Kültür ve Sanat Dünyas ndan Tekin Özertem T iyatro Yapmak Siyasilerin birbirlerini yermek için s k s k kulland klar bu deyimi, geçenlerde bir köfle yazar m z da kullan nca ifl yine bafla düfltü. Çünkü yeterince sanatsal ve kültürel birikimi oldu unu sand m bir yazar m z da tiyatro yapmay ciddiyetten uzak, gerçekle ba daflmayan bir olgu olarak vurgulam fl yaz s nda. ster bilinçli, ister bilinçsiz söylenip yaz lm fl olsun; tiyatronun fluur alt ndaki anlam bu kimi insan m z için. Az ya da çok okur yazar, milletvekili ya da gazeteci olmalar bu gerçe i de ifltirmiyor. Oysa gerçek öyle de il. Sahnelenen oyun ister komedi ister trajedi olsun, ciddi ifltir tiyatro yapmak... 103
Acaba neden böyle diyorlar? Neden meclis kürsüsünde, ya da meydanlarda kimi söylenenlerin gerçek olmad n, söyleyenleri ciddiye almad klar n, al nmamas gerekti ini tiyatro sanat yla özdefllefltirerek ifade ediyorlar? Çünkü kendileri gibi hitap ettikleri kalabal klar da tiyatronun ne denli ciddi ve soylu bir sanat oldu undan habersizler de ondan. Hadi lan tiyatro yapma! Artiz! diyorlar böyle konufluyorlar kendi aralar nda dalga geçmek, yermek için birbirlerini. "Tiyatro yapma" diyerek, geçmifli insanl k tarihi kadar eski tiyatro sanat n ; Artiz diyerek, tüm sanatç lar küçümsemekten garip bir haz duyuyorlar. Artist, Frans zcadan dilimize geçmifl binlerce sözcükten biri. Frans zcada oldu u gibi bizde de güzel sanatlardan birini meslek edinen kimse, sanatç, sanatkâr anlam na geliyor. Ama Frans zcada olmayan bir anlam daha kazanm fl dilimizde: Oldu undan baflka türlü görünen, yapmac k ve abart l davranan kimseler için de kullan lan bir sözcük oluvermifl.(1) T pk tiyatro sözcü üne gerçeklik ve ciddiyet içermedi i gibisinden bir anlam yüklendi i gibi. Tiyatro ve tiyatro yapmak, henüz sözlüklerimizde bu anlamda yer alm fl de il. Ama böylesine yayg n kullan lmaya devam edilirse yer almas yak n demektir. Tiyatro sanat n ve tiyatro yapmay küçümseyenlere önerim: Aristofanes in (2) milattan yaklafl k dört yüz y l önce yazd oyunlar seyretmeleri, 104 Eski komedyan n en büyük yazar : Aristofanes Eminim ki Aristofanes i seyredip okuyanlar komedinin ne denli toplumsal ifllevi oldu unu görüp anlayacaklard r. seyretme olana bulamazlarsa okumalar. Öncelikle Aristofanes i önermemin nedeni komedi yazar olmas. Antik Yunanda komedilerin konular - n n insanlar n, halk n yaflam n içermesi. Bir baflka neden de güldürünün do rudan akla, düflünceye yönelik olmas. Ola an ile ola an olmayan karfl laflt r p aradaki fark n ay rd na
varmam z sa lamas d r. stem d fl, zihinsel bir eylem olmas d r. Eminim ki Aristofanes i seyredip okuyanlar komedinin ne denli toplumsal ifllevi oldu unu görüp anlayacaklard r. Eflek Ar lar nda ülkesinin ç r ndan ç km fl yarg sistemi ile yarg çlar n nas l elefltirdi ini, Kömürcüler, Bar fl, Lysistrata adl üçlemesinde savafl yerip bar fl nas l savundu unu, Kufllar da Atina demokrasisinin çöküflünü nas l sahneye tafl d n görünce eminim farkl düflüneceklerdir. Önerim sadece komedi türünde yaz lm fl oyunlarla s n rl de il. Bu insanlar n Antik Yunan trajedilerinden bafllayarak yaz lan trajedileri de seyredip okumalar nda da büyük yarar var. Antik ça da yaz lm fl trajediler mitolojik efsaneleri konu edindi i için komedilerden oldukça farkl d r. Kimi oyunlarda yar tanr ve tan lar n yaflamlar ele al nm fl olsa da hepsi insana ve yaflama dair Komediye karfl n trajedi ac verici ve korkutucudur. Amac : ac ma ve korku duygular ile insan ruhunu tutkulardan temizlemek ve ar nd rmakt r. Aiskhylos, (3) Zincire Vurulmufl Prometheus adl eserinde atefli çal p insanlara verdi i; tanr lar n kurdu u düzene karfl ç kt için cezaland r lan Prometheus un öyküsünü anlat r. Prometheus da kendisini zincire vuran tanr lar gibi tanr d r. Oyunda anlat lan da ak l n kaba kuvvete üstünlü ü, ak l ve özgür düflüncenin önemidir. Trajik olan Prometheus un ölümsüz olmas. Zincire vuruldu u kayal klarda gündüzleri kartallar n parçalad ci- erleri her akflam yenilenecek ve ayn iflkence sürüp gidecek; sonsuza kadar ac çekecektir. Atefli, bilgiyi, özgür düflünceyi insanlara ulaflt rd için. Antik Yunan tiyatrosunun belirgin özel- Prometheus ve kartal Nicholas S. Adam 1762 105
...paray insani de erlerden üstün tutan, paran n kulu olup özgürlü ünü yitiren insanlar sahneye tafl yan Molière in a lanacak hallerimizi nas l hicvetti ini okuyup izlediklerinde acaba yine ayn flekilde düflünecekler midir? liklerinden biri oyunlardaki zaman, mekan ve olay birli i zorunlulu u; di eri de komedilerde trajik, trajedilerde de komik unsurlara kesinlikle yer verilmemesidir. Bu kural on alt nc yüz y l n ikinci yar s na, Shakespeare e (4) kadar uygulanm fl; William Shakespeare ile oyunlarda hem üç birlik kural denen zaman, mekan ve olay birli i ortadan kalkm fl hem de komik ve trajik olan birlikte ele al nmaya bafllanm flt r. Shakespeare in oyunlar n seyredip, okuyanlar iktidar h rs - n n ve ihanetin (Macbeth, Julius Caesar ), iki yüzlülü ün ve hak etmeyenleri hak etmedikleri mevkilere getirmenin (Kral Lear), k skançl k ve ihtiras n (Othello) ne gibi felaketlere yol açt n ; görüp alg layacaklar. On ikinci Gece, Bir Yaz Gecesi Rüyas, Yanl fll klar Komedisi adl oyunlar nda da yaflam n nas l beklenmedik sürprizlerle dolu oldu unu. Tiyatronun nas l bir sanat, tiyatro yapman n ne denli ciddi bir u rafl oldu unu anlamak isteyenlere yine bir bafllang ç olarak Molière in (5) oyunlar n da öneririm. Kibarl k Budalas nda el de ifltiren zenginlik ve gücün elefltirisini, Cimri de paray insani de erlerden üstün tutan, paran n kulu olup özgürlü ünü yitiren insanlar sahneye tafl - yan Molière in a lanacak hallerimizi nas l hicvetti ini okuyup izlediklerinde acaba yine ayn flekilde düflünecekler midir? Tiyatro tarihi boyunca yaz lm fl tüm oyunlar ve yazarlar n bu k sa yaz n n içine s d rmak elbette müm- Kent Oyuncular ndan Molière in farkl bir Cimri oyunu 106
Gölge tiyatromuz Karagöz ün geçmifli on yedinci yüzy la dayanmakta kün de il. Milattan önce alt nc yüzy ldan bafllay p on yedinci yüz y la kadar uzanan zaman dilimi içinde yer alan sözünü etti im dört oyun yazar tiyatro sanat n n ve tiyatro yapman n sadece günümüzde de il geçmiflte de ne demek oldu unu anlatmak için san r m yeterli. Bu zaman dilimi içinde sadece yabanc örneklerle yetinip bizden söz etmeyiflim bu süreç içinde bu anlamda tiyatro sanat n n var olmamas. Gölge tiyatromuz Karagöz ün geçmifli on yedinci yüzy la; orta oyununki de on dokuzuncu yüzy la, Meddahl k gelene inin kökleri Orta Asya ya, köy seyirlik oyunlar m z nki ise fiaman törenlerine kadar uzanmakta. Karagöz ve orta oyunu güldürüye dayal oyunlar. Köy seyirlik oyunlar m z da öyle. Bat l anlamda tiyatro sanat ile buluflmam z 1839 y l nda Tanzimat- Hayriye nin ilan ndan sonra bafllar. lk Türk tiyatro eseri olan fiair Evlenmesi, fiinasi Bey taraf ndan 1859 y l nda yaz l r. Bu veriden yola ç karak tiyatro sanat n n, tiyatro yapman n anlam n n insanlar m z taraf ndan gere ince kavranamam fl olmas na -bir çok ça dafl de erlerimiz gibi- flaflmamak gerekir diye düflünmek elbette olas. Bu bir kültür sorunu deyip iflin içinden ç k p s yr lmakta Bu yak fl k almaz. Yap lmas gereken tiyatro sanat n n önemini, toplumsal ifllev ve de erini kavramam fl olanlara bunu anlatmaya çal flmak. Var olan tiyatrolar m za sahip ç kmak ve tiyatro olmayan kentlerimizin tiyatroya kavuflmalar için y lmadan çal flmak. Kolay de il elbette. Ama tiyatro yapmak gerçekten ciddi bir ifl. tekinozertem@butundunya.com.tr 1. TDK Büyük Türkçe Sözlük 2. Aristofanes MÖ 456-386 3. Aiskhylos MÖ 525/524 - ö. yak. MÖ 456/455 4. William Shakespeare 1565-1611 5. Molière (Jean-Baptiste Poquelin 1622-1673 107