Türkiye 2. Tarmı Ekonomisi Kongresi, Eylül 1996 -A d ana Cilt: / Sayfa: 185 TRAKYA BÖLGESİNDE BAZI ŞARAPLIK UZUM ÇEŞİTLERİNİN EKONOMİK ANALİZİ Dr.Salan YÜKSEL D ELİCE' Prof. Dr. Erdoğan OKTA Y2 1. GİRİŞ Dünya ve Türkiye nüfusunun sürekli arttığı çağımızda tarımsal üretim önemini ve değerini korumaya devam etmektedir Tarımsal üretim içinde önemli yeri olan bağcılık, dünyanın her iki yarım küresinde ılıman iklimin hakim olduğu ülkelerde oldukça geniş bir alana yayılmıştır Dünya tarım arazisinin % 0,5 6 sı, çok yıllık bitkisel üretim alanlarının (ormanlık ve çayırmeralar hariç) % 8,5 7 si, Türkiye de ise tarım arazisinin 12'si ve çok yıllık bitkisel üretim alanların da % 1 9,3 9 u bağ alanıdır (FA O, 1992). Dünyada üretilen üzümün önemli bir kısmı şaraba işlenmesine karşın ülkemizde şarap yapılan üzüm, toplam üretimde %2-2,5 paya sahiptir (Özışık ve diğ., 1994). Trakya bölgesi ve araştırma kapsamına alman üç ilçede şaraplık üzüm ve şarap üretimi, ülke üretiminde %30-50 paya sahiptir. Araştırmada, Trakya Bölgesi'nde yoğun olarak üretilen Yapıncak, Semillon, Cinsaut ve Papazkarası üzüm çeşidinin, üretim tekniği ve faktörlerinin teknik ve ekonomik karlılık durumlarının belirlenmesi ile çeşitlerin karlılığının karşılaştırılması, üreticilerin üretim sorunlarının belirlenmesi amacıyla yapılmıştır. Araştırmada bölgede bağcılık yapan tarım işletmelerinden tabakalı raslantısa! örnekleme yöntemi ile seçilen 121 işletmeden sözel anket yoluyla elde edilen 1991/92 üretim yılına ilişkin veriler değerlendirilmiştir (Yüksel Delice, 1995). 2. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Araştırmada işletmeler bağ alanlarına göre gruplandırılmış ve işletmelerin genel sosyo-ekonomik özellikleri bu gruplara göre değerlendirilmiştir Üzüm çeşidi bazında yapılan analizlerde ise bu gruplandırma dikkate alınmamıştır. Yapılan analizler sonucunda tarım işletmelerinde işletmecilerin yaş ortalamasının 52,46, öğrenim süresinin 5,35 yıl olduğu, çiftçi ailesinin ortalama nüfusunun 4,07 kişi ve bunun % 5 0,7 1 inin kadın, % 4 9,2 9 unun 1Bağcılık Araştırına Enstitüsü, T E K İR D A Ğ. ' Ege üniversitesi. Ziraat Fakültesi. Tarım Ekonomisi Bölümü, İZ M İR
Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Ey/iil 1996 - Adana ('ili: I Sayfa: 186 erkek nüfus olduğu belirlenmiştir. İncelenen işletmelerde tarım dışı işgücü kullanımının % 3,5 5 ve işletmede kullanılabilir potansiyel aile işgücünün % 9 5,9 2 olduğu saptanmıştır. İşletmeler ortalamasına göre üreticilerin % 1 3,1 2 si işletme dışı tarımsal işgücü, % 9,9 2 si işçi veya memur, % l 1,57 si emekli maaşı, % 9,9 2 si ticaret veya hizmet sektörü, % 4,l V ü şarap işletmesi geliri elde etmektedir. İşletmelerin arazi varlığının ortalama 77,63 dekar olduğu ve bunun % 5 0,3 2 sinin tarla ürünleri ekim alanı, % 4 9,6 9 unun bağ alanı olarak değerlendirildiği saptanmıştır. Ancak bu ortalama değerlerin Şarköy ilçesinde farklılık gösterdiği ve ilçelere göre yapılan işletme gruplandırması sonucunda Şarköy ilçesindeki işletme arazisinin %74,54 oranında "ihtisaslaşmadan söz edilebilecek bir düzeyde" bağ alanı olduğu belirlenmiştir İşletmelerde yalnızca üzüm üretim dalında kullanılan alet makina varlığı incelenmiş ve işletmelerin % 5 3,4 4 ünde tarla, % 3 2,2 3 ünde bahçe traktörü, % 3 2,3 3 ünde motorlu pülverizatör, % 9 9,9 3 ünde sırt pompası bulunduğu saptanmıştır. A yrıca üzüm üretim dalında özellikle toprak işleme ve taşımada kullanılan iş hayvanlarından at işletmelerin % 1 7,3 6 sında, eşek ise % 7,4 4 ünde bulunmaktadır. İşletmelerde ortalama bağ alanının 15,39 dekar, bağ parsel sayısının 2,93 ve parsel büyüklüğünün 5,44 dekar olduğu, bağ parsellerinin %92,09 oranında tek üzüm çeşidi ile tesis edildiği ve ortalama 2, 1 2 üzüm çeşidi bulunduğu, işletme bağ alanı arttıkça parsel ve çeşit sayısının artmakta olduğu saptanmıştır. Araştırma kapsamında olan şaraplık üzüm çeşitlerinden Yapıncak %28,70, Semillon % 12,60, Cinsaut % 11,84 ve Papazkarası % 11,84 olmak üzere dört çeşidin, işletmelerin toplam bağ alanı içinde % 63,64 oranında yer aldığı belirlenmiştir. İncelenen çeşitlerin yetiştirme ortamı ve üretim teknolojisi ile ilgili olarak, tesis edildikleri toprakların % 3 7,2 3 ünün kıraç, % 2 8,3 8 inin kumsal ve % 2 6,3 8 inin kırtaban olmak üzere % 9 2,0 oranında düşük verimli karakterde olduğu ve Papazkarası çeşidinin %98,61 oranında kumsal karakterli topraklar üzerinde tesis edildiği saptanmıştır. Çeşitlerin üretim tekniği ise ilk üç çeşitte (Yapıncak, Semillon ve Cinsaut) benzer özellikler göstermesine karşın, Papazkarası çeşidi oldukça farklı özellikler taşımaktadır. İncelenen işletmelerde bağ alanlarının %87,46 sı alçak gövdeli telsiz terbiye (goble) şeklinde tesis edildiği ve %86,25 oranında aşılı fidan kullanıldığı belirlenmiştir. Papazkarası çeşidinde ise % 10,67 oranında aşılı fidan kullanıldığı, asmaların sıra arasının ortalama 2, 2 2 m. ve sıra üzerinin 1,59 m. olup, toprak işlemede tarla traktörü kullanıldığı, diğer
Tiirkivc 2. Tarım Ekonomisi kongresi. 4-6 Eylül 1996 Adana üç çeşitte sıra arası ve üzeri uzaklıklar ortalama 1,70-1,60 m. ve toprak işlemenin genelde at ve bahçe traktörü ile yapıldığı saptanmıştır. İşletmelerde araştırma kapsamındaki çeşitlerin üretiminde gübreleme yapmayanların %6,72 oranında olduğu ve gübreleme yapan işletmelerin saf madde olarak dekara ortalama 7,67 kg azot, 5,80 kg fosforik asit ve 2,52 kg potasyum oksit kullandığı belirlenmiştir. İncelenen üretim dönemi süresince üreticilerin bağlarda ortalama 4,38 defa, Papazkarası çeşidinde ise ortalama 6,04 defa ilaçlama yaptıkları saptanmıştır Araştırmada üzüm üretim dalının emek yoğun bir üretim tipi özelliği gösterdiği, üretim süresince dekara ortalama 72,24 saat işgücü (8,15 E İG ) kullanılırken, traktör çeki gücü kullanımının 5,55 saat ile sınırlı kaldığı belirlenmiştir Kullanılan işgücünün saat olarak % 6 6,9 8 ini aile işgücü, % 3 3,02 sinin ücretli işgücü ve %57,6l inin erkek, %41,49 unun kadın, % 0,9 unun çocuk işgücü olduğu saptanmıştır Kullanılan işgücünün önemli bir kısmı aile işgücü tarafından karşılanmasına karşın, değişken masraflar içerisinde ücretler ortalama %53,45 payla ilk sırayı alınış ve bunu %27,66 payla ilaç ve % 14,91 payla gübre harcaması izlemiştir Araştırmada, incelenen herbir çeşit için geliştirilmiş olan üretim fonksiyonlarında; erkek işgücü cinsinden işgücü miktarı, hayvan ve traktör çeki gücü ile saf azot miktarı ve ilaçlama sayısının üretim miktarına etkisi ile üretim faktörlerinin teknik ve ekonomik etkinliği, verimlilik durumları değerlendirilmiştir. Geliştirilen ikinci tip fonksiyonlarda, kullanılan saf azot miktarı ve ilaçlama sayısı yerine bu faktörlere yapılan harcama miktarları, faktörün kalite ve çeşidini daha iyi yansıtılacağı düşünülerek bağımsız değişken olarak kullanılmıştır. Yapılan değerlendirme sonucu işgücü faktörünün tüm çeşitlerin üretiminde teknik ve ekonomik optimum düzeye yakın kullanıldığı, traktör çekigücü faktörünün ise kullanımın arttırılması ile üretimin olumlu yönde etkileneceği, faktörün teknik ve ekonomik optimum kullanımının sağlanacağı sonucuna ulaşılmıştır Gübre ve ilaç kullanımına ilişkin faktörler genelde oldukça farklı ve istatistiki olarak önemli olmayan sonuçlar vermiştir. İncelenen üzüm çeşitlerinin yaş verim ilişkisinin incelendiği doğrusal, üssel ve logaritmik fonksiyonların çeşitlere göre farklılık gösterdiği, Yapıncak üzüm çeşidinde yaş verim arasında anlamlı bir ilişki bulunmadığı, Seınillon çeşidine ait tüm fonksiyonların anlamlı olmasına karşın en uygununun logaritmik formdaki fonksiyon olduğu, Cinsaut ve Papazkarası çeşidinde de en fazla açıklayıcı fonksiyonun logaritmik fonksiyon olduğu saptanmıştır incelenen çeşitlerin verim düzeyini etkileyen yaş dışındaki bazı çevresel ve
Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi. 1996 - Adana ('Hl: I Sayfa m teknolojik faktörlerin dikkate alındığı verim çağındaki bağların doğrusal verim fonksiyonları istatistiki olarak anlamlı sonuçlar vermemiştir İncelenen çeşitlerin özellikle dekara elde edilen brüt karlarının karşılaştırıldığı, üstünlük durumlarının belirlendiği varyans analizi sonucunda Semillon üzüm çeşidinin diğer üç çeşitden üstün olduğu ve üretici açısından oldukça olumlu özellikler taşıdığı belirlenmiştir. Üreticilerin yeni dikimlerde tercih ettikleri çeşitler arasında ilk sırada ve fazla miktarda Semillon üzüm çeşidinin yer aldığı ve bu durumun varyans analiz sonucunu doğrular bir nitelikte olduğu saptanmıştır. Üreticilerin Semillon çeşidini tercih etme nedenleri arasında ise çeşidin öncelikle verim yüksekliği, daha fazla gelir sağlaması ve erken hasat edilerek, pazarlama zorluğunun olmaması gibi varyans analizinde de ayrı bir grup oluşturan özellikleri olduğu belirlenmiştir Yapılan varyans analizleri sonuçlarına göre parsel büyüklüğü açısından çeşitler arasında farklılık olmadığı belirlenmiş ve üretim fonksiyonu hesaplamalarında bu faktör dikkate alınmamıştır. İncelenen değişken masraflar ve bazı üretim faktörleri yönünden ise çeşitler arasında farklılık olduğu ve özellikle Semillon üzüm çeşidinin diğerlerinden ayrı bir grup oluşturduğu belirlenmiştir. Papazkarası çeşidi ilaçlama sayısı açısından farklı bir grup oluşturmasına karşın ilaçlama harcaması açısından çeşitler arasında farklılık bulunmamıştır İncelenen işletmeler ortalamasına göre üretilen üzümlerin %93,68 oranında pazarlandığı ve tüm ürünün % 8 0,2 3 ünün şaraplık, % 13,45 inin sofralık olarak satıldığı belirlenmiştir. İncelenen çeşitlerden Yapıncak çeşidi hariç diğer çeşitlerin %92-99 oranında şaraplık olarak pazarlandığı ve şaraplık üzüm satışlarının % 5 1,35 inin özel, % 4 8,6 5 inin kamu şarap işletmelerine yapıldığı belirlenmiştir 3. SONUÇ Araştırına bölgesinde, özellikle verimsiz arazilerin değerlendirildiği bağ alanlarının sofralık veya şıralık üzüm çeşitleriyle tesis edildiği ancak gerçek üretim alanı ve miktarının belirlenemediği, bağ alanlarının parçalı ve dağınık olmasının işgücü verimliliğini düşürdüğü, mekanizasyonu engellediği ve yüksek telli terbiye sistemlerinin tesisini güçleştirdiği saptanmıştır İşletme arazisi içinde bağ alanı oranının yüksek olduğu Şarköy ilçesinde, işletme arazilerinin toplulaştırmasının, işletmeciye teknik ve ekonomik fayda sağlayacağı belirlenmiştir. Bölgede bağ ve şarap işletmelerinin kooperatif veya birlik şeklinde ekonomik bir örgütlenmeye geçemediği, bağ işletmeleri ile sanayi arasında
Tiirkive 2. Tarmı Ekonomisi Kongresi, 4-6 Eyhil 1996 - Adana C ilt: I Sayfa: \W hiçbir entegrasyon olmadığı saptanmıştır Araştırma bölgesindeki şarap işletmelerinin üretiminde sofra şarabı üretimine daha fazla yer vermelerine karşın, üzüm üreticisileri yeni dikimlerde, kaliteli şarap veren Semillon üzüm çeşidine ağırlık vermektedir. Yapılan değerlendirmede, belli bir dönem sonra bölgede bu çeşidin arz fazlalığı oluşturması beklenmektedir K A Y N A K L A R FAO, 1993, Production Yearbook 1992, Roma Ö Z IŞ IK Seyfı ve Diğerleri, 1994, 7 Beş Yıllık Kalkınma Planı Bağcılık Özel İhtisas Komisyon Raporu, Tekirdağ. Y Ü K S E L D E L İC E, Nalan, 1995, "Trakya Bölgesi Şaraplık Üzüm Üretim Ekonomisi ve Pazarlaması Üzerine Bir Araştırma" (Basılmamış Doktora Tezi), Ege Ü n i, Ziraat Fak., Kütüphanesi. Bornova, İzmir.