OTEL İŞLETMELERİNDEKİ EKO-ETİKET VE SİSTEM YÖNETİM BELGELERİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA

OTEL İŞLETMELERİNDEKİ EKO-ETİKET VE SİSTEM YÖNETİM BELGELERİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA Kurban ÜNLÜÖNEN Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi M. Murat KIZANLIKLI Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Emin ARSLAN Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi Özet Bu çalışmanın amacı, Ankara da faaliyet gösteren 4 ve 5 yıldızlı otel işletmelerinin sistem yönetim belgeleri ile ürünlere yönelik bir çevre etiketi olan eko-etiket belgelerine sahip olup olmadıklarını ve sahip olma gerekçelerini belirlemeye yöneliktir. Ayrıca, otel işletmelerinin sahip oldukları bu belgeleri web sitelerinde tanıtım aracı olarak kullanıp kullanmadıklarını ortaya koymak amacıyla da otel işletmelerinin web siteleri içerik analizi yoluyla değerlendirilmiş ve buna yönelik bir durum tespiti yapılmıştır. Araştırmaya dahil olan 35 otel işletmesinin %74,2 si en az bir tane sistem yönetim belgesine sahipken, %25,7 sinde ise bu belgelerin hiçbirisi bulunmamaktadır. Eko-etiket belgelerinin otellerde bulunma oranı ise sistem yönetim belgelerine göre daha düşük tespit edilmiş ve araştırmaya dâhil otel işletmelerinin %85,8 inin eko-etiket belgelerinden hiçbirisine sahip olmadığı ortaya çıkmıştır. Otel işletmeleri, sistem yönetimi ve eko-etiket belgelerine ağırlıklı olarak prestij ve imaj unsuru olarak gördükleri için sahip olmakla birlikte, bu belgelere sahip olan işletmelerin web sitelerinde bu belgelerin varlığı ile ilgili bilgiye yer vermedikleri belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Eko-Etiket, Sistem Yönetim Belgesi, Sosyal Sorumluluk, Sürdürülebilir Turizm Giriş Bir işletmenin ekonomik işlevlerini yerine getirerek tüketicilerin taleplerini karşılaması, o işletmeye itibar kazandırmakla birlikte işletmenin toplumun ahlak kurallarına uyması, sosyo-kültürel çevre için yardım ve destek sağlaması da işletmenin toplumda kabul edilebilirliğini arttırmaktadır. Bu durum, işletmelerin süreklilikleri için son derece önemlidir (Mucuk, 2004, s.9). İşletmelerin rekabet şartlarına ayak uydurarak devamlılıklarını sağlayabilmeleri için birtakım sosyal sorumluluk faaliyetlerine katılmaları rekabet şartları açısından artık zorunlu bir hal almıştır. Bu kapsamda çalışmaya konu olan ve çevresel sosyal sorumluluk bilinci çerçevesinde şekillenen eko-etiketleme kavramının kökeninin de genel olarak çevre duyarlılığının küresel ölçekte artışı ile başladığı söylenebilir. Tüketicilerin, çevrenin korunması konusunda giderek daha çok bilinçlenmesi ile birlikte çevre konusunda duyarlı, sosyal sorumluluklarını yerine getiren firmaların sahip oldukları imaj, özellikle uzun vadede göz ardı edilemez bir rekabet avantajı kazandırmaktadır. Bu durum işletmeleri, yeşil pazarlama ve eko etiketleme konusunda daha duyarlı bir hale getirmektedir (Alagöz, 2007, s.1). Eko-etiket (eco-label) kavramı, ürünlere yönelik bir çevre etiketidir. Eko-etiketleme programları bir eko-etiketin ödül olarak verilmesi ve özendirilmesi ile işletmeleri çevreci fikirler ve buluşlar geliştirmeye teşvik etmektedir (Kından, 2006, s.5). Eko-etiketlemenin amacı, çevre dostu ürünlere olan talebin arttırılması noktasında tüketicilere basit, kolay ve anlaşılabilir bilginin sağlanması olarak ifade edilebilir (Delmas ve Grant, 2008, s.2). Eko etiketlemenin yanı sıra diğer işletmelerle birlikte otel işletmelerine de verilen kalite standartları ve sistem yönetimi belgeleri bu çalışma kapsamında ele alınmaktadır. Akredite olan kurum ve kuruluşlar tarafından verilen ve amacı rekabet gücünü arttırmak, ulusal ve uluslararası düzeyde ticareti kolaylaştırmak ve toplumun yaşam düzeyini yükseltmek için standardizasyon sağlamak olan (www.tse.org.tr) bu belgeler şunlardır: 446

ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi ISO 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi ISO 22000 Gıda Güvenliği Sistemi ISO 10002 Müşteri Memnuniyeti Yönetim Sistemi ISO (International Organization for Standardization), 1947 yılında kurulan ve yaptığı standardizasyon çalışmaları sonucu sanayiye, ticarete ve tüketicilere katkılar sağlayan Uluslararası Standart Organizasyonu dur. Kalite Sistem Belgelendirme faaliyetleri Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK) ve Hollanda Akreditasyon Kurumu RvA tarafından akredite edilmiş olup, Türkiye nin çağdaş kalite anlayışı açısından geri kalmaması için bu tür standart sağlama faaliyetleri akredite edilen kurumlar tarafından sağlanmaktadır (www.tse.org.tr). Turizm sektörünün temel hammaddeleri ülkenin doğal, tarihi ve kültürel değerleridir (Ünlüönen, Tayfun ve Kılıçlar, 2007, s.40). Dolayısıyla, turizm sektörü diğer sektörlerden daha fazla doğal ve sosyal-kültürel kaynakların kullanılmasına dayanan bir sistemdir. Bu nedenle turizm sektörünün bu kaynakları girdi olarak kullanması ve bir anlamda kıtlaştırması doğası gereği kaçınılmazdır (Akış, 1999, s.37). Kıt kaynakların gelecek kuşakların da kullanabilmelerine olanak sağlayacak biçimde yönetimi ise sürdürülebilirlik kavramını beraberinde getirmektedir. Turizmin devamlılığında önemli bir yeri olan sürdürülebilirliğin sağlanabilmesi amacıyla geliştirilen eko-etiket belgelendirme sistemi işletmelere rekabet avantajı sağlamasının yanı sıra halkın, yerel yönetimlerin ve diğer ilgi gruplarının bilinçlendirilmesi ve bilgilendirilmesi yoluyla önemli bir çevre politikası uygulama aracı olarak (Kından, 2006, s.91) çevresel sosyal sorumluluk noktasında önemli bir yere sahiptir. Aynı şekilde belirli standartları sağlamak amacıyla uygulanmakta olan Kalite Yönetimi Sistem Belgelendirme faaliyetleri de bu amaca hizmet eden kalite standardı uygulamaları olarak değerlendirilebilir. Bu konuda otel işletmelerinin sahip olduğu sistem yönetimi ve eko-etiketleme belgelerinin konu edildiği sınırlı sayıda çalışmaya rastlanılmakla birlikte (Sevim ve Ünlüönen, 2010; Türksoy ve Altıniğne, 2008; Kından, 2006) otel işletmelerinin sahip olduğu eko-etiketleme ve kalite belgelerinin ortaya konularak belirlenmesine yönelik yapılan bir çalışmaya henüz rastlanılamamıştır. Bu nedenle çalışmanın bu yönüyle otel işletmelerinin sahip olduğu belgelerin ne olduğu ve niteliklerinin neler olduğunun açıklanması konusunda alan yazınına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Eko-etiketleme, Standardizasyon ve Sürdürülebilir Turizm Turizm, gelişme gösterdiği bölgelerde çevre üzerinde olumlu ya da olumsuz etkiler bırakmaktadır. Bu nedenle, turizmin çevre üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek, çevrenin korunmasını ve devamlılığını sağlamak amacı ile sürdürülebilir turizm kavramı ortaya çıkmıştır. Sürdürülebilir turizmin temel amacı; turizm olayını, çevreye, topluma, tarihsel, doğal ve kültürel varlıklara zarar vermeden, bölge ekonomisine ve toplumsal yaşantıya sürekli katkıda bulunacak biçimde geliştirmektir (Karacan, 2002 den akt. Dinçer ve Gedik, 2010, s.664-665). Toplumsal yapı içerisinde karşılıklı etkileşimin artması ve işletmelerin toplumsal kaynakları kullandıklarının bilincine daha fazla varmış olmaları işletmelerin topluma karşı ekonomik sorumluluklarının yanında sosyal sorumluluklarının da artmasına yol açmıştır (Dinçer, 1998, s.155). İşletmelerin hangi sosyal sorumluluk faaliyetleri üzerinde yoğunlaşacaklarının seçimi ise çeşitli faktörlerin etkisi altında şekillenmektedir. Bu faktörler; doğal çevre faktörleri, siyasal faktörler, eğitim faktörleri gibi işletme dışı faktörler ve üretim, pazarlama, insan kaynakları, finansal imkânlar gibi işletme içi faktörler olarak sıralanabilir (Lantos, 2001 den akt. Ateşoğlu ve Türker, 2010, s.211). Turizm işletmeleri sundukları mal ve hizmet sebebiyle, çevre üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek, beklenti içindeki tüketici kitlesini çekmek, çevreci otel imajını oluşturabilmek, maliyetlerini düşürebilmek ve sürdürülebilirliğini sağlamak için çevreye duyarlı çalışmalar yapmaktadır (Dinçer ve Gedik, 2010, s.665). Bu doğrultuda Dünya da ve Türkiye de çevresel sosyal sorumluluk faaliyetleri kapsamında sürdürülebilir turizmin teşvik edilmesi için çeşitli belgeler verilmektedir. Eko-etiketleme de bu amaçla ortaya çıkan ve hem Türkiye de hem de Dünya da gittikçe yaygın hale gelmiş olan bir uygulamadır. Eko etiketleme uygulamaları, aşırı yatırımların azaltılması ve çok düşük olan çevresel kalitenin arttırılması amacıyla kullanılabilmektedir (Amacher, Koskela ve Ollikainen, 2004, s. 284). Eko etiketleme, karşılaştırıldığı diğer ürünlere göre çevreye 447

daha az zararlı olduğu kabul edilen ürünlere verilen bir ödül niteliği taşımakta ve tüketicilerin sağlık ve çevreye olan duyarlılığını arttırmak için zararlı olmayan ürünleri tercih etmelerini sağlamak amacı taşınmaktadır (Alagöz, 2007, s.6). Örneğin Avrupa da AB Çiçeği (EU Flower) sertifikası 2003 yılından itibaren Avrupa Birliği ülkelerindeki konaklama tesislerine verilmektedir. 1989 yılından itibaren İskandinav Bakanlar Konseyi tarafından verilen İskandinav Kuğusu (Nordic Swan) belgesi sadece İskandinav ülkelerindeki konaklama işletmelerine verilmektedir. Polonya tarafından verilen Eko Otel sertifikası ve Danimarka da verilen Yeşil Anahtar (Green Key) sertifikaları da bunlara örnektir (Bohdanowicz, Simanic ve Martinac, 2004, s.3). Sürdürülebilir turizm ve turizmde çevreyi koruma kapsamında Dünya çapında yürütülen diğer eko-etiket çeşitleri şunlardır (www.ecogreenhotel.com) : Green Key Global Green Globe International Energy Star Gren Seal Green Seal, Audubon Green Leaf Leadership in Energy and Environmental Design - LEED EcoRooms & EcoSuites Green Tourism Business Scheme (GTBS) Sustainable Tourism Eco-Certification Program: STEP The Nordic Swan The European Union Eco-Label Award Scheme The Blue Angel The Japanese Eco-Mark Türkiye de ise Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından otellere Yeşil Yıldız, marinalara Çipa Simgesi, yatlara Yunus Simgesi, plajlara Mavi Bayrak Belgesi verilmektedir. Bu belgelerin yanı sıra TÜROFED (Türkiye Otelciler Federasyonu ) tarafından çevre dostu otellere verilen Beyaz Yıldız belgesi turizm sektöründe kullanılan ve yaygın olarak bilinen eko-etiketleme uygulamaları arasındadır (www.kultur.gov.tr). Bu çalışmanın şehir otellerine yönelik olmasından dolayı, şehir otellerini ilgilendiren ve ülkemizde uygulanan eko-etiket belgelerine aşağıdaki çalışmalar örnek olarak gösterilebilir: Yeşil Yıldız: Sürdürülebilir turizm kapsamında, çevrenin korunması, çevre bilincinin geliştirilmesi, turistik tesislerin çevreye olan olumlu katkılarının teşvik edilmesi ve özendirilmesi amacıyla, 1993 yılından itibaren talep eden ve aranılan nitelikleri taşıyan konaklama tesislerine, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Çevre Dostu Kuruluş Belgesi (Çam Simgesi) verilmeye başlanmıştır. Çevrenin korunmasına yönelik önlemlerin daha fazla önem kazanmasıyla birlikte çevreye duyarlı konaklama işletmeleri için uygulanmakta olan sınıflandırma, güncelleştirilmiş ve geliştirilmiş olup Turizm İşletmesi Belgeli Konaklama Tesislerine Çevreye Duyarlı Konaklama Tesisi Belgesi Verilmesine Dair 2008/3 no lu Tebliğ ekinde, 22.09.2008 tarih ve 27005 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiş ve bu proje Turizmde Çevreye Duyarlılık Kampanyası (Yeşil Yıldız) olarak ilan edilmiştir (www.kultur.gov.tr) Yeşil Yıldızı ancak ilgili tebliğde belirtilen koşulları sağlayan ve Bakanlıktan Turizm İşletmesi Belgesine sahip konaklama tesisleri alabilir. Gerekli kriterleri sağladıktan sonra Bakanlıkça denetlenerek uygun bulunan tesisler, her 2 yılda bir tekrar denetlenerek Yeşil Yıldız ın devamı sağlanır. Çevreye Duyarlı Konaklama Tesisi unvanı almak için Turizm İşletmesi Belgesi ne sahip olmak ve belirtilen kriterleri yerine getirmek yeterlidir. 448

Yeşil Yıldız Belgesine sahip olmanın sağladığı avantajlar şu şekilde ifade edilebilir (www.kultur.gov.tr): İşletme ölçeğinde maliyetler orta vadede azalır, su ve enerji tasarrufu sağlanır, İşgücünün en uygun kullanımı sağlanır, Çevreye zarar veren maddelerin tüketimi ve çevreye verdikleri zarar azalır, Geri dönüşümlü maddelerin kullanımı teşvik edilmiş olur, Tesisler ve çevre arasındaki uyum artar, Yatırımlar yapılmadan önce çevre duyarlı olarak planlama yapılır, Pazarlama aşamasında avantaj sağlar, Çevresel duyarlılık konusunda bilincin arttırılması sağlanır. Beyaz Yıldız: TÜROFED önderliğinde ve Johnson Diversey, Electrolux ve Grundfos un sponsorluğunda geliştirilen bu projede; daha temiz, sürdürülebilir bir çevreye katkı sağlamak için Ağustos 2008 de başlayan ve turizm işletmelerinde kullanılan suyun, elektriğin-enerjinin, kimyasalın ve katı atık miktarının azaltılarak çevreye ve doğal kaynaklara olan olası zararın azaltılması, daha temiz ve yaşanılabilir bir çevrenin sağlanması amaçlanmaktadır (www.turofed.org.tr., Dinçer ve Gedik, 2010, s.666). Yeşillenen Oteller-Greening Hotels: Turistik Otelciler Birliği (TUROB) tarafından 2009 yılında 5. Dünya Su Forumu nda başlatılan Yeşil Oteller Projesi, yine TUROB liderliğinde Yeşillenen Oteller Projesi olarak 2010 yılında da devam etmektedir. Bu proje de bir sosyal sorumluluk projesi olup, otellerin enerji yönetimi, su tasarrufu, iç hava kalitesi ve atık azalımı/geri dönüşümü gibi konuları kapsamaktadır (Dinçer ve Gedik, 2010, s.666). Literatür İncelemesi Alan yazında otellere verilen eko-etiket ve sistem yönetimi belgelerini konu edinen farklı çalışmalar bulunmakla birlikte, ilgili çalışmaların bu belgelerden bazılarını ele aldıkları ifade edilebilir: Sevim ve Ünlüönen (2010) tarafından Antalya daki 4 ve 5 yıldızlı oteller ile 1. ve 2. sınıf tatil köyleri yöneticileri üzerine yapılan ve iklim değişikliklerinin turizme etkilerini konu edinen çalışmada Yeşil Yıldız ve Beyaz Yıldız uygulamalarına yer verilmiştir. Çalışmanın bulgularına göre, araştırmaya dâhil olan konaklama işletmelerinin %57 sinin Yeşil Yıldız a, %59 unun da Beyaz Yıldız a sahip olmak için girişimde bulundukları tespit edilmiştir. Dinçer ve Gedik (2010) tarafından İstanbul daki 5 yıldızlı 21 otel üzerine yapılan çalışmada 5 otelin çevreci belgeye sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Bu otellerden 8 tanesi ise çevreci belgelerden almak için başvuruda bulunduklarını ya da bulunacaklarını ifade etmiştir. Ayrıca 21 otel, çevreci uygulamalarının en önemli nedenini ise küresel ısınma ve iklim değişikliği ile sürdürülebilir çevre olarak ifade etmişlerdir. Kuzey Amerika Otel Müşteri Memnuniyeti İndeksinde (2009), 2008 ve 2009 yılları için yapılan bir araştırmada 66 binden fazla otel müşterisine yeşil otellerle ilgili farkındalıkları sorulmuştur. Haziran 2008 de müşterilerin %57 si otellerin çabalarının farkında olduğunu belirtirken, Haziran 2009 da bu rakam %66 ya çıkmıştır. Ayrıca yeşil programların farkındalığı müşteri tatmini açısından önemli bir etkiye sahiptir. Buna göre yeşil programların farkında olan müşteriler yeşil programlardan habersiz olan müşterilere göre yeşil otellerden daha fazla memnun kalmaktadırlar. Gök (2009) tarafından Türkiye de faaliyet gösteren 146 adet 4 ve 5 yıldızlı otellere yönelik ISO 22000 gıda güvenliği belgesinin konu edildiği çalışmada ise 146 otelin 71 i yani %49 unun ISO 22000 belgesine sahip olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca çalışmada ISO 22000 belgesine sahip olmanın rekabet üstünlüğü ve müşteri memnuniyetinin sağlanmasında etkili olduğu sonucu ortaya konmuştur. Türksoy ve Altıniğne (2008) tarafından turizm belgeli 22 konaklama işletmesinde gıda güvenliğine yönelik yapılan çalışmada da, araştırmaya dâhil olan konaklama işletmelerinden sadece 1 tanesinin ISO 22000 belgesine sahip olduğu görülmüş, 13 işletmede de gıda güvenliğinin sağlanmasına yönelik yazılı prosedürlerin uygulandığı tespit edilmiştir. Kından (2006) tarafından mavi bayraklı plajlarda yer alan oteller üzerine yapılan çalışmada ise mavi bayrağın kıyı turizminde bir pazarlama unsuru olabilirliği ele alınmıştır. Elde edilen bulgulara göre, araştırma kapsamındaki otellerin çoğunluğunda mavi bayrağın rekabet gücünü arttırdığı ifade edilmiştir. Otellerin yarısında ise mavi bayrak alındıktan sonra müşterilerin ilgili otellere yönelik ilgilerinin arttığı belirtilmiştir. 449

Ayrıca otellerin %83 ünün mavi bayrağı sürdürülebilir turizmin bir göstergesi olarak algıladıkları da ortaya konulmuştur. Magd ve Curry (2003), Mısır da 38 işletmenin genel müdürlerine uygulanan bir çalışmada, kuruluşların ISO 9001 belgesini almak için yüksek düzeyde istekli oldukları ortaya çıkmıştır. Ayrıca çalışmada kuruluşların bu belgelere sahip olmak istemelerinin temel nedenleri ise 5 üzerinden 4.68 ortalama ile kalite sisteminin etkinliğini arttırmak, 4.62 ortalama ile özellikle yabancı rakiplerle rekabette avantaj elde etmek olarak belirlenmiştir. Ancak 2.23 ortalama ile maliyet avantajı sağlamak ve 2.05 ortalama ile personel ilişkilerini iyileştirmek ifadeleri nedenler arasında en düşük öneme sahiptir. Yöntem Araştırmanın Amacı Bu çalışmanın amacı Ankara ilinde faaliyet gösteren 4 ve 5 yıldızlı otel işletmelerinin, sistem yönetimi belgeleri ile Kültür ve Turizm Bakanlığı ile TÜROFED tarafından verilen eko-etiket belgelerinden hangilerine sahip olduklarını ve bu belgelere sahip olma gerekçelerini belirlemeye yöneliktir. Bununla birlikte otel işletmelerinin sahip oldukları bu belgeleri web sitelerinde bir tanıtım aracı olarak kullanıp kullanmadıklarını ortaya koymak amacıyla da otel işletmelerinin web siteleri içerik analizi yoluyla değerlendirilmiş ve buna yönelik bir durum tespiti yapılmıştır. Çünkü bir işletmeyi, hedef ve potansiyel pazara internet ortamında tanıtan tek araç o işletmenin sahip olduğu web sitesi olmakla birlikte, internet hem işletmelere hem de tüketicilere sanal dünyada önemli avantajlar sunmaktadır. Tüketiciler internet vasıtasıyla istedikleri ürün hakkında araştırma yaparak ürüne daha uygun fiyatta ve daha kolay ulaşırken; işletmeler de oluşturdukları web siteleri aracılığıyla reklam, satış, insan kaynakları yönetimi, halkla ilişkiler ve tanıtım gibi birçok konuda avantaj elde edebilmektedir (Çiçek, Demirel ve Onat, 2010, s.187). Bu nedenle web sitelerinin önemli bir iletişim ve pazarlama işlevi olduğu göz önüne alındığında, otel işletmelerinin sahip oldukları bu belgeleri tanıtım faaliyeti konusunda bir araç olarak görüp görmediklerini belirleyebilmek amacıyla otel işletmelerinin internet siteleri içerik analizi yoluyla değerlendirilmiştir. Alan yazın incelendiğinde konuyla ilgili yapılan çalışmalarda bahsi geçen eko-etiket ve sistem yönetimi belgelerinin tümüyle ele alınmadığı görülmektedir. Ayrıca otellerin bu belgeleri tanıtım ya da bilgi amaçlı kullanıp kullanmadıklarını belirlemeye yönelik yapılan web tarama modelinde bir çalışmaya rastlanılamamıştır. Bu amaçla çalışmada yanıtı aranan iki temel araştırma sorusu şu şekilde ifade edilebilir: 1. Ankara ilinde faaliyet gösteren 4 ve 5 yıldızlı oteller hangi eko-etiket ve sistem yönetimi belgelerine sahiptir? 2. Otel işletmeleri bu belgelere ne amaçla sahip olmuşlardır? 3. Bu oteller sahip oldukları eko etiket ve sistem yönetimi belgelerine tanıtım amaçlı olarak web sitelerinde yer veriyorlar mı? Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini Ankara da faaliyet göstermekte olan 4 ve 5 yıldızlı otel işletmeleri oluşturmaktadır. 30 Eylül 2011 tarihi itibariyle Kültür ve Turizm Bakanlığı Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü verilerine göre Ankara da faaliyet göstermekte olan 4 (35) ve 5 (13) yıldızlı 48 otel işletmesi bulunmaktadır. Örneklem hesaplamada evrenin tamamına ulaşabilme imkânı bulunduğundan dolayı tam sayım yönteminden yararlanılmıştır. Araştırma kapsamındaki otel işletmelerinin 35 tanesi çalışmaya katılmayı kabul etmiş ve araştırmaya katılım oranı %73 olarak gerçekleşmiştir. Mavi Bayrak Simgesi, Yunus Simgesi gibi eko-etiket belgelerinin sadece kıyı tesislerine özgü olan ve şehir otellerini kapsamayan belgeler olduğu göz önüne alındığında, araştırma evreninin yalnızca Ankara ili ile sınırlı olması ilgili belgelerin yalnızca şehir otelleri boyutunda ele alınmasına neden olmuştur. Veri Toplama Yöntemi Verilerin toplanmasında, veri toplama aracı olarak anket formu kullanılmış ve belirlenen 48 otel işletmesi yetkilileri ile birebir görüşmeler yapılarak hangi eko-etiket ve sistem yönetimi belgelerine sahip oldukları 450

anket uygulamasıyla belirlenmeye çalışılmıştır. Anket formunun oluşturulmasında Kından (2006) ın Mavi Bayrak uygulamasının turizm sektöründeki yerini belirlemeye yönelik yaptığı çalışmasında kullandığı Mavi Bayrak Anketi nden bazı ifadeler örnek olarak kullanılmış ancak anket formundaki soruların nihai hali araştırmacılar tarafından geliştirilmiştir. Anket formunun geçerlilik çalışması kapsamında anlaşılabilirliğinin test edilmesi amacıyla anket formu, kalite yönetimi ve turizm alanında çalışmaları olan uzman kişilere dağıtılarak ön uygulaması yapılmıştır. Anket formu alınan geri bildirimler sonucunda uygulamaya hazır hale getirilmiş ve Ekim (2011) ayı içerisinde otel işletmelerine uygulanmıştır. Bunun yanı sıra ilgili otel işletmelerinin web siteleri ziyaret edilerek içerik analizi yoluyla incelenmiş ve sahip olunan bu belgelerin, otel işletmelerinin internet sitelerinde yer alıp almadığı kontrol edilmiştir. Verilerin Analizi Araştırmada anket aracı ile elde edilen veriler oluşturulan veri tabanına aktarılmış ve verilere betimsel istatistik yöntemlerinden olan frekans analizi uygulanmıştır. Frekans analizi sonucunda otel işletmelerinin sahip oldukları sistem yönetimi ve eko-etiket belgelerine ilişkin elde edilen bilgiler frekans ve yüzde dağılımları ile tablolaştırılmıştır. Elde edilen bulgulara ait bilgiler şu şekilde ortaya çıkmıştır: Bulgular Sistem Yönetim Belgelerine İlişkin Bulgular Verilerin analiz edilmesinden sonra yüzde ve frekans dağılımları, sistem yönetimi ve eko-etiketleme belgelerine ilişkin elde edilen bulgular olarak iki ayrı başlıkta ele alınmıştır. İlk olarak Sistem Yönetim Belgeleri ne ilişkin bulgular tablolaştırılmış ve bu tablolar üzerinden elde edilen bulgular yorumlanmıştır (Tablo.1 Tablo. 7): Tablo 1. Araştırmaya Dâhil Otel İşletmelerinin Sahip Oldukları Yıldız Sayısına Göre Dağılımları Yıldız Sayısı f % Dört yıldız 24 68,6 Beş yıldız 11 31,4 Toplam 35 100 Tablo 1 de araştırmaya dâhil otel işletmelerinin sahip oldukları yıldız sayısına göre frekans ve yüzde dağılımları yer almaktadır. Tablodan da anlaşıldığı üzere araştırmaya dâhil otel işletmelerinin çoğunluğunu (%68,6) dört yıldızlı oteller oluşturmaktadır. Ancak katılım oranları göz önüne alındığında 5 yıldızlı otellerin katılım oranı (%84,6), 4 yıldızlı otellerin katılım oranına göre (%68,5) çok daha fazladır. Tablo 2. Sistem Yönetim Belgelerinin Otel İşletmelerinde Bulunma Durumlarına Göre Dağılımları Sistem Yönetimi Belgeleri f % ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi 17 35,5 ISO 22000 Gıda Güvenliği Sistemi 14 29,2 ISO 10002 Müşteri Memnuniyeti Yönetim Sistemi 8 16,7 ISO 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi 7 14,5 ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi 2 4,1 Toplam 48 100 Araştırmaya dâhil otel işletmelerinin hangi sistem yönetim belgesine sahip olduklarını belirlemeye yönelik soruda, işletmelerin birden fazla seçeneği işaretlemeleri nedeniyle bu belgelerin otel işletmelerine göre dağılımlarından önce hangi belgenin otellerde daha fazla bulundurulduğunu belirlemek amacıyla belgelerin yüzde ve frekans dağılımları Tablo 2 de ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Buna göre, araştırmaya dâhil otel işletmelerinin % 35,5 i ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi belgesini elinde bulundurmakta ve bu belge aynı zamanda araştırmaya dâhil otel işletmeleri tarafından en fazla sahip olunan sistem yönetim belgesidir. ISO 22000 Gıda Güvenliği Sistemi belgesi ise 14 tane otel işletmesi tarafından bulundurulmakta ve bu sayı araştırmaya dâhil otellerin % 29,2 sine denk gelmektedir. Araştırma kapsamına dâhil edilen diğer sistem yönetim belgelerinin otellerde bulundurulma dağılımları ise sırasıyla ISO 10002 Müşteri Memnuniyeti 451

Yönetim Sistemi (%16,7), ISO 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi belgesi (%14,5) ve ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi belgesidir (%4,1). Tablo 3. Otellerde Bulunan Sistem Yönetim Belgelerinin Yıldız Sayısına Göre Dağılımları 4 Yıldız 5 Yıldız Sistem Yönetimi Belgeleri f % f % ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi 10 32,2 7 41,2 ISO 22000 Gıda Güvenliği Sistemi 8 25,8 6 35,3 ISO 10002 Müşteri Memnuniyeti Yönetim Sistemi 5 16,2 3 17,7 ISO 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi 6 19,4 1 5,8 ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi 2 6,4 - - Toplam 31 100 17 100 Tablo 3 te sistem yönetim belgelerinin otel işletmelerinin yıldız sayılarına göre dağılımları yer almaktadır. Daha önce Tablo 2 de yer aldığı üzere otel işletmelerinin sahip olduğu 48 sistem yönetim belgesinin 31 tanesi (%64,6) 4 yıldızlı otellerde, 17 tanesi de (%35,4) 5 yıldızlı otellerde bulunmaktadır. Tablo 4. Araştırmaya Dâhil Otel İşletmelerinin Sistem Yönetim Belgelerine Sahip Olma Durumuna Göre Dağılımları Sistem Yönetimi Belgeleri f % Sadece bir tane sistem yönetim belgesine sahip otel (Sadece ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi) (Sadece ISO 22000 Gıda Güvenliği Sistemi ) (Sadece ISO 10002 Müşteri Memnuniyeti Yönetim Sistemi) İki tane sistem yönetim belgesine sahip otel (ISO 9001 ve ISO 22000) (ISO 22000 ve ISO 10002) (ISO 18001 ve ISO 10002) Üç tane sistem yönetim belgesine sahip otel ISO 9001, ISO 18001 ve ISO 22000 ISO 14001, ISO 22000 ve ISO 10002 ISO 9001, ISO 22000 ve ISO 10002 ISO 9001, ISO 18001 ve ISO 10002 ISO 18001, ISO 22000 ve ISO 10002 Dört tane sistem yönetim belgesine sahip otel ISO 14001, ISO 18001, ISO 22000 ve ISO 10002 13 (9) (3) 5 (3) 7 (3) 1 37,2 14,2 20 2,8 Herhangi bir sistem yönetim belgesine sahip olmayan otel 9 25,8 Toplam 35 100 Tablo 4 te araştırmaya dâhil otel işletmelerinin sistem yönetim belgelerine sahip olma durumlarına ilişkin üzde ve frekans dağılımları görülmektedir. Sadece bir tane sistem yönetim belgesine sahip oteller çoğunluğu oluşturmakta (%37,1) ve bunların içinde de ağırlığı dokuz otel ile ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi belgesi oluşturmaktadır. İki tane sistem yönetim belgesine sahip otel işletmelerinin oranı ise %14,2 olarak tespit edilmiş ve bunların arasında da ağırlığı hem ISO 9001 hem de ISO 22000 belgesine sahip üç otel oluşturmaktadır. Üç tane sistem yönetim belgesine sahip otellerin oranı %20 iken bu oteller arasında da ağırlığı hem ISO 9001 hem ISO 18001 ve hem de ISO 22000 belgesine sahip üç otel oluşturmaktadır. Dört tane sistem yönetim belgesine sahip tek otelin oranı ise %2,8 dir. Geriye kalan %25,7 lik bölümü ise herhangi bir sistem yönetim belgesine sahip olmayan dokuz otel oluşturmaktadır. 452

Tablo 5. Araştırmaya Dâhil Otel İşletmelerinin Sistem Yönetim Belgelerine Sahip Olma Gerekçelerine Göre Dağılımları Sistem Yönetim Belgelerine Sahip Olma Gerekçesi f % Prestij ve imaj unsuru olarak gördüğümüz için 20 35,7 Rekabet unsuru olarak gördüğümüz için 11 19,7 Satışları arttıracağını düşündüğümüz için 10 17,8 Seyahat acentaları/tur operatörleri tarafından sorulduğu için 8 14,3 Müşteriler tarafından sorulduğu için 6 10,8 Diğer (kendi müşterilerimize verdiğimiz değerden dolayı) 1 1,7 Toplam 56 100 Tablo 5 te araştırmaya dâhil otellerin sistem yönetim belgelerine sahip olma gerekçelerine ilişkin yüzde ve frekans dağılımları yer almaktadır. İşletmeler bu soruda da birden fazla seçeneği işaretleyebildikleri için, bu önermenin analizinde seçilen ifadeler ayrı ayrı değerlendirilmiş ve elde edilen toplam sayılar tablolaştırılmıştır. Buna göre; otel işletmelerinin %35,7 si sistem yönetim belgelerini prestij ve imaj unsuru olarak görmektedir. Öte yandan otellerin %19,7 si bu belgeleri rekabet unsuru olarak gördüğünü ifade etmiş, %17,8 i ise satışları arttıracağını düşündüğü için bu belgeleri edinmiştir. Diğer oteller ise bu belgelere sırasıyla seyahat acenteleri ve tur operatörleri tarafından ve müşteriler tarafından sorulduğu için gerek duymuş ve yalnızca bir otel kendi müşterilerine verdiği değerden dolayı bu belgeleri alma ihtiyacı duymuştur. Tablo 6. Sistem Yönetim Belgelerinin Rezervasyon AşamasındaAranan Bir Özellik Olup Olmadığına İlişkin Dağılımları İstenme Durumu f % Evet 8 22,9 Hayır 26 74,3 Toplam 34 97,2 Tablo 6 da sistem yönetim belgelerinin otel işletmelerine yapılan rezervasyon aşamasında aranan bir özellik olup olmadığına yönelik frekans ve yüzde dağılımları verilmiştir. Araştırmaya dâhil olan otellerin %22,9 luk kısmı sistem yönetim belgelerinin rezervasyon aşamasında aranan bir özellik olduğunu belirtirken, %74,3 lük bölümü bu soruya hayır cevabını vermişlerdir. Tablo 7. Hangi Sistem Yönetim Belgelerinin Rezervasyon Aşamasında Arandığına İlişkin Dağılımları Aranan Belgeler f % Sadece ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi 4 50 Sadece ISO 22000 Gıda Güvenliği Sistemi 3 37,5 ISO 22000 Gıda Güvenliği Sistemi ve ISO 10002 Müşteri Memnuniyeti Yönetim Sistemi 1 12,5 Toplam 8 100 Tablo 7 de sistem yönetim belgelerinin rezervasyon aşamasında aranan bir özellik olduğunu ifade eden sekiz otel işletmesinin hangi belgelerin arandığına yönelik ifadelerine yer verilmiştir. Buna göre araştırmaya dâhil otellerden % 50 si yani dört otel işletmesi sadece ISO 9001 belgesinin sorulduğunu, % 37,5 i yani üç otel işletmesi sadece ISO 22000 belgesinin sorulduğunu ve %12,5 i yani bir otel işletmesi ise hem ISO 22000 hemde ISO 10002 belgelerinin otelde olup olmadığı konusunda kendilerine sorulduğunu ifade etmişlerdir. Eko-etiketleme Belgelerine İlişkin Bulgular Bu bölümde, eko-etiketleme belgelerine yönelik elde edilen bulgular, bulgulara ilişkin yüzde ve frekans dağılımları ve yorumlar yer almaktadır (Tablo8- Tablo12): 453

Tablo 8. Araştırmaya Dâhil Otel İşletmelerinin Sahip Oldukları Eko-etiket Belgelerine Göre Dağılımları Eko-etiket Belgeleri f % Yeşil Yıldız 4 11,4 Beyaz Yıldız 1 2,8 İşletmenin sahip olduğu herhangi bir eko-etiket belgesi yok 30 85,8 Toplam 35 100 Tablo 8 de araştırmaya dâhil otellerin sahip oldukları eko-etiket belgelerine ilişkin yüzde ve frekans dağılımları verilmiştir. Araştırmaya dâhil otel işletmelerinin büyük çoğunluğu (%85,5) herhangi bir ekoetiket belgesine sahip değilken, dört otel işletmesi (%11,4) yeşil yıldız belgesine sahip olduğunu sadece bir otel işletmesi de beyaz yıldız belgesine sahip olduğunu belirtmiştir. Tablo 9. Otellerde Bulunan Eko-etiket Belgelerinin Yıldız Sayısına Göre Dağılımları 4 Yıldız 5 Yıldız Eko-etiket Belgeleri f % f % Yeşil Yıldız 3 75 1 100 Beyaz Yıldız 1 25 - - Toplam 4 100 1 100 Tablo 9 da eko-etiket belgelerinin otel işletmelerinin yıldız sayılarına göre dağılımları yer almaktadır. Daha önce Tablo 8 de yer aldığı üzere otel işletmelerinin sahip olduğu 5 tane eko-etiket belgesinin 4 tanesi (%80) 4 yıldızlı otellerde, 1 tanesi de (%20) 5 yıldızlı otellerde bulunmaktadır. Tablo 10. Araştırmaya Dâhil Otel İşletmelerinin Eko-etiket Belgelerine Sahip Olma Gerekçelerine Göre Dağılımları Eko-etiket belgelerine sahip olma gerekçesi f % Prestij ve imaj unsuru olarak gördüğümüz için 4 30,8 Satışları arttıracağını düşündüğümüz için 4 30,8 Rekabet unsuru olarak gördüğümüz için 2 15,3 Seyahat acentaları/tur operatörleri tarafından sorulduğu için 2 15,3 Müşteriler tarafından sorulduğu için 1 7,8 Toplam 13 100 Tablo 10 da araştırmaya dâhil otel işletmelerinden eko-etiket belgelerine sahip olanların bu belgelere sahip olma gerekçelerine ilişkin bilgilere yer verilmiştir. Buna göre otellerin eko-etiket belgelerini tercih etme dağılımları seçenekler toplamda değerlendirildiğinde %30,8 lik kısmı prestij ve imaj unsuru olarak gördüğünü ve yine %30,8 lik kısmı da satışları arttıracağını düşündüğü için bu belgelere sahip olduğunu belirtmiştir. Ayrıca, beyaz yıldıza sahip olan tek otel işletmesinin bu belgeye sahip olmasında satışları arttıracağı düşüncesi etkili olmuştur. Rekabet unsuru, seyahat acenteleri ve tur operatörleri tarafından ve müşteriler tarafından soruluyor olması eko-etiket belgelerine sahip olmanın diğer gerekçeleri olarak ortaya çıkmıştır. Tablo 11. Eko-etiket Belgelerinin Rezervasyon Aşamasında Aranan Bir Özellik Olup Olmadığına İlişkin Dağılımları Aranma Durumu f % Evet 4 14,8 Hayır 23 85,2 Toplam 27 100 Tablo 11 de eko-etiket belgelerinin rezervasyon aşamasında aranan bir özellik olup olmadığına dair veriler yer almaktadır. Araştırmaya dâhil otellerin %77,1 i bu konuda görüşlerini bildirmiştir. Buna göre, görüş bildiren otel işletmelerinden dört tanesi (%14,8) bu belgelerin rezervasyon aşamasında sorulduğunu belirtirken, yirmi üç otel işletmesi (%85,2) ise bu belgelerin rezervasyon aşamasında sorulmadığını ifade 454

etmiştir. Diğer bir ifade ile otel işletmelerinin büyük çoğunluğu eko-etiket belgelerinin rezervasyon sırasında aranan bir özellik olmadığını belirtmiştir. Araştırmaya dâhil olan sekiz otel işletmesi (% 22,8) ise bu konuda herhangi bir görüş ifade etmemiştir. Tablo 12. Hangi Eko-etiket Belgelerinin Rezervasyon Aşamasında Arandığına İlişkin Dağılımları Eko-Etiket Belgeleri f % Yeşil Yıldız 3 75 Beyaz Yıldız 1 25 Toplam 4 100 Tablo 12 de araştırmaya dâhil otel işletmelerinden eko-etiket belgelerinin aranan bir özellik olduğunu ifade eden 4 otel işletmesinin hangi belgelerin daha çok arandığına ilişkin ifadelerinin frekans dağılımı verilmiştir. 3 otel işletmesi yeşil yıldız belgesinin daha çok aranan bir özellik olduğunu belirtirken 1 otel işletmesi ise beyaz yıldız belgesinin daha çok arana bir özellik olduğunu belirtmiştir. Elde edilen verilerin betimsel istatistikî yöntemler yardımıyla yorumlanmasının yanında, araştırmaya dâhil olan otel işletmelerinin web siteleri de içerik analizi yardımıyla incelenmiştir. Araştırmaya dâhil otel işletmelerinden eko-etiketleme belgesine sahip olan 4 otelin ve sistem yönetim belgelerinden herhangi birisine sahip olan 26 otelin hiçbirisinin bu belgelere bilgi vermek ya da tanıtım amacıyla web sitelerinde yer vermedikleri tespit edilmiştir. Sonuç Bu çalışma Ankara ilindeki 4 ve 5 yıldızlı otel işletmelerinin sahip olduğu sistem yönetim belgeleri ile ekoetiket belgelerini belirlemek amacıyla yapılmıştır. Araştırmaya dâhil olan 35 otel işletmesinin 26 tanesi en az bir tane sistem yönetim belgesine sahipken, 9 otelde ise bu belgelerin hiçbirisi bulunmamaktadır. Eko-etiket belgelerinin otellerde bulunma oranı ise sistem yönetim belgelerine göre daha düşük olarak tespit edilmiş ve araştırmaya dâhil otel işletmelerinin %85,8 inin eko-etiket belgelerinden hiçbirisine sahip olmadığı ortaya çıkmıştır. Bu belgelerin otellerin yıldız sayısına göre dağılımlarına bakıldığında, sistem yönetim belgelerinin %64,6 sının, eko-etiket belgelerinin ise %80 inin 4 yıldızlı otellerde bulunduğu ortaya çıkmış ve 4 yıldızlı otellerin sistem yönetim ve eko-etiket belgelerine sahip olma oranı 5 yıldızlı otellere kıyasla daha yüksek olarak tespit edilmiştir. Otel işletmelerinin en fazla sahip olduğu (%35,5) sistem yönetim belgesi ise ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi Belgesi dir. Bu belgenin en fazla sahip olunan standart belgesi olmasında, Kalite Yönetim Sistemi konusunda ISO 9000 Kalite Sistem Standartları nın 1987 yılında yayımlandığı tarihten itibaren en fazla ilgiyi ve uygulama alanını bulan milletlerarası standartlar haline gelmiş olmasının (www.tse.org.tr) etkili olduğu düşünülmektedir. Ancak, araştırmaya dâhil olan 35 otel işletmesinden sadece 4 otelin yeşil yıldız ve 1 otelin de beyaz yıldız belgesine sahip oldukları göz önüne alındığında, bu eko-etiket belgelerine olan ilginin azlığı dikkat çekmektedir. Bununla birlikte, araştırmaya dâhil olan otel işletmeleri tarafından en az sahip olunan sistem yönetimi belgesi ise (%4,1) ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi belgesidir. Bu belgenin kirlenmeyi önlemek, azaltmak veya kontrol altında tutmak amacıyla sisteme müdahale etmeyi ve kaynakların etkin kullanımını amaçlayan özelliği göz önüne alındığında, sürdürülebilir ve eko-turizm kapsamında otel işletmeleri tarafından belirli bir çevre standardının sağlanabilmesi için daha fazla bulundurulması gerektiği düşünülmektedir. Otel işletmelerinin sistem yönetimi belgelerini ağırlıklı olarak (%35,7) prestij ve imaj unsuru ve rekabet unsuru (%19,7) olarak gördükleri için bu belgelere sahip oldukları tespit edilmiştir. Bu bilgiden hareketle, bu belgelere sahip olan işletmelerin rekabet avantajı sağlama ve olumlu imaj oluşturmada bu belgeleri araç olarak gördükleri ifade edilebilir. Sistem yönetimi belgelerinin rekabet üstünlüğü sağlayacağı beklentisi diğer çalışmaların bulgularıyla da (Magd ve Curry, 2003; Gök, 2009) örtüşmektedir. Benzer şekilde eko-etiket belgelerine sahip olma gerekçelerine bakıldığında da yine prestij ve imaj unsurunun ön plana çıktığı görülmektedir. Satışları arttıracağı düşüncesi de eko-etiket belgelerine sahip olmada ön plana çıkan diğer bir gerekçe olarak ifade edilebilir. Rezervasyon aşamasında müşteriler ya da acentaların bu sistem yönetimi belgelerini genel olarak aramadıkları (%74,3), bu belgelerden birisinin var olup olmadığını merak edenlerin ise en çok sorguladığı belgenin ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi belgesi olduğu ortaya çıkmıştır. Bu sonuç daha önce de ifade edildiği üzere, ISO 9001 belgesinin en fazla ilgiyi ve uygulama alanını bulan milletlerarası standart belgesi haline gelmiş olması ile paralellik göstermektedir. 455

Ayrıca otel işletmelerinin sahip olduğu bu belgelerden herhangi birisini web sitelerinde tanıtım ve bilgi amaçlı olarak kullanıp kullanmadıklarını belirlemek için web siteleri içerik analizi yoluyla incelenmiş ancak sistem yönetimi ve eko-etiket belgelerine sahip olan işletmelerin web sitelerinde bu belgelerin varlığı ile ilgili bir bilgiye yer vermedikleri ortaya çıkmıştır. Ancak özellikle Antalya bölgesinde yer alan ve adı geçen ekoetiket ve/veya sistem yönetimi belgelerine sahip olan işletmelerin sahip oldukları bu belgelerle ilgili bilgi ve haber dokümanlarına web sitelerinde yer verdikleri gözlenmiştir. Konu ile ilgili bundan sonraki çalışmalarda araştırma evreninin kıyı otellerini de kapsayacak şekilde genişletilmesinin, elde edilecek araştırma bulgularına şehir otellerinin sahip olduğu eko-etiket belgelerinin yanı sıra kıyı otellerinin sahip olduğu eko-etiket belgelerinin belirlenmesi yönünden zenginlik katacağı önerilebilir. Kaynakça Akış, S. (1999). Sürdürülebilir Turizm ve Türkiye. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi. 10, 36-46. Alagöz, S. B. (2007). Yeşil Pazarlama ve Eko Etiketleme. Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi, 11, 1-11. Amacher, G.S., Koskela, E. ve Ollikainen, M. (2004). Environmental quality competition and eco-labeling. Journal of Environmental Economics and Management. 47, 284-306. Ateşoğlu, İ. ve Türker, A. (2010). Konaklama İşletmelerinin Sosyal Sorumluluk Faaliyetlerine Yaklaşımı: Muğla İli Örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 15 (3), 207-226. Bohdanowicz, P., Simanic, B. ve Martinac, I. (2004). Sustainable Hotels Eco-Certifıcation According To Eu Flower, Nordic Swan And The Polish Hotel Association, Regional Central and Eastern European Conference on Sustainable Building (SB04), October 27-29, 2004, Warszawa, Poland. Çiçek, H., Demirel, M. ve Onat, K. (2010). İşletmelerin web sitelerinin değerlendirilmesine ilişkin bir araştırma: Burdur ili örneği. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 15 (2), 187-206. Delmas, M. A. ve Grant, L. E. (2008). Eco-labeling strategies: The eco-premium puzzle in the wine industry. Institute for Social, Behavioral and Economic Research, ISBER publications. http://escholarship.org/uc/isber_publications adresinden 13.08.2011 tarihinde alıntı yapılmıştır. Dinçer, Ö.(1998). Stratejik Yönetim ve İşletme Politikası, 5. Baskı, İstanbul: Beta. Dinçer, M. Z. ve Gedik, S.(2010). Sürdürülebilir Turizm Yaklaşımı İçinde İstanbul daki 5 Yıldızlı Çok Uluslu Konaklama İşletmelerinin Çevre Duyarlılığının Değerlendirilmesi, 11. Ulusal Turizm Kongresi, 2-5 Aralık 2010, Kuşadası, 664-683. Gök, T. (2009). Stratejik Rekabet Üstünlüğü Açısından Konaklama İşletmelerinde ISO 22000 Gıda Güvenliği Yönetim Sisteminin İş Süreçlerine Etkileri: Teori ve Otel İşletmelerinde Uygulamalı Bir Araştırma. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. Kından, A.(2006). Bir Eko-Etiket Olarak Mavi Bayrak ın Türkiye Kıyı Turizminde Bir Pazarlama Unsuru Olabilirliğinin Araştırılması. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Magd, H. ve Curry, A. (2003). An empirical analysis of management attitudes towards ISO 9001:2000 in Egypt, The TQM Magazine 15 (6), 381-390. Mucuk, İ.(2004). Pazarlama İlkeleri, 14. Baskı, İstanbul: Türkmen. Sevim, B. ve Ünlüönen, K. (2010). İklim Değişikliğinin Turizme Etkileri: Konaklama işletmelerinde bir uygulama. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 28, 43-66. 456

Türksoy, A. ve Altıniğne, N. (2008) Konaklama İşletmelerinde Gıda Güvenliği ve Çeşme İlçesinde Yer Alan Turizm Belgeli Konaklama Tesislerinde Gıda Güvenliği Uygulamalarının Değerlendirilmesi, Ege Akademik Bakış 8(2), 605 629 Ünlüönen, K., Tayfun, A. ve Kılıçlar, A. (2007). Turizm Ekonomisi. Ankara: Nobel. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı: http://www.kultur.gov.tr/tr/belge/1-77638/cevreye-duyarlilikkampanyasi-hakkinda-genel-bilgi.html Alıntı Tarihi: 07.08.2011 T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı: www.ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-282187/h/klavuz.pdf Alıntı Tarihi: 22.10.2011 The 2009 North America Hotel Guest Satisfaction Index: http://businesscenter.jdpower.com/news/pressrelease.aspx?id=2009133 Alıntı Tarihi 21.10.2011 Türkiye Otelciler Federasyonu (TÜROFED): http://www.turofed.org.tr Alıntı Tarihi: 10.08.2011 Türk Standartları Enstitüsü (TSE): http://www.tse.org.tr/turkish/tse/idari.asp Alıntı Tarihi: 11.08.2011 Dünya da uygulanmakta olan eko-etiket uygulamaları örnekleri için kaynak internet siteler: www.ecorooms.com www.energystar.gov www.green-business.co.uk www.greenglobecertification.com www.greenkeyglobal.com www.greenleaf.auduboninternational.org www.greenseal.org www.sustainabletravelinternational.org www.usgbc.org. 457