Liberal Doğalgaz Piyasası, Arz Güvenliği ve Doğal Gaz Borsası Ali Arif Aktürk NATURGAZ A.Ş.
AB Stress Testi- AB Ülkeleri Konut ve Ticarethanelerinin Yakıt Kullanımı
AB Stres Testi-6 Ay Rus Gazı Kesilmesi Durumu
AB Stres Testi- Sonuç ve Öneriler 4
AB Stress Testi- Sonuç ve Öneriler Pazar Odaklı Yaklaşımı Geliştirmek İvedilikle altyapı projelerinin tamamlanması Kamu otoriteleri ile sanayi arasındaki sorumlulukların paylaşımı Sınır ötesi İşbirliğini arttırmak Enerji Verimliliği için alışkanlıkları değiştirmek Depolama ve ters akış süreçlerine öncelik vermek 5
UZUN VADELİ KONTRAT FİYATLARININ 2008 SONRASI HUB TABANLI (Arz/Talep Temelli) FİYATLAMAYA GEÇİŞ SÜRECİ Derinleşen ve gelişen doğalgaz ticaret merkezleri, Pazar temellerinin değişimi ve gaz kontratlarının buna uyumundaki direnç, 2008 sonrası durgunluk, rekabet ve serbest doğalgaz piyasasının gelişmesi, LNG arz fazlası ve LNG esnekliği, hub fiyatlaması ve petrolün hızlı artması sonucu; Petrol endeksli uzun vadeli kontratların hızla rekabet gücünü kaybetmesi ve, Rekabete açık doğal tekellerin perakende sektöründe ciddi müşteri kaybedip zarar etmeye başlaması Büyük Oyuncular, büyük paralar kaybetmeye başlayınca sistem değişmeye başladı.. 6
TTF (Gün-Öncesi) İLE PETROL ENDEKSLİ GAZ KONTRATLARIN FİYATLARI (Euro/MWh) Ortalama %25-30 Fark Kaynak: Platts European Gas Daily, Monthly Averages 7
AVRUPA TOPTAN SATIŞ FİYATLAMASI, 2012 Avrupa Toptan Satış Fiyatlaması, 2012 2% 2% 1% 45% 50% Ticaret Merkezli Fiyatlama (Hub Based) Petrol Endeksli Fiyatlama Kaynak: IGU 2012 Wholesale Gas Price Survey 2012, June 2013, p.22. Maliyet Bazlı Düzenlemeye Tabii Fiyatlama (Romanya Yerli Üretim) Düzenlemeye Tabii Sosyal Fiyatlama (Polonya, Macaristan, Hırvatistan ve Bulgaristan)
AVRUPA TOPTAN SATIŞ FİYATLAMA ENDEKSLEMESİ, 2012 (%) BÖLGE VE TOPLAM AVRUPA'NIN YAKLAŞIK % TALEBİ Petrol Endeksli Hub Endeksli Düzenlenen Fiyat (maliyet Bazlı veya Sosyal Fiyatlama) Kuzey Batı Avrupa %50 28% 72% Orta Avrupa %10 48% 37% 15% Akdeniz %30 88% 12% Güneydoğu Avrupa %10 42% 46% 12% Kaynak: IGU 2012 Wholesale Gas Price Survey 2012, June 2013, pp.41-44 2012 Yılına kadar Hub endeksli fiyatlama Kuzeydoğu ve Orta Avrupa da gelişiyor iken Güneydoğu Avrupa halen petrol endeksli ve düzenlenen fiyat ile doğalgazı fiyatlıyor (Opera Fiyatlaması). Türkiye de ise Toptan Satış piyasası %100 olarak defacto olarak sosyal fiyatlama ile düzenlenen fiyatlamaya tabiidir.
GÜNÖNCESİ OTC FİYAT KOORELASYONU NBP TTF
UZUN VADELİ KONTRATLAR Kıta Avrupa sında gaz fiyatları artık uzun vadeli kontratların satıcılarının kontrolünde değildir. Statoil ile Gasterra: Uzun vadeli sözleşmelerini hub fiyatlandırmasına uyarlamışlardır. Statoil-ENI tahkimi (Ağustos 2013 başladı) halen Norveçli tedarikçiler hub fiyatlamasına direnç göstermektedir. Gazprom birçok tahkimini (Edison ve Litvanya tahkimi hariç); Directorate-General for Competition un kararlarına uygun olarak belli oranlarda Hub fiyatlarına endekslemeyi kabul etmek zorunda kalmıştır. Sonatrach halen Hub endeksli fiyatlamaya geçişe direnmektedir. Halen birçok tahkimi devam etmektedir.
AVRUPA TİCARET MERKEZLERİNİN ETKİSİ Kontrat tipine bakmadan, Ticaret Merkezleri 2007 den beri derinlik kazanmaktadır. 2012 sonundan itibaren CEGH ve PSV diğer hublarla daha fazla korole olmaktadır. Kuzeybatı Avrupa Hubları birbirleri ile birlikte korole hareket etmektedir. TTF diğer Kuzey Batı Avrupa ülkelerini etkilemektedir. OTC Günöncesi/ayöncesi fiyat ile enerji borsası fiyatları aynı fiyat sinyalleri vermektedir. NBP Kuzey Batı Avrupa hublarının 2011 deki korelasyonu bozması tümüyle fiziki nedenlerden oluşmuştur. (Fiziki kısıt ve hava durumu) Yıllar itibari ile korelasyon artmaktadır. Manüplasyondan ari olarak Kuzey Batı Avrupa pazarın ihtiyaçlarını yansıtmakta olup NBP İngiliz Poundu, TTF Euro olarak koorole şekilde çalışmaktadır.
AVRUPA DA PETROL ENDEKSLİ FİYATLAMADAN HUB TABANLI FİYATLAMAYA GEÇİŞ SÜRECİ Sürekli devam eden geri dönüşsüz süreçte; Güneydoğu Avrupa daki arz çeşitlendirme imkanlarının azlığı, Rusya ya yakınlık (Opera Fiyatlandırması), arz çeşitlendirme imkanlarının azlığı ticaret merkezlerine endeksli fiyatlandırmayı yıllarca geciktirebilecektir. Ticaret merkezlerinin gelişmesi petrol endeksli fiyatlandırmayı tümüyle ortadan kaldırmayacak fakat Pazar baskısı nedeniyle artık anlamsız kılacaktır. Hub tabanlı fiyatlama ile gaz fiyatları petrol endeksli fiyatlardan her zaman daha aşağıda kalacak algısı doğru olmayıp likit ve derinliği olan arz fazlası yaratmış piyasalarda bu argüman doğru olacaktır.
TİCARET MERKEZLERİ ÜLKELERE NE SAĞLADI? Pyhsical Delivered Volumes (bcm) NBP Zeebrugge TTF PSV PEG's GASPOOL CEGH NCG 2007 66,8 7,9 7,4 6,8 5,1 2,2 6,9 4,1 2008 66,6 9,1 18,7 7,7 6,6 4,4 5,2 14,4 2009 74,6 12,9 25,0 11,0 8,1 12,9 7,6 25,0 2010 95,8 16,7 31,3 21,5 8,7 29,6 10,9 31,3 2011 79,6 14,3 35,6 23,0 12,8 29,6 11,6 35,5 2012 85,6 12,6 39,6 25,9 17,0 35,0 13,4 42,3 2013 85,4 16,8 42,5 25,3 16,3 40,0 9,7 47,4 Churn Rate NBP Zeebrugge TTF PSV PEG's GASPOOL CEGH NCG 2007 13,5 5,1 3,7 1,7 2,2 2,2 2,6 1,6 2008 14,4 5,0 3,2 2,0 2,5 2,2 2,9 1,8 2009 13,6 5,0 2,9 2,1 2,9 2,2 3,0 2,2 2010 11,4 3,9 3,4 2,0 3,2 2,2 3,1 2,7 2011 14,3 4,8 4,3 2,5 3,1 2,6 3,4 3,1 2012 14,8 5,3 4,7 2,5 2,7 2,5 3,5 3,1 2013 12,8 4,1 18,5 2,6 3,4 2,8 3,6 3,2 Net Traded/Nominated Volumes NBP Zeebrugge TTF PSV PEG's GASPOOL CEGH NCG 2007 902,6 40,2 27,6 11,5 11,1 4,8 17,7 6,6 2008 960,8 45,4 60,5 15,6 16,5 9,7 14,9 25,3 2009 1016,1 64,9 73,6 23,5 23,1 28,6 22,8 56 2010 1095,5 65,2 106,5 43,1 27,8 65 34,1 84,1 2011 1137,2 69,3 151,7 57,7 39,8 75,8 39,2 108,5 2012 1271 66,6 187,9 64,7 46,3 88,3 47,3 133,1 2013 1094 69,4 786,9 65,8 55,5 112,6 35,4 152,7 Türkiye de el değiştirme oran 12 olsaydı 2013 yılında 540 milyar m3 doğalgazın ticareti yapılmış olurdu. El değiştirme oranını (Churn Rate) arttırır. GSMH arttırır. Likiditeyi arttırır. G2G rekabetini arttırır. Referans fiyat ortaya çıkarır. Uzun vadeli kontratların referans fiyata endekslenmesini sağlar.
YENİ DOĞALGAZ PİYASASI KANUNU ÖNCESİNDE SORULAR Yeraltı Deposunun amacı nedir? Stratejik Depolama ihtiyacı var mıdır? Doğalgazdaki depolama yükümlülüğü petroldeki gibi stratejik olarak mı değerlendirilmeli? Ulusal topraklarda geliştirilebilecek ve yasadaki yükümlülüğü yerine getirebilecek boşalmış gaz sahası ve/veya tuz domu imkanları var mıdır? 4646 sayılı DG Piyasası Kanunu da getirilen %10 depolama yükümlülüğü (Hep YSM üzerinden %10 olarak yorumlanıyor) Türkiye nin ya da bir ithalatçının ya da toptan satıcının anlık (günlük) arz-talep dengesini karşılayacak bir yükümlülük müdür? Gazı ithal edenin %10 yükümlülüğü ile ithal edilen gazın toptan satıcılar arasında birkaç kez el değiştirmesi durumunda aynı hacim için mükerrer depolama yükümlülüğü getirilmiş olmaz mı? Sadece arz yönetimi mi, yoksa talep taraflı dengeleme yönetimi mi? Satelite LNG depolama ve peak shaving tesisleri dengelemeye faydası olur mu? Yurtdışındaki yeraltı depolarını kullanma imkanı var mıdır? Dengeleme gazı piyasası etkin şekilde çalışırsa depolama faaliyetine teşvik çıkar mı? Tedarikçilerin depolama yükümlülüklerinin kesintili müşteri portföyü ile karşılanması da aslında depolama faaliyetinin amaçlarını yerine getirir mi? Petrol Kanunu ile Doğalgaz Piyasası kanunu nda tanımlanan depolama faaliyetinde uyuşmazlık durumu?
MEVCUT İLETİM SİSTEMİ, GİRİŞ KAPASİTELERİ VE DEPOLARIN YENİDEN ÜRETİM KAPASİTELERİ 12.500 km den fazla Yüksek Basınç İletim Sistemi 8 Kompresör İstasyonu (Kırklareli, Pendik,Bursa, Eskişehir,Çorum,Doğubayazıt,Hanak, Sivas) (Total Kurulu Güç 696,2 MW) 2 LNG Gazlaştırma Terminal BOTAŞ Marmara Ereğlisi LNG REGAS Terminal 3 x 85.000 LNG m3 Gazlaştırma Kapasitesi: 22.050.000 Sm3/gün EGEGAZ LNG REGAS Terminal 2 X 140.000 LNG m3 Send-out Capacity : 16.111.200 Sm3/gün Bulgaristan Malkoçlar Giriş 51.438.240 Sm3/gün (42.000.000 Sm3/gün) Mavi Akım Durusu Giriş 47.355.441 Sm3/gün Azerbaycan Türkgözü Giriş 18.678.318 Sm3/gün İran Gürbulak Giriş 28.595.963 Sm3/gün TPAO K.Marmara-Değirmenköy 20.000.000 Sm3/gün TPAO Akçakoca (Yerli Üretim) 2.100.000 Sm3/gün Pemi Edirne (Yerli Üretim) 960.000 Sm3/gün TOTAL: 205.289.162 Sm3/gün Her yıl ilave 10MCM Aralık 2013 de günlük talep 230.000.000 Sm3/gün
2013 KIŞI %90 Kış Dönemi 1 Aralık-31 Mart
PUANT TALEBİ KARŞILAMA KIYASLAMASI
KONUTLARDA GAZ TÜKETİMİ 2013-1014 2.500 2.000 1.500 1.000 %1,314 500 0
01 Haziran 2012 itibariyle ABONE DURUMU TABLOSU BÖLGE Isıtma Sistemine Göre BBS DAİRE MİKTARI (adet) Bireysel Isıtmalı Yapılardaki Konutlar Ticari vb. Diğer TOPLAM Merkezi Isıtmalı Yapılardaki Konutlar Ticari vb. Diğer TOPLAM TOPLAM Merkezi Isıtmalı YAPI MİKTARI Abone Olan Toplam (adet) TOPLAM ABONE MİKTARI (adet) Bireysel Isıtmalı Daireler ve Merkezi Isıtmalı Yapılar Bireysel Isıtmalı Daireler ve Merkezi Isıtmalı Daireler ve Kazanlar MARMARA EGE KARADENİZ İÇ ANADOLU AKDENİZ 4.934.845 378.304 5.313.149 717.729 689.051 1.406.780 6.719.929 71.351 5.384.500 6.791.280 468.276 82.218 550.494 89.759 39.153 128.912 679.406 6.771 557.265 686.177 371.434 61.701 433.135 14.873 48.325 63.198 496.333 2.384 435.519 498.717 2.094.741 93.208 2.187.949 493.186 291.979 785.165 2.973.114 40.586 2.228.535 3.013.700 118.241 13.873 132.114 19.342 15.752 42.482 174.596 1.361 133.475 175.957 DOĞU ANADOLU 153.708 15.446 169.154 17.972 23.371 41.343 210.497 2.484 171.638 212.981 GÜNEYDOĞU ANADOLU 167.745 3.879 171.624 26.576 59.584 86.160 257.784 2.884 174.508 260.668 11,64 milyon abone
VAK A ÇALIŞMASI Senaryo BOTAŞ ın fiili satışları (Mavi Cizgi) (Kaynak Sn. Adem Küsmüş ün Taşıtanlar Formundaki Sunumu) 2013 yılında 37.317 bcm satış. Tüm tüketimin sadece boru gazı ile Rus anlaşmaları şartlarında sağlanması varsayımı Toplam YSM= 50.775 bcm GSM= 129 mcm AAT=40,616 bcm Mevcut Yeraltı depolamaya ilave olarak 23 mcm enjeksiyon kapasitesi olan yeni bir depo varsayımı AYT ile de karşılaşmamak için 3,479 bcm gazı depolayacak bunun parasal karşılığı 1,304 milyar USD. Depolanan gazın bedelini 1 yıllık üçer ay geri ödemeli ticari kredi ile finanse etmesi durumunda 16,87 $/1000Sm3 ilave sadece faiz maliyeti 5.000 4.500 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 Oca.13 Şub.13 Mar.13 Depolanması Gereken Miktar 3,4 bcm Nis.13 May.13 Haz.13 Vak'a Çalışması Tem.13 Ağu.13 Eyl.13 Eki.13 Kas.13 Ara.13 Oca.14 BOTAŞ D.G.Satış Miktarları (Sm3/ay) Boru Gazı Sözleşmesine göre alınması gereken miktar /Sm3/ay) Şub.14 Mar.14 Nis.14 May.14 Haz.14 Tem.14
2,1 mcm 195 mcm/day 230 mcm/day 2020 de: 60 bcm yıllık tüketim 300 mcm günlük peak tüketim Mevcut 2 LNG, (38mcm) K.Marmara- Değirmenköy (20 mcm), Tuzgölü (40 mcm) devrede, ihtiyaç 202 mcm 202 mcm için 80 bcm boru gazı sözleşmesine ihtiyaç var.
PAZARYERİ OLUŞUMU VE FİYAT KİLOMETRE TAŞI TL/kwh Arz Talep Spot Fiyat LNG kwh
PAZARYERİ ÜÇGENİ Pazaryeri Üçgeni
AVRUPA GAZ HUBLARI VE TÜRKİYE NİN ENTEGRE OLABİLME İMKANLARI EPİAŞ Rusya 44.8 m bcm Azerbaijan 0.85 m bcm Iran 29.6 m bcm Turkmenistan 7.5 m bcm - 8 tane Ticaret Merkezi öne çıkmaktadır. - Brokerlar üzerinden OTC pazarlarında ticaret - Organize Enerji Borsalarında ticaret - Ticaret Kısa vadeli yapılmaktadır. LNG Irak 3.2 m bcm Kuveyt 1.8 m bcm Bubble size is indicative of the size of reserves KATAR 25.4 m bcm Suudş Arabistan 7.8 m bcm Birleşik Arap Emirlikleri 6.5 m bcm Eğer Türkiye gazın fiziki olarak Avrupa ile çift taraflı akışı önündeki hukuki, ticari ve teknik engelleri kaldırabilirse mevcut ve gelişmekte olan 8 tane ticaret merkezi ile entegre olup koorole fiyat yapısına kavuşabilir.
TİCARET MERKEZİ OLABİLMEK İÇİN 4 GEREKLİLİK Fiziki Altyapı -Gelişmiş bir Fiziki İletim Sistemi -Puant talebi herhangi bir kısıt olmadan karşılayabilecek İletim Kapasitesi -Minimum kısıtla çalışacak sınır ötesi İletim Kapasitesi -Arz güvenliği için, mevsimsel ve puant talebi yönetebilecek depolama ve LNG tesisleri Hukuki Altpayı (Regulatory) -Enerji dinamiklerini derinlemesine anlamış piyasaya güven veren bağımsız düzenleyici kurum -Şebeke İşleyiş düzenlemelerinin ve Üçüncü Taraflarının Erişiminin objektif uygulandığı yönetmelik ve uygulamalar. Toptan satış pazarı bütünlüğünü, rekabet (Antitrust) ve tüketicinin çıkarlarının korunmasının etkin şekilde izlenmesi -Bağımsız ve etkin çalışan İletim şirketi ve iletim faaliyetlerinin dikey yapıdan ayrıştırılması İletim Sistemi İşletimi -Uygun kapasite rezervasyon modeli (giriş/çıkış kapasitesi gibi) - Etkin Dengeleme Mekanizmaları - Verimli nominasyon proses ve sistemleri -Şeffaf ve herkese eşit uygulanan dengesizlik müeyyideleri (Cezalandırıcı değil Pazar odaklı -İletim sistemine çok iyi entegre edilmiş depolama enjeksiyon ve yeniden üretim süreçleri -Şeffaf giriş çıkış iletim ve dağıtım tarifeleri Pazar ve Ticari Şartlar -Kabul görmüş referans fiyat oluşumu Kabul görmüş ve standart hükümleri bulunan fiziki teslimatlı sözleşme hükümleri -Uzun vadeli sözleşmelerin sürelerine hedef limitler getirilmesi (Yeni girişleri engellemelerin önlenmesi) - İthalat sözleşmelerinden nihai teslim noktası hükümlerinin kaldırılması -Şeffaf fiyat oluşum mekanizma/ortam/platformların oluşturulması -Günöncesi vadeli pazarın oluşturulması -Dengeleme, günöncesi ve vadeli pazarların senkronizasyonu -Stabil finansal ve kredi ortamı ve takas-mahsuplaşma mekanizmaları (Takasbank gibi organizasyonlar)
EPİAS BOTAŞ HEDEFLENEN DOĞALGAZ PİYASASI Spot Doğalgaz gün öncesi piyasa işlemleri Gün Sonu Piyasa İşlemleri??????? Dengeleme Piyasası İşlemleri İthalatçı, Toptan Satıcı ve Serbest Tüketiciler arasındaki İkili Anlaşmalar Günöncesi Pazarı(D-1) Günöncesi (D-1) D and D+6 İkili Anlaşmalar Pazarı Gün-Öncesi Piyasa (Spot) Dengeleme Piyasası Gün-sonu Piyasası TL/m3 TL/m3 Talep Arz BGP Spot Fiyatı Spot Price BIST m3 m3 Vadeli İşlemler Piyasası (Türevler) Ali Arif Aktürk
SONUÇ Fiyatı serbest olarak belirlenen hiçbir ürünün kıtlığı olmaz Amartya Sen, Nobel Ödüllü Yazar, İktisatçı Serbest bir piyasada fiyat oluşumu yatırımcıya yatırım sinyali verir. Yeni yeraltı depoları ve LNG terminalleri yatırımları beklemek için maliyet bazlı, gerçek maliyetlerin yansıtıldığı, müdahalelerden ari bir piyasayı tesis etmemiz gerekmektedir. Avrupa ile sınır ötesi çift taraflı çalışabilen kapasiteyi geliştirmek, mevsimsel spot ticaretin önündeki engelleri kaldırmak gerekmektedir.