ERZURUM VE KARS İLLERİNDE SÜT SIĞIRCILIĞI VE SÜT İŞLEYEN İŞLETMELERİN MEVCUT DURUMUNUN GELİŞME POTANSİYELİ AÇISINDAN ARAŞTIRILMASI İlkay UÇUM 1 Bülent GÜLÇUBUK 2 Berrin TAŞKAYA TOP 1 ilkayfdn@gmail.com bgulcubuk@gmail.com btaskaya@hotmail.com Ali BERK 3 aliberk@gmail.com 1 GTHB, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü 2 AnkaraÜniversitesi Ziraat Fakültesi, Tarım Ekonomisi Bölümü 3 GTHB, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü ÖZET Erzurum ve Kars ta doğal koşullar bitkisel üretimden ziyade hayvancılık için daha elverişli olup, hayvancılık her iki ilde de önemli bir geçim veya ek gelir kaynağıdır. Büyükbaş hayvancılık ve buna dayalı üretim ve ticaret (et, süt, kaşar peyniri üretimi vb.) bu illerin ekonomik faaliyetleri arasında önemli yer tutmaktadır. Ayrıca geçmişe dayanan bir hayvancılık kültürünün olması ve hayvancılığa alternatif karlı tarımsal faaliyetlerin fazla olmaması nedeniyle hayvancılık bitkisel üretime göre daha karlıdır. Bu çalışmanın amacı; Erzurum ve Kars illerinin sosyo-ekonomik kalkınmasında önemli ekonomik fonksiyonları yüklenebilecek bir potansiyele sahip olan süt sığırcılığı ve süt işleyen işletmelerin mevcut durumunun ortaya konularak, bu sektörün gelişmesinin önündeki engellerin tespit edilmesi ve üretici ve işleyicilerin önerileri doğrultusunda çözüm önerileri getirilmesidir. Araştırmanın ana materyalini Erzurum ve Kars illerinde süt sığırcılığı faaliyeti gerçekleştiren toplam 114 üretici ve 54 adet süt işleyen işletme ile yapılan anketlerden elde edilen veriler oluşturmaktadır. Anahtar Kelimler: Hayvancılık, Erzurum, Kars, süt işletmesi 753
DAIRY CATTLE AND DAIRY INVESTIGATION IN TERMS OF DAIRY BUSINESS DEVELOPMENT POTENTIAL OF CURRENT CONDITION IN ERZURUM AND KARS ABSTRACT Natural conditions in Erzurum and Kars provinces are more favorable for livestock rather than crop production, animal husbandry both provinces is an important additional source of income or livelihood. Cattle breeding, production and trade based on it (meat, milk, cheese production, etc.) occupies an important place among the economic activities of the province. In addition, due to the formation of a culture based on the past and animal husbandry to be more profitable alternative agricultural activities, livestock is more profitable than crop production. The purpose of this study put forth the current situation the important economic function of dairy cattle with a potential installed and businesses dairies in Erzurum and Kars provinces, the identification of obstacles to the development of this sector and manufacturer of the processor is to bring solutions and suggestions. The main material of this research constitutes the data obtained from surveys with a total of 114 that performs operations of dairy cattle producers in the Erzurum and Kars and 54 milk processing industry. Keywords: Animal, Erzurum, Kars, processing industry. 1.GİRİŞ Hayvancılık bütün dünyada olduğu gibi Türkiye de de artan nüfusun yeterli ve dengeli beslenmesinde ve birçok alanda endüstri hammaddesi olarak kullanılması açısından önemli bir yer tutmaktadır. Bununla birlikte hayvancılık sektörü diğer sektörlerden farklı olarak içinde birçok sektörü barındırması sebebiyle ülke ekonomisine olduğu kadar ülkenin sosyal sorunlarına da çözüm getirmektedir (Karagöz, 2009).Toplumda bireylerin sağlıklı beslenmelerinde gerekli temel gıda maddelerinden olan et ve süt talebinin karşılanmasının zorunlu olması nedeniyle, hayvancılık stratejik bir üretim faaliyetidir. Dünyada hayvancılık sektörü, ülke ekonomileri içinde önemini korumakta ve nüfusunun gereksinimlerini karşılayabilmek için hayvansal gıda üretiminin arttırılması devlet politikalarının ilk hedefleri arasında yer almaktadır. Ekonomik kalkınma ve sürdürülebilir bir gelişme ekonomik kaynakların rasyonel şekilde kullanımıyla mümkündür. Ekonomik kaynaklar, dünyada olduğu gibi Türkiye de de bölgeler itibariyle önemli farklılıklar göstermektedir. Ekonomik kaynakların bölge bazında ele alınıp incelenmesi, kaynakların yerinde tespiti ve daha rasyonel kullanılması gibi önemli avantajlar sağlamaktadır (Aral vd. 2001). Bu hususta bu çalışmanın amacı Erzurum ve Kars illerinin sosyo-ekonomik kalkınmasında önemli ekonomik fonksiyonları yüklenebilecek bir potansiyele sahip olan süt sığırcılığı ve süt işleyen işletmelerin mevcut durumunun ortaya konularak, bu sektörün gelişmesinin önündeki engellerin tespit edilmesi ve üretici ve işleyicilerin önerileri doğrultusunda çözüm önerileri getirilmesidir. Erzurum ve Kars ta doğal koşullar bitkisel üretimden ziyade hayvancılık için daha elverişli olup, hayvancılık her iki ilde de önemli bir geçim veya ek gelir kaynağıdır. Büyükbaş 754
hayvancılık ve buna dayalı üretim ve ticaret (et, süt, kaşar peyniri üretimi vb.) bu illerin ekonomik faaliyetleri arasında önemli yer tutmaktadır. Ayrıca geçmişe dayanan bir hayvancılık kültürünün olması ve hayvancılığa alternatif karlı tarımsal faaliyetlerin fazla olmaması nedeniyle hayvancılık bitkisel üretime göre daha karlıdır. Erzurum ve Kars illeri Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi nin büyük baş hayvan sayısının %56 sını oluşturmaktadır. Erzurum da 2014 yılı itibariyle 85.343 ha alanda yem bitkileri yetiştirilmekte, toplam arazi varlığının %63 ünü çayır ve mera alanı oluşturmaktadır. Erzurum ili Türkiye de toplam yem bitkileri ekiliş alanı bakımından 5. sırada yer almaktadır. Erzurum ilinin büyük baş hayvan varlığı 2014 yılı itibariyle 654.568 adet olup, büyükbaş hayvan varlığı bakımından Türkiye de Konya ilinden sonra ikinci sırada yer alırken, Kars 518.722 adet büyükbaş hayvan sayısı ile beşinci sırada yer almaktadır (TÜİK, 2016). Kars geniş ve kaliteli çayır-mera alanlarına sahip olmakla birlikte, mevcut arazinin % 39,2 gibi önemli bir kısmı çayır-mera alanlarıyla kaplıdır (Demir ve Aral, 2009). 2.MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın ana materyalini, Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi nde büyük baş hayvan sayısının %56 sını bulunduran Erzurum ve Kars illerinde KOBİ kapsamında yer alan ve süt, sanayiinde faaliyet gösteren firmalar ile bunlara girdi sağlayan ve hayvancılıkla uğraşan işletmelere uygulanacak anketler sonrasında elde edilen veriler oluşturmaktadır. Ayrıca konu ile ilgili kaynaklar ve daha önce yapılmış bazı araştırmalar, sektörle ilgili yazılı ve görsel kaynaklardan da (ilgili sivil toplum kuruluşlarının, kamu kurum ve kuruluşlarının sektörel raporları, illerin Master Planları, ilgili internet kaynakları, bilimsel makaleler, vb.) yararlanılmıştır. Araştırmada pazara yönelik üretimde bulunan süt sığırcılığı işletmelerine ulaşmak hedeflendiğinden, inceleme alanında 25 başın altında hayvan sayısına sahip işletmeler ana kitleye dahil edilmemiştir. Yirmi beş baş ve üzerinde süt sığırına sahip Erzurum ilinde 570, Kars ilinde 736 süt sığırcılığı işletmesi araştırmanın ana kitlesini oluşturmuştur. Örnekleme sürecinde örnekleme kriteri olarak süt sığırı sayısı kullanılmış, izin verilen en büyük hata payı %5 olarak kabul edilmiş ve %95 güven derecesinde çalışılmıştır. Anket uygulanacak tarım işletmelerinin sayısı tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi kullanılarak belirlenmiştir. Buna göre anket yapılacak süt sığırcılığı işletme sayısı Erzurum da 62, Kars ilinde 52 olarak belirlenmiştir Anket yapılacak süt sığırcılığı işletmeleri tesadüfi sayılar tablosu yardımıyla tespit edilmiştir. Ana kitlenin frekans dağılımı göz önünde bulundurularak üreticilerle yapılacak anket sayıları 25-30 arası hayvan varlığına sahip işletmeler, 31-40 arası hayvan varlığına sahip işletmeler, 41 ve üzerinde hayvan varlığına sahip işletmeler olmak üzere üç gruba ayrılmıştır. Araştırma kapsamına alınan süt/süt ürünleri sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin tespit edilmesinde Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü kayıtlarından faydalanmıştır. Her ikin ilde de süt/süt ürünleri sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin tamamı ile görüşme planlanmış, ancak bazı işletmeler mevsimlik çalıştığı için anket döneminde ulaşılamamış, bazı işletmeler görüşmeyi kabul etmemiştir. Her iki ilde Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü ne kayıtlı olan süt işleyen ve görüşmeyi kabul eden firmalardan Erzurum da 24 ve Kars ilinde 30 firma ile görüşülerek toplam 54 firma ile anket yapılmıştır. 755
3.BULGULAR 3.1 Anket uygulanan üreticiler ile ilgili bilgiler Erzurum ve Kars illerinde bulunan süt sığırı üreticilerine (114 adet) uygulanan anket sonrasında elde edilen bulgular aşağıda verilmiştir. İşletmeler toplamı ele alındığında işletme sahiplerinin %5,3 ü 19-29 yaş grubunda, %35,1 i 30-40 yaş grubunda ve %59,6 sı 41 + yaş grubunda yer almaktadır. Erzurum da faaliyet gösteren üreticilerin %56,5 inin, Kars taki üreticilerin ise %63,5 inin 41 ve daha üzeri yaş ortalamasına sahip olduğu görülmüştür. Üreticilerin %43,9 unun ilkokul mezunu, %28,9 unun ortaokul mezunu, %21,9 unun lise ve %1,8 inin Meslek Yüksek Okul mezunu olduğu belirlenmiştir. Üreticilerin yalnızca %0,9 u ise fakülte mezunudur. Erzurum da görüşülen üreticilerden Yüksek Okul ve Üniversite mezunu bulunmamakla birlikte Kars ta görüşülen üreticiler arasında bir üreticinin üniversite mezunu olduğu görülmüştür. Tarım ve hayvancılık faaliyeti artık gençler ve eğitim seviyesi yüksek insanlar tarafından çok fazla tercih edilmezken, bu durum tarımın geleceğini olumsuz etkilemektedir. Oysaki tarım eğitimli ve genç insanlar tarafından yapılırsa hem ekonomik hem de sosyal yönden daha cazip bir sektör haline getirilebilecektir. Çizelge 1 de üreticilerin süt sığırcılığı faaliyetini yapma nedenleri verilmiştir. Üreticilerin çok büyük bir bölümü (%78,1) hayvancılığın tek geçim kaynağı olduğunu beyan etmişlerdir. Hayvancılık kırsal alanda gerçekleştirilen ve fazla sermaye gerektirmeyen, kırsal alandaki işgücünü istihdam eden önemli bir ekonomik faaliyettir. Hayvancılık faaliyetini ticari amaçla yapan üreticilerin oranı ise %14,9 dur. Hayvancılık faaliyeti ticari amaçlarla yapılmadığından işletmelerde uzmanlaşma da gerçekleşememektedir. Ticari amaçla hayvancılık yapan işletmelerin oranı Erzurum da %11,3 iken, Kars ta %19,2 dir. İller Erzurum Kars İşletmeler Toplamı Çizelge 1. Üreticilerin hayvancılık yapma nedenleri Gruplar (büyükbaş-adet) Toplam 25-30 31-40 41 + Sayı % Tek Geçim 25 18 10 53 85,5 Aile İhtiyacı 1 1 1,6 Ticaret 1 4 2 7 11,3 Alternatif Geçim Kaynağı 1 0 1 1,6 Toplam 27 23 12 62 100,0 Tek Geçim 19 11 6 36 69,2 Aile İhtiyacı 1 1 1 3 5,8 Ticaret 7 2 1 10 19,2 Alternatif Geçim Kaynağı 2 2 3,8 Gelenek 1 1 1,9 Toplam 29 15 8 52 100,0 Tek Geçim 44 29 16 89 78,1 Aile İhtiyacı 1 2 1 4 3,5 Ticaret 8 6 3 17 14,9 Alternatif Geçim Kaynağı 3 3 2,6 Gelenek 1 1 0,9 Toplam 56 38 20 114 100,0 İşletmelerde bulunan hayvanların %82,5 inin melez ırkından oluşmaktadır. Erzurum ve Kars illerinde birkaç yıl öncesine kadar yerli hayvan ırkları çoğunluktayken, bu ırklardan elde edilen verim düşüklüğü nedeniyle ıslah çalışmaları yapılmış, bunu neticesinde melez ırkında önemli artışlar görülmüştür. Her iki ilde de en fazla yoğunluğa sahip olan melez ırkının 756
Erzurum da ortalama laktasyon süresi 144 gün, Kars ta ise 157 gün olarak tespit edilmiştir. Üreticiler günlük alınan süt veriminin ise yem rasyonuna ve yemin kalitesine göre değişim gösterdiğini belirtmişlerdir. Görüşülen işletmelerin yalnızca %12,3 ü hayvan sigortası yaptırmış, %87,7 si ise yaptırmamıştır. Her iki ilde de birinci gruptaki işletmelerin hayvan sigortası yaptırma durumu ikinci ve üçüncü grup işletmelerden daha fazladır. Aluftekin (2007), Karaman ilinde yaptığı çalışmasında da üreticilerin %76,9 unun herhangi bir sigorta yaptırmadığı, hayvan sigortası yaptıranların oranının ise %1,9 olduğunu tespit etmiştir. Üreticilerin süt sığırcılığı faaliyetinde genel olarak yaşadıkları sorunlara bakıldığında; işletmeler toplamı alındığında üreticilerin yaşadıkları en büyük sorunlar sırasıyla çiğ süt fiyatının düşük olması (%25,9) maliyetin yüksek olması (%25,0), ve hayvan hastalıkları (%17,0) dır. Pazarlama (%12,5) ve fiyat istikrarsızlığı (%12,5) üreticilerin yaşadıkları diğer sorunlar arasınadır. Erzurum da üreticilerin yaşadığı en büyük sorunlar sırasıyla ham süt fiyatının düşük olması (%25,5) ile maliyetin yüksek olması (%20,0) iken, Kars ta bu sıra yer değiştirmekte maliyetin yüksek olması (%29,8) birinci sırada gelirken, çiğ süt fiyatının düşük olması (%21,1) ikinci sırada gelmektedir. Çizelge 2.Üreticilerin hayvancılık faaliyetinde yaşadıkları sorunlar*(n=93) İller Gruplar (büyükbaş-adet) Toplam 25-30 31-40 41 + Sayı % Ürün fiyatının düşük olması 8 5 1 14 25,5 Maliyetin yüksek olması 5 4 2 11 20,0 Erzurum Hayvan Hastalıkları 1 5 4 10 18,2 Pazarlama 6 2 1 9 16,4 Fiyatların istikrarsızlığı 1 3 3 7 12,7 Diğer 2 2 4 7,2 Maliyetin yüksek olması 9 3 5 17 29,8 Ürün fiyatının düşük olması 8 4 12 21,1 Kars Hayvan hastalıkları 6 4 10 17,5 Fiyatların istikrarsızlığı 4 1 3 8 14,0 Pazarlama 4 1 1 6 10,5 Diğer 2 2 1 4 7,2 Ürün fiyatının düşük olması 17 9 3 29 25,9 Maliyetin yüksek olması 14 7 7 28 25,0 İşletmeler Hayvan hastalıkları 7 8 4 19 17,0 Toplamı Pazarlama 9 3 2 14 12,5 Fiyatların istikrarsızlığı 5 4 5 14 12,5 Diğer 4 4 8 7,2 *çoklu cevap kullanılmıştır. Üreticilerin süt sığırcılığı faaliyetinde yaşadıkları sorunlara getirdikleri çözüm önerileri ise şu şekildedir. Bu sektörde en büyük sorunlarının maliyet ve ürün fiyatlarının düşük olduğunu belirten üreticiler, bu sorunlara çözüm olarak ilk önce ithalatın durdurulmasını (%19,6) ve girdilerin ucuzlamasını (%17,5) önermektedirler. Üreticiler yurtdışından ithal edilen hayvanların bu bölgeye adapte olamadığını ve ithal edilen hayvanların çoğunun öldüğünü, bazılarının ise neredeyse yarı fiyatına elden çıkarıldığını belirtmektedirler. Erzurum daki üreticilerin %13,5 i, Kars taki üreticilerin ise %17,9 u Et ve Süt Kurumunun açılmasının yaşadıkları sorunlara çözüm olabileceklerini belirtmektedirler. Yine üreticilerin %11,8 i taban fiyatın belirlenmesini istiyor. Böylece üreticiler en azından maliyetlerinin altında 757
ürünlerini satmayacak ve hayvanlarını elden çıkarmak zorunda kalmayacaklardır. Yem, hayvancılık faaliyetinde en önemli maliyet kalemini oluşturmakta, hayvancılık performansı kullanılan yem miktarına göre farklılık göstermektedir. Üreticiler yem konusunda yaşadıkları sorunlara çözüm olarak devletin yem sübvansiyonu uygulamasını (%64,6), slaj üretiminin teşvik edilip yaygınlaştırılmasını (%15,9) ve çiftçinin kendi yemini üretmesinin teşvik edilmesini (%12,2) önermektedir. Üreticilerin sütü alıcıya ulaştırırken yaşadıkları sorunlara baktığımızda; işletmeler toplamını ele alırsak üreticilerin sütü alıcıya taşırken yaşadıkları sorunların başında tankının (%46,0) soğutma tankını olmaması gelmektedir. Üreticilerin yaşadığı diğer sorunlar, süt toplama merkezinin uzak olması (%32,0) ve düzenli alımların olmamasıdır (%22,0). Süt sağıldıktan sonra ne kadar kısa sürede saklama koşullarına uygun bir halde depolanırsa kalitesi o kadar iyi olmaktadır. Örneğin sağıldıktan birkaç saat sonra soğutulmuş tankerlere ulaştırılırsa dahi kalitesinde yaklaşık %10 luk bir düşüş olmaktadır (Döven ve diğ. 2013). 3.2 Anket uygulanan süt işleyen işletmeler ile ilgili bilgiler Süt işleyen firmalar, kırsal alanda tarımsal üretim faaliyetinde bulunan ve araştırma alanında üretimin büyük bir bölümünü oluşturan sütü, katma değeri yüksek ürünlere dönüştürerek; bir yandan daha fazla ekonomik değer yaratılmasını sağlamakta diğer yandan ise hem üretimi hem de tüketimi teşvik etmektedir. Bu bölümde Erzurum ilinde 24 adet, Kars ilinde 30 olmak üzere toplamda 54 adet süt işleyen firmadan anket yöntemiyle elde edilen verilerin analizi ile ortaya çıkan bulgulara yer verilmiştir. Görüşme yapılan işletme yetkililerinin %27,8 i 20-40, %29,6 sı 41-50 ve %42,6 sı 51 ve üstü yaş aralığında bulunmaktadır. Görüşülen işletmelerde yetkililerin eğitim düzeylerine ait durum incelendiğinde büyük bölümünün (%61,1) lise ve üzeri düzeyde eğitime sahip oldukları belirlenmiştir. Yetkililerin %33,3 ü lise düzeyinde eğitime sahip iken, %27,8 inin üniversite düzeyinde eğitime sahip oldukları görülmektedir. İlkokul ve ortaokul düzeyinde eğitime sahip olan yöneticilerin oranı ise %38,9 dur. İller itibariyle incelendiğinde ise, lise ve üzeri eğitime sahip olan yöneticilerin oranı Kars ta %56,7 iken, Erzurum da %66,7 olarak belirlenmiştir. İşletme yetkililerinin mesleki deneyimleri göz önüne alındığında 1-10 yıl arasında deneyime sahip yöneticilerin oranı %31,5 iken, %44,4 ünün 11-20 yıllık deneyime sahip oldukları görülmektedir. 21 ve üstü deneyime sahip yöneticilerin oranı ise %24,1 dir. Araştırma bulgularına göre, işletmelerin yarısından çoğu finansman ihtiyaçlarını öz kaynak (%59,3) tan temin ederken, %16,7 si ticari bankalardan temin etmektedirler. Finansman ihtiyacını öz kaynaktan karşıladığını belirten işletmelerin oranı Erzurum da %79,2 iken, Kars ta %43,3 tür. İşletmeciler özellikle kredi alımını zorlaştıran bürokratik işlemlerin fazlalığından ve kredi faiz oranlarının yüksek olmasından şikâyet etmektedirler. Bu yüzden daha çok öz sermaye kullanmaktadırlar. Finansman sıkıntısını kredi ile gidermeye çalışan işletmeler, kredi faizlerinin çok yüksek olduğunu geri ödeme de zorlandıklarını belirtmektedirler. Ayrıca bazı krediler için kefil şartını sağlayamadıklarından kredi alamamakta bu yüzden zor durumda kalmaktadırlar. İşleyiciler, kırsal kalkınma desteklerinden herkesin eşit oranda faydalanmadığını, proje yapmak için yeterli donanıma sahip olmadıklarını bu yüzden kabul edilen projelerde proje yapanlara önemli miktarda ücret verdiklerini ifade etmektedirler. Araştırma kapsamında görüşülen işletmelerin % 66,7 sinin 1-9 arasında, %29,6 sının ise 10-49 arasında personel istihdam ettikleri görülmektedir. 50 ve üzeri personel istihdam eden işletmelerin oranı ise %3,7 dir. İşletmelerin çoğunluğunun küçük ölçekli ve düşük kapasiteli işletmeler olduğu söylenebilmektedir. İller itibariyle değerlendirildiğinde ise, Kars taki 1-9 758
arasında personel istihdam eden işletmelerin oranının (%73,3) Erzurum daki işletmelere göre (%58,3) daha yüksek olduğu görülmektedir. Çizelge 3. İşletmelerin çalıştırdığı personel sayısının dağılımı Erzurum Kars Toplam Personel sayısı Sayı % Sayı % Sayı % 1-9 14 58,3 22 73,3 36 66,7 10-49 9 37,5 7 23,3 16 29,6 50-249 1 4,2 1 3,3 2 3,7 Toplam 24 100,0 30 100,0 54 100,0 İncelenen işletmelerin %87 sinin ek personele ihtiyacı olmakla birlikte, bu işletmelerin en çok ihtiyaç duyduğu personel niteliği sırasıyla; teknik personel (%51,1), vasıfsız işçi (%21,3) ve profesyonel personeldir (%19,1). Erzurum daki işletmelerin teknik personel ihtiyacı (%71,4) Kars taki işletmelere oranla (%34,6) daha fazla iken, Kars taki işletmeler teknik ve profesyonel personel ile vasıfsız işçiye aynı derecede ihtiyaç duymaktadırlar Görüşülen işletmelerin üretim ve pazarlama aşamalarında yaşadıkları sorunlara baktığımızda; sektörde yer alan işletmelerin karşılaştıkları en önemli sorunlar, merdiven altı üretim (%15), hammadde sıkıntısı (%14,7), finansman yetersizliği (%10,5), Kalifiye-teknik eleman yetersizliği (%8,3), üretici örgütlenme yetersizliği (%8,3) ve sütün taşınmasında yaşanan sorunlardır. Merdiven altı üretim bu sektörde büyük bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Bu işletmeler diğer kayıtlı işletmeler gibi vergi, sigorta gibi bazı yükümlülüklerin altına girmeden ve denetimsiz üretim yaparak, ucuza mal ettiği üretimleri daha düşük fiyatla satmakta ve dolayısıyla haksız rekabete neden olmaktadır. Tüketiciler, fiyatı düşük olduğu için bu işletmelerin ürününe talep oluşturmakta, sağlık ve hijyen koşullarını dikkate almamaktadır. Bars ve Abay (2013), süt işletmeleri ile yaptıkları çalışmada, işletmelerin süt temininde karşılaştıkları en önemli sorunun süte hile karıştırılması olduğunu, ikinci önemli sorun temin edilen süt miktarında dalgalanmalar olduğunu tespit etmişlerdir. Diğer tespit edilen sorunlar ise sütün işletmeye ulaşıncaya kadar bozulması, süt fiyatındaki dalgalanmalar ve süt üretim yerlerinin işletmeye olan uzaklığıdır. İşletmelerin hammadde temininde yaşadığı sorunların başında %50,6 oranla hammaddenin azlığı ve kalitesi gelmektedir. Görüşülen işletmeler bu duruma çözüm olarak devletin büyük çiftliklerin kurulması için teşvik vermesi gerektiğini ifade etmişlerdir. Süt işleyen firmalar, sütü aldıkları yerlerin ortalama 70 km uzaklıkta olduğunu belirtmişlerdir. Süt, çoğu zaman gerektiği gibi hijyen şartların uygun olarak taşınmadığından kalitesinde düşüş olmaktadır. Yine işletmecilerin %14,1 i taşımanın hammadde temininde sorun teşkil ettiğini belirtmişlerdir. Döven ve ark., (2013) Aksaray İli Süt ve Süt Ürünleri Sanayisinin Küme Potansiyeli konulu çalışmalarında yine bu bölgede de firmaların hammadde konusunda sıkıntı yaşadıkları tespit edilmiştir. Firmaların hammadde bakımından yaşadıkları sorunun en büyük kaynağı; sütün toplanmasında soğuk zincirinin gelişmemiş olması ve süt temininde yaşanan dalgalanmaların olduğu ifade edilmiştir. Sektördeki mevcut sorunların çözümü için, işletmelerin %22,8 i devletin ekipman ve makine desteği sağlaması, %20,2 si fiyatların istikrarlı olması, %19,3 ü finansmana erişim kolaylığının sağlanması, %14,9 u işletmeler arası işbirliğinin artırılması, %13,2 si işletmelerin hammaddeye (köylere) yakın kurulması ve %9,6 sı ise üreticilerin süt sığırcılığının teşvik edilmesi gerektiği görüşündedirler. 759
4.TARTIŞMA VE SONUÇ Erzurum ve Kars büyükbaş hayvan sayısı bakımından Türkiye de ilk sıralarda gelmektedirler. Ayrıca bu illerde doğal koşullar bitkisel üretimden ziyade hayvansal üretime daha uygun olup, hayvancılık her iki ilde de önemli bir geçim veya ek gelir kaynağıdır. Ekonomik kaynakların bölge bazında ele alınıp incelenmesi, kaynakların yerinde tespiti ve daha rasyonel kullanılması gibi önemli avantajlar sağlamakla birlikte, devlet politikaları bu potansiyeller dikkate alınarak hazırlanmalıdır. Gerek Erzurum gerekse Kars ili hayvan varlığı ve mevcut mera, yem bitkileri üretimi bakımından önemli bir potansiyele sahiptir. Ancak, bu iller iyi bir hayvancılık potansiyeline sahip olmasına rağmen, yapısal sorunların en fazla yaşandığı bölgelerin başında gelmektedir. Araştırma alanında görüşülen üreticilerin süt sığırcılığı faaliyetinde, çiğ süt fiyatının düşük olması, maliyetin yüksek olması, hayvan hastalıkları, Pazarlama ve fiyat istikrarsızlığı gibi sorunlar yaşadıkları tespit edilmiştir. Üreticiler hayvan ithalatı olumlu bakmamakta, bu hayvanların bölgelerine adapte olamadıklarını ve hastalık taşıdıklarını belirtmektedirler. Dolayısıyla bu hayvanları elden çıkarmak isteyen üreticiler alış fiyatlarından çok daha ucuza elde çıkarmaktadırlar. Bu da üreticilerin zarar etmesine neden olmaktadır. Ayrıca hayvancılık sektörünün en önemli girdilerinden yem fiyatı yüksek bulunmakla birlikte; üreticiler bu konuya çözüm olarak devletin yem sübvansiyonu uygulamasını ve slaj üretimini teşvik etmesini, yaygınlaştırılmasını, çiftçinin kendi yemini üretmesinin teşvik edilmesini istemektedirler. Özellikle bu bölgede diğer bitkisel ürünlerden ziyade yem bitkileri üretim teşviki daha yüksek olmalıdır. Erzurum ve Kars ilinde hayvancılık işletmelerinin küçük ölçekli olması ve dağınık olması nedeniyle süt arzı ve süt fiyatları istikrarsız olmaktadır. Hem üreticiler hem süt işleyen işletmeler, bu duruma çözüm olarak işletmelerin bir araya gelmesini ve üreticilerin desteklenmesini istemektedirler. Ayrıca çiğ süt fiyatlarında devletin taban fiyat belirlemesi üreticilerin fiyat sorununa çözüm olarak önerilmektedir. KAYNAKLAR Aksoy, A., Yavuz, F. 2008. Hayvancılık İşletmelerinin Avrupa Birliğine Uyumu ve Rekabet Edebilirliği; Doğu Anadolu Örneği. Tarım Ekonomisi Dergisi, 14 (1), 37-45. Aluftekin, N., 2007. Yerel Düzeyde Ekonomik Kalkınmada Tarımsal Ürün İşleyen KOBİ lerin Rolü: Karaman İli Araştırması, Doktora Tezi. AÜ Fen Bilimleri Enstitüsü. Aral, S.,Cevger, Y., Uysal, G., 2001. Ulusal ve Bölgesel Ekonomik Kalkınmada Doğu Anadolu Hayvancılığının Yeri ve Önemi İle Sorunlar ve Çözümler. Bars, T., Akbay, C. 2013. Kahramanmaraş İlinde Süt ve Süt Ürünleri İşleyen Mandıra İşletmelerinin Yapısal Analizi. KSÜ Doğa Bil. Dergisi, 16(2). Demir, P., Aral, S. 2009. Kars İlinde Faaliyet Gösteren Süt Sığırcılık İşletmelerinin Karşılaştıkları Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Vet. Hek. Dern. Derg, 80 (3), s. 17-22. Demir, A., Aral, S. 2011. Kars İlindeki Süt Sektörünün Mevcut Durumuna İlişkin Veteriner Hekim ve Ziraat Mühendislerinin Görüşleri, YYU Vet.Fak.Dergisi, 22 (1), 11 15. Döven, M.S, Karadal, H., Hızıroğlu, A. 2013. Aksaray Ġli Süt ve Süt Ürünleri Sanayisinin Küme Potansiyeli Analizi. Karagöz, H. 2009. Türkiye ve Konya da Hayvancılık Sektörü, Sektörün Sorunları ve Çözüm Önerileri, Konya Ticaret Odası. Sakarya, E., Aydın, E. 2011. Dünya Sığır Eti Üretim, Tüketim Ve Ticareti İle Türkiye nin Canlı Hayvan Ve Sığır Eti İthalat 760