi ile bulunur. Örnek: 200 km² olan bir alan 1/500 000 ölçekli bir haritada kaç cm² olarak gösterilir? Çözüm: Haritadaki Alan = Gerçek alan / Ölçek² H.A = 200 km² / (5 x 105)² H.A = 200 / 25 = 8 cm² -> H.A = 8 cm² 5. Ölçek Bulma Ölçek, harita uzunluğunun gerçek uzunluğa bölünmesi ile bulunur. Alanlarda ise harita uzunluğunun gerçek uzunluğa bölümünden çıkan sonucun karekökü alınır. Örnek: Gerçekte 270 km olan bir yol, haritada 18 cm ile gösteriliyor. Bu haritanın ölçeği kaçtır? Çözüm: H.U / G.U -> 270/18 = 1/ 15 km = 1 / 1 500 000 6. Çizgi Ölçeğini Kesir Ölçeğine Çevirme Çizgi ölçeğinin harita uzunluğunun, gerçek uzunluğa bölünmesi ile bulunur.
Madde ve Özkütle 2 YGS Fizik 9 7. Eğim Hesaplama