EnerjiSA Enerji Üretim A.Ş. KÖPRÜ BARAJI VE HİDROELEKTRİK SANTRALİ PROJESİ YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANI Ankara Eylül 2009
YÖNETİCİ ÖZETİ 1 GİRİŞ 7 10 1.1 ARKAPLAN 1.2 PROJENİN KISA TANIMI 1.3 PROJENİN YARARLARI 1.4 ETKİLENEN BÖLGELER VE YERLEŞİMLER (KÖYLER VE MAHALLELER) 1.5 YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANININ KAPSAMI 10 11 12 13 16 2 YASAL ÇERÇEVE 18 2.1 ULUSAL YASAL ÇERÇEVE 2.1.1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI 2.1.2 TÜRKİYE DE YÜRÜRLÜKTEKİ YASAL ÇERÇEVE VE GELENEKSEL MÜLKİYET HAKLARI 2.1.3 KAMULAŞTIRMA KANUNU 2.1.4 ORMANLAR VE HAZİNE ARAZİLERİ 2.1.5 TARIMSAL ARAZİLERİN İFRAZI 2.2 DÜNYA BANKASI / IFC POLİTİKALARI VE İLKELERİ 2.2.1 IFC POLİTİKALARI 2.2.2 EKVATOR PRENSİPLERİ 2.3 ENERJISA NIN ŞİRKET POLİTİKASI 18 18 18 18 19 20 21 21 22 23 3 PROJEDEN ETKİLENEN NÜFUSA GENEL BAKIŞ 24 3.1 MEVCUT SOSYO-EKONOMİK DURUM 3.2 SOSYO-EKONOMİK ARAŞTIRMA 3.3 ETKİLENEN HANELERİN ÖZELLİKLERİ 3.3.1 GÖRÜŞÜLEN KİŞİLERİN (CEVAPLAYICILARIN) ÖZELLİKLERİ 3.3.2 HANELERİN ÖZELLİKLERİ 3.3.3 KONUT ÖZELLİKLERİ 3.3.4 HANELERİN EKONOMİK ÖZELLİKLERİ 3.3.5 HASSAS GRUPLARIN ÖZELLİKLERİ 3.4 ETKİLENEN VARLIKLAR 3.5 YEREL DESTEKLERDE GÖZETİLMESİ GEREKEN ÖNCELİKLER 3.5.1 KÖY DÜZEYİNDE ÖNCELİKLER 3.5.2 HANEHALKI DÜZEYİNDE ÖNCELİKLER 3.6 PROJE HAKKINDAKİ GÖRÜŞLER 24 25 26 26 26 30 31 33 35 35 35 36 37 4 ARAZİ EDİNİM PROSEDÜRLERİ 38 4.1 GENEL 4.2 ARAZİ EDİNİMİNE İLİŞKİN GEREKLİLİKLER 4.3 ARAZİ EDİNİM PROSEDÜRLERİ 4.3.1 KAMU ARAZİLERİ 4.3.2 ŞAHIS ARAZİLERİ 4.3.3 GELENEKSEL MÜLKİYET HAKKINA DAYALI KULLANILAN ARAZİLER 4.3.4 DİĞER ŞAHISLARA AİT ARAZİLERİN KULLANICILARI 4.4 DEĞERLEME 4.4.1 TAŞINMAZ VARLIKLAR VE MÜTEMMİM CÜZLERİ İÇİN DEĞERLEME YÖNTEMİ 38 38 38 38 39 41 42 42 43 Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 2
4.4.2 MÜZAKERE SÜRECİ 4.5 ARAZİ EDİNİMİ VE TAZMİNAT SÜRECİNE İLİŞKİN GÖREV VE SORUMLULUKLAR 4.6 TAŞINMAZ VARLIK EDİNİMİNİ ASGARİYE İNDİRME 44 46 47 5 PROJE ETKİLERİ VE ETKİ AZALTICI ÖNLEMLER 48 5.1 TAŞINMAZ VARLIKLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLER 50 5.1.1 ETKİLER 50 5.1.2 ETKİ AZALTICI ÖNLEMLER 51 5.2 PROJEDEN ETKİLENEN İNSANLAR ÜZERİNDEKİ ETKİLER 53 5.2.1 ETKİLER 53 5.2.2 ETKİ AZALTICI ÖNLEMLER 58 5.3 PROJE NİN YARARLARI 60 5.3.1 PROJE NİN EKONOMİK YARARLARI: YEREL HALK İÇİN İŞ OLANAKLARI 60 5.3.2 PROJE NİN BÖLGEDEKİ ALTYAPIYA DÖNÜK YARARLARI: ERİŞİM YOLUNU İYİLEŞTİRİLMESİ 61 5.3.3 PROJE NİN SOSYAL YARARLARI: BÖLGEDEKİ OKUL BİNALARININ YENİLENMESİ 62 5.3.4 PROJE NİN EKONOMİK YARARLARI: YEREL EKONOMİYE KATKI 62 6 HALKLA İSTİŞARE VE HALKIN BİLGİLENDİRMESİ 63 6.1 HALKLA İSTİŞARE 6.1.1 PAYDAŞ TESPİTİ 6.1.2 PAYDAŞ KATILIMI (HALK KATILIMI) 6.1.3 PROJEDEN ETKİLENEN İNSANLARIN GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ 6.2 HALKI BİLGİLENDİRME 6.3 ŞİKÂYET MEKANİZMASI 63 64 65 67 67 68 7 İZLEME VE DEĞERLENDİRME 69 7.1 YYEP İZLEME ÇERÇEVESİ 7.2 İÇ İZLEME 7.3 DIŞ İZLEME 7.4 YYEP TAMAMLAMA DENETİMİ 7.5 ÇALIŞANLAR VE SORUMLULUKLARI 69 70 70 71 71 8 BÜTÇE 74 8.1 YYEP GELİŞTİRME VE UYGULAMA MALİYETLERİ 8.2 İZLEME VE DEĞERLENDİRME MALİYETLERİ 8.3 PROJE FİNANSMANI 74 75 75 9 UYGULAMA TAKVİMİ REFERANSLAR 76 77 Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 3
Ekler Ek 1: Ek 2: Ek 3: Ek 4: Ek 5: Ek 6: Ek 7: Ek 8: Ek 9: Proje Alanının Kuşbakışı Haritası Hanehalkı Anketi Orman Arazilerinin Kullanılmasına Yönelik Ön İzin Etkilenen Kişilerin ve Varlıkların Sayımı Hanehalkı Bazında Tazminat ve İkame Değer Verileri Hanehalkı Bazında Gelir Kaynaklarının ve Dağılımlarının Hesaplanması Hazırlık Toplantılarına İlişkin Tutanaklar Halk Bilgilendirme Broşürü Şikâyet Formu Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 4
KISALTMALAR % Yüzde m 2 da ha Metrekare Dekar (= 1000 m2) Hektar (=10 da=10.000 m 2) $ ABD Doları TL Türk Lirası AEYYEP Arazi Edinimi ve Yeniden Yerleşim Eylem Planı CIA Kümülâtif Etki Değerlendirmesi ÇED Çevresel Etki Değerlendirmesi ÇOB Çevre ve Orman Bakanlığı DB Dünya Bankası DSI Devlet Su İşleri EP Ekvator Prensipleri EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu EPFK Ekvator Prensipleri Finans Kuruluşları GSTG Gayri Safi Tarımsal Gelir GSÜD Gayri Safi Üretim Değeri HES Hidroelektrik Santrali HH Hanehalkı IFC International Finance Corporation (Uluslararası Finans Kurumu) İÖİ İl Özel İdaresi KEAŞ Kahramanmaraş Elektrik Üretim San. ve Tic. A.Ş. KEGP Kandil Enerji Grubu Projeleri Km Kilometre MW Megawatt OP Operasyonel Politika PEİ Projeden Etkilenen İnsanlar PS Performans Standartları STK Sivil Toplum Örgütleri THG Toplam Hane Geliri TL Türk Lirası YİD Yap-İşlet-Devret YYEP Yeniden Yerleşim Eylem Planı Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 5
TEŞEKKÜR Bu rapor, çok sayıda EnerjiSA çalışanının değerli katkılarıyla birlikte PAR Danışmanlık tarafından hazırlanmıştır. Raporda özetlenen Arazi Edinimi ve Yeniden Yerleşim Eylem Planı (AEYYEP) birkaç yıldır uygulanmaktadır. EnerjiSA, Proje nin orijinalini tasarlayan şirketten (KEAŞ) Projeyi satın aldıktan hemen sonra, arazi edinimi faaliyetlerine başlamıştır. EnerjiSA, arazi edinimi faaliyetleri için olduğu kadar etkilenen yöre halkının ve hanehalklarının bilgilendirilmesi için de çok sayıda müzakere görüşmesi yürütmüştür. Proje de gerekli olan arazilerin edinimi için Tapu ve Kadastro Müdürlüğü ile koordineli olarak yaklaşık bir yıl kadar tapu ve kadastro hazırlık çalışmaları için çalışmıştır. Bu Proje kapsamında yürütülen çalışmalarda EnerjiSA, proje dolayısıyla arazileri etkilenen yöre halkının satın alınan veya kamulaştırılan arazilerden elde ettikleri tarımsal gelir kaybını ikame etmeyi ve söz konusu hanelerin gelirinde artış sağlamayı amaçlamaktadır. Sonuç olarak EnerjiSA, YYEP nin hazırlanması için yaptığı çalışmalarından ötürü PAR ve EnerjiSA Proje Ekiplerine, bu sürece katıldıkları için yerel kurum-kuruluşlar ile yöre halkına ve de özellikle, katkılarından ötürü de Ayşe Kudat a teşekkür eder. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 6
YÖNETİCİ ÖZETİ Bu Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP), projeden etkilenen üç kırsal yerleşimde, Köprü Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi tarafından etkilenen arazi ve diğer varlıkların edinimi ile tazmininde uygulanan genel çerçeveyi ve izlenen prosedürleri tanımlamak için hazırlanmıştır. YYEP, aynı zamanda Eylül 2008 Mayıs 2009 tarihleri arasında gerçekleştirilen saha çalışmalarıyla ilgili derinlemesine bir kavrayış edinilmesine yardımcı bilgiler ile etkilenen yerleşimlerde yapılan sosyo-ekonomik araştırmanın bulgularını sunmaktadır. Proje yalnızca, geçim kaynaklarının bir kısmını kaybeden az sayıda hanehalkını etkilemektedir. Toplam 152 hanehalkı etkilenmekte; bunların sadece 11 i için fiziksel olarak yeniden yerleşim gerektirmektedir. Projeden etkilenen kişilerin neredeyse yarısı, Proje nin başlangıcından da önce 1 projenin etkilediği yerleşim yerlerinin dışında yaşamaktadır; dolayısıyla arazi ediniminin bu grup üzerinde olumsuz bir etkisi bulunmamaktadır. Öte yandan, Proje inşaatı söz konusu olmasaydı hiçbir şekilde arazilerini satma satamayacak bu kişiler, arazileri için aldıkları nakit tazminatlarla sayesinde projeden fayda sağlamışlardır. Köyde yaşayan kişilerin ise geçim kaynaklarının küçük bir bölümü Proje den etkilenmektedir; bu hanelerin yarısına yakını arazilerinin %25 inden azını yitirmektedir. Bu nedenle, Proje nin nihai etkileri önemsiz olarak nitelendirilebilir. Bununla beraber, arazi ediniminden kaynaklı ortaya çıkan çeşitli etkiler ise genel hatlarıyla şu şekilde özetlenebilir: Proje için ihtiyaç duyulan arazinin büyük kısmı (yüzde 85), Çevre ve Orman Bakanlığı na ait orman arazisidir; Köprü Projesi için toplamda 193 parsel gerekmiştir ki bunlardan 157 parsel şahıslara, 36 parsel ise Hazine ye aittir; Etkilenen hane başına düşen ortalama parsel sayısı 1.2 olup, hanelerin etkilenen en en az 1 en fazla 5 parseli bulunmaktadır; Etkilenen hane sayısı, etkilenen üç yerleşimde yaşayan toplam hane sayısının yüzde 24 üyle sınırlıdır; Toplam yüz elli iki (152) hane Proje için gereken arazilerin edinimi sonucunda arazilerinin bir kısmını, ürünlerini, ağaçlarını ve çeşitli yapılarını kaybetmekte olup bu 152 haneden 18 i tanesi evini kaybetmiştir. Bu 18 haneden de 11 i yeniden yerleşmek durumunda kalmıştır; Proje den etkilenen 152 2 haneden 42 si köyde yaşamamakta olup köyde olanlardan da toplam 51 i ile yüz yüze anket yöntemiyle görüşülmüştür. Anket uygulanan 1 Bu haneler, Proje planlanmadan önce, tarım dışı işlerde çalışmak üzere köylerinden göç etmişlerdir. 2 Hanelerin neredeyse yarısı (yüzde 42) Proje den önce köylerinden ayrılmıştır. Bununla birlikte etkilenen parsellerin tamamı veya bir bölümüne ilişkin sahiplikleri bulunmaktaydı. Halihazırda bölgede bulunanların yüzde 60 ı ile yüzyüze görüşme yapılmıştır. 152 hanenin tamamının etkilenen taşınmaz malları için sayımı yapılmıştır. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 7
hanelerin ortalama 2.4 ha araziye sahip oldukları 3 ve bu arazilerinin ortalama olarak 0.6 ha lık kısmını (yani sahip oldukları arazinin yüzde 23,5 i) Proje nedeniyle kaybettikleri görülmüştür. Bu hanelerin yüzde 46 sı arazilerinin yüzde 25 inden azını; yüzde 12 si de arazilerinin yüzde 75 ine kadar olanını kaybetmiştir. Hane başına yıllık tarımsal gelir 7.776$ dır4; bu gelirin yüzde 84 ü bitkisel üretimden, 16 sı ise hayvancılıktan elde edilmektedir. Tarımsal gelir kaybı azdır. Ankete katılan hanelerin bitkisel üretime dayalı tarımsal gelir kaybı oranı yalnızca yüzde 6 dır. Ankete katılan hanelerin yüzde 77 si, tarımsal gelirlerinin yüzde 25 inden azını kaybetmiş; yüzde 13 ü ise yüzde 26 ila 50 sini kaybetmiştir. Gelir kaybı oranı yüzde 75 e kadar olanların oranı yüzde 9 ile sınırlı kalırken, etkilenen hanelerin yalnızca yüzde 2 si sahip olduklarının yüzde 76 dan fazlasını kaybetmiştir. Etkilenen hanelerin Toplam Hane Gelirinin (THG) yüzde 55 i tarımsal gelirden, yüzde 45 i ise tarım dışı gelirden oluşmaktadır. Toplam tarım dışı gelirin yüzde 49 u emekli maaşlarından, yüzde 17 si baraj ile ilgili olmayan işlerden ve yüzde 5 i de nakliye işlerinden elde edilmektedir. Proje den etkilenen köylerde kişi başına düşen ortalama yıllık gayri safi tarımsal gelir (GSTG) 2.004$ ve kişi başına düşen ortalama yıllık THG 3.655$ dır. Etkilenen araziler büyük bir kısmı (yüzde 65) 5, bağımsız değerleme firması tarafından belirlenen değerleme fiyatlarının oldukça üstünde bedellerle gönüllü alıcı/satıcı anlaşmaları yapılmıştır. Buna göre yapılan ortalama tazminat ödemesi, bağımsız değerleme rakamlarından yüzde 9 daha yüksektir. Arazi edinim ve yeniden yerleşim çalışmaları için hane başına düşen birim maliyet (idari masraflar ve izleme çalışması için gerekli bütçe de dâhil olmak üzere) 10,847.02$ dır 6. Taşınmaz varlıkları EnerjiSA tarafından satın alınan 83 hane, etkilenen varlıkları için ortalama 15,075$ tazminat almıştır. Anket yapılan 42 haneye ödenen tazminat ise daha yüksektir (ortalama 18,915$). Etkilenen yerleşimler içinde satın alınabilecek uygun arazi olmadığı halde, söz konusu tazminat bedelleri Proje bölgesindeki arazilerin piyasa fiyatlarının ve bağımsız uzman değerleme ekibinin hesapladığı ikame değerlerinin çok üzerindedir. Sonuç olarak etkilenen 83 haneye ödenen tazminat bedellerinin, etkilenen her bir hanenin EnerjiSA ya sattığı araziden yaklaşık 45 yıl boyunca elde edebilecekleri net tarımsal gelire denk olduğu tahmin edilmiştir. Tarımsal verileri bulunan 42 hane için bu değer 53 yıldır. 3 Proje için 136 haneye ait toplam 49.2 ha (157 parsele denk gelen) şahıs arazisi alınmıştır. Sayım sonuçlarına göre, bu hanelerin kaybettiği ortalama arazi büyüklüğü olan 0.3 ha, görüşme yapılan 50 hanenin kaybettiği ortalama araziden (0.6 ha) daha küçüktür. 4 Görüşülen 51 hanenin 47 si tarımsal gelirleri konusunda bilgi sağlamıştır. 5 YYEP hazırlanması sırasında kamulaştırma yoluyla edinilecek, şahıslara ait 54 parsel bulunmaktaydı. Bunlardan 26 sı için Hazine ye ait arazileri kullanan kişilerin bu arazileri kullanım hakları olduğuna dair ellerinde yasal belgeleri (ecrimisil belgesi) bulunmaktadır. 6 Bu rakam aynı zamanda intifa hakkı olanları da içermektedir; ancak bu kişiler için tazminat bedelleri tahminleredayanmaktadır çünkü Hazine ye ait arazilerin üzerindeki bu hakka sahip kişilerce kullanılan varlıkların envanteri henüz çıkartılmamış, değerlemesi henüz yapılmamıştır. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 8
Etkilenen haneler aldıkları tazminatı vadeli hesaba 7 yatırdıkları takdirde tazminat 6 yıldan daha az bir sürede iki katına çıkmaktadır. Buna ek olarak, arazileri rezervuar alanında kalan haneler tazminatlarını aldıktan sonra, 2 yıllık bir süre daha bu arazileri işlemeye devam edebileceklerdir; bu da tarımsal gelirlerine yönelik zararın telafi edilmesinde ek bir katkı sağlayacaktır. Daha da önemlisi, Proje den etkilenen hanelere Proje inşaat işlerinde çalışmaları için öncelik verilecektir; işgücüne katılmaları da gene bu hanelerin gelirlerinin iyileştirilmesine katkı sağlayacaktır. Bir bütün olarak ele alındığında; arazi tazminatları, istihdam olanakları ve Proje nin sağlayacağı diğer katkılar, Proje nedeniyle satın alınan arazilerden hayat boyu elde edilebilecek kazançların hayli üzerinde kalacaktır. Proje nin köy yollarının iyileştirilmesi gibi etkilenen köylere sağladığı doğrudan faydalar da vardır. Bunun yanı sıra, kalıcı ya da geçici istihdam olanakları ile daha sınırlı ölçüde olmak üzere iş gücünün ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetlerin bölgeden sağlanması gibi Proje nin dolaylı getirileri de olacaktır. Proje, arazi edinimiyle ilgili olarak sıklıkla karşılaşılan topraksızlaşma, işsizlik, evsizlik, marjinalleşme, gıda güvenliği ve gelir kaybı, hastalık, sosyal karmaşa ile ortak kullanımdaki kaynakların kaybı gibi etki ve risklere neden olmamaktadır. Etkilenen hanelerin çoğunluğu arazilerinin görece küçük bir kısmını kaybetmektedir; az sayıda hane ise evini kaybetmiştir (talep ettikleri nakit tazminatın yanı sıra yeniden yerleşim konusunda destek almışlardır). Etkilenen hanelerden çoğu (etkilenen yerleşik hanelerin yüzde 88 i) kendi köylerinde ya da yakın köylerde yaşamaya devam ettiği için bu insanlar için marjinalleşme riski söz konusu değildir. Neticede projenin en belirgin etkilerinden biri olan arazi alımına dayalı gelir kaybı, hem yüksek tazminat bedelleri ödenmesi hem de Proje nin sağlamakta olduğu işgücüne katılım yoluyla ikame edilecektir. Ayrıca bölgede olası bir sosyal karmaşaya dair de herhangi bir veri bulunmamaktadır. 7 Bu rapor hazırlandığı sırada uzun vadeli devlet tahvillerinin faiz oranı yüzde 12 ydi. Etkilenen hanehalkları genellikle yüksek getiri elde etmek üzere tarımsal araziye ve/veya kent merkezlerinde arsaya yatırım yapmaktadır. Pek çoğu alışılmış bir yol olan tazminatları vadeli banka hesaplarına yatırmak yerine, daha yüksek getiri sağlayan bir strateji olarak hayvan varlığını arttırmaktadır. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 9
1 GİRİŞ Bu Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP), etkilenen üç kırsal yerleşimde Köprü Barajı ve HES Projesi nin etkilediği arazi ve diğer varlıkların edinimi ve tazmininde uygulanan genel çerçeveyi ve izlenen prosedürleri betimlemek için hazırlanmıştır. YYEP, aynı zamanda Eylül 2008 Mayıs 2009 tarihleri arasında gerçekleştirilen çalışmalarla ilgili derinlemesine bir kavrayış edinilmesine yardımcı bilgiler içermekte ve etkilenen yerleşimlerde yapılan YYEP çalışmasını takiben alınacak önlemleri vurgulamaktadır. Raporun aşağıdaki bölümleri: Arazi edinimi sırasında izlenen mevzuat ile ilgili yaklaşımı analiz etmekte; Hanehalkı anketleri ve derinlemesine mülakatlar yoluyla tespit edilen etkilenen yerleşimlerin sosyo-ekonomik profilini betimlemekte; Şahıslara ve kamuya ait etkilenen varlıkların sayımını vermekte; Projeye yönelik tutumlar ve yerel destek için geçerli öncelik alanları hakkında bilgi sağlamakta; Mevcut ve potansiyel Proje etkilerini ve müdahale alanlarını tanımlamakta; Arazi edinimi ve gelir kaybının telafisi için yapılan çalışmaların izlenmesi ve değerlendirilmesine ilişkin çerçeveyi belirlemekte; Şikâyet mekanizmasına dair izlenen süreçleri betimlemekte; ve AEYYEP nin bütçesi ile Uygulama Takvimini sunmaktadır. 1.1 ARKAPLAN Hidrogüç önde gelen yenilenebilir enerji kaynaklarından birisidir. Enerji ihtiyacını, düşük maliyetli, güvenilir ve sürdürülebilir bir biçimde karşılamaya çalışan Türkiye için de önemli bir enerji kaynağıdır. Enerji sektöründe Yap-İşlet-Devret (YİD) Modeli, 1984 yılında özel sektör katılımını sağlamak üzere gündeme getirilmiştir. Ek olarak, AB katılım sürecinde Türk enerji mevzuatı AB müktesebatıyla uyumlulaştırılmış ve 2001 yılında 4628 sayılı Enerji Piyasası Kanunu yasalaştırılarak, serbest bir enerji piyasasına ilerleme olanağının yanı sıra adil ve saydam bir piyasa düzenlemesi imkânı da sağlanmıştır. Köprü Barajı ve HES Projesi ilk olarak, Türkiye nin su kaynaklarının kullanımından sorumlu kurum olan Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından önerilmiştir. DSİ, Seyhan Nehir Havzasında su kaynaklarının nasıl kullanılacağı, sel baskını kontrolü, sulama ve enerji üretimi konularına değinilmiş olan Aşağı Seyhan Havzası Ana Planı Raporu (1980) ve Yukarı Seyhan Havzası Ana Planı Raporu (1984) nu hazırlamıştır. 2006 yılında Kahramanmaraş Elektrik Üretim San. Ve Tic. A.Ş. (KEAŞ), Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu ndan (EPDK) üretim lisansını temin ederek Proje üzerinde çalışmıştır. Sonrasında KEAŞ EnerjiSA tarafından satın alınmış ve HES Projesinin işletme hakkı da 49 Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 10
yıllığına Enerjisa ya devredilmiştir. Türk ekonomisine ve enerji piyasasına sağlayacağı katkıya ek olarak, Köprü Barajı ve HES Projesi, inşaat ve işletme dönemleri boyunca sağlayacağı istihdam olanaklarıyla bölgede yeni fırsatlar yaratacaktır. 1.2 PROJENİN KISA TANIMI Köprü Barajı ve HES, 145 MW kurulu kapasitesi ile yılda 381.36 GWh enerji üretecektir. Proje Göksu Nehri üzerindeki Menge HES Projesi nin aşağısında baraj topuğundaki bir elektrik santrali ile birlikte konumlanacaktır. En düşük ve en yüksek su yüksekliği sırasıyla 390.0 ve 410.0m olacaktır. Kuyruk yüksekliği 318.0m ve kret yüksekliği 415.0m olacaktır. Taban alanı ve baraj rezervuar hacmi sırasıyla 2.93km 2 ve 93.2hm 3 olacaktır. Köprü Projesi, toplamda yaklaşık 1500GWh/yıl enerji üretecek olan ve Seyhan Nehri üzerine EnerjiSA tarafından inşa edilecek dört barajdan biri olacaktır. Proje den etkilenen bölgeyi gösteren bir harita Şekil 1-1 de sunulmuş olup Proje yerini gösteren genel bir harita ise Ek 1 de verilmektedir. Şekil 1-1: Proje Sahası nda HES i Gösteren Harita Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 11
Proje bileşenleri bir baraj gövdesi, taşma oluğu, derivasyon tüneli, su alma yapısı, cebri boru, elektrik santrali, iletim hattı ve ulaşım yollarından oluşmaktadır. YYEP nın kapsamı, Köprü Barajı ve HES Projesi nin iletim hatları haricindeki tüm bileşenlerini içermektedir. İletim hatlarının güzergahı henüz belirlenmemiş olmakla birlikte, bunun için bir arazi gereksinimi olduğu takdirde, bu dokümanda belirtildiği üzere ilgili IFC prensipleri uygulanacaktır. 1.3 PROJENİN YARARLARI Türkiye deki enerji sektörü açısından taşıdığı öneme ek olarak, Köprü Projesi, hem yerel ekonomi hem de Proje den doğrudan etkilenip etkilenmemelerinden 8 bağımsız olarak yöre halkı için bir takım yararlar sağlamaktadır. Proje nin beklenen yararları şu şekilde gruplanabilir: Yöre halkı için iş olanağı: İnşaat aşaması henüz başlamadığı için, etkilenen köylerdeki kişilerden hiçbiri halihazırda Proje tarafından işe alınmamıştır. Ancak, etkilenen köylerden en az 100 kişinin Köprü Projesi tarafından istihdam edileceği öngörülmüştür. Altyapının iyileştirilmesi: Proje kapsamında, bazı köy yollarının iyileştirilmesi ve yeni bir yolun da planlaması söz konusudur. Bu iyileştirme yalnızca inşaat işlerini kolaylaştırmakla kalmayıp, aynı zamanda yöre halkının diğer yerleşimlere daha kolay erişmesini sağlayacaktır. Yerel ekonomiye destek: Proje nin inşaat aşamasında işe alınacak çalışanlar, temel ihtiyaçlarını (gıda, barınma, ulaşım, vb.) yöreden temin edeceklerdir. Bu durumun yerel ekonomiye katkıda bulunması beklenmektedir. Ayrıca EnerjiSA, eğitim desteği kapsamında okulların yenilenmesini sağlamak üzere yerel bir inşaat firmasıyla anlaşmıştır. Dolayısıyla, yerelden işçilerle çalışacak bu yerel firma da projeden fayda sağlayacaktır. Eğitime destek: EnerjiSA nın kurumsal sosyal sorumluluk stratejisinin bir parçası olarak projeden etkilenen yerleşimlerdeki köy okullarının binalarını yenileme çalışmasına başlanmıştır. Köprü Barajı ve HES Projesi nden etkilenen alanda EnerjiSA tarafından ihtiyaçları en acil olan iki okul seçilmiş (Salmanlı ve Kızlarsekisi İlköğretim Okulları), bakım-onarım çalışmalarının 2009-2010 eğitim öğretim yılı başlamadan bitirilmesi planlanmıştır. EnerjiSA ayrıca herbir öğrenciye (3 okulda yaklaşık 75 öğrenci), 2009 sonbahar dönemi başlangıcında dağıtılmak üzere okul paketleri hazırlamıştır. Her paket içerisinde, okul çantası, 2 adet defter, kalem kutusu, kalemler, silgi, kalemtraş, resim defteri, boya kalemleri, atkı, bere, eldivenler, balonlar ve makas bulunmaktadır. 8 Proje den etkilenen yöre halkı, Proje nin inşaatına olanak sağlamak için arazi ve/veya diğer taşınmaz varlıklarını kaybedenlerdir. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 12
Proje nin sağlayacağı yararlar ile ilgili ayrıntılar Bölüm 5.3 te anlatılmaktadır. 1.4 ETKİLENEN BÖLGELER VE YERLEŞİMLER (Köyler ve Mahalleler 9 ) Türkiye deki yasal mevzuat ve Dünya Bankası/IFC Performans Standartları na uygun olarak EnerjiSA, Köprü Projesi nin yöre halkı üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmeyi hedeflemektedir. Türk mevzuatı, benzeri yatırım projeleri nedeniyle arazilerini ve varlıklarını kaybeden insanların haklarını korumaktadır. Proje nedeniyle etkilenen nüfusların haklarına ilişkin anlayışı genişleten DB/IFC Performans Standartları, yöre halkının maruz kaldığı olası olumsuz etkilerden kaçınmak ya da bu etkileri en aza indirmek için daha da gelişkin bir yönlendirme sağlamaktadır. Etkilenen bireylerin ve toplulukların yerinden edilmesi ile sonuçlanan arazi edinimini reddetme hakkının olmadığı hallerde, arazi edinimi sürecinin zorunlu olduğu kabul edilmektedir (IFC PS 5, 2006, s.18). Bu koşullar altında, araziler, ulusal yasal mevzuata uygun olarak, kamulaştırma yoluyla edinilebilmektedir. Ancak kamulaştırma, şahıslara ait arazilerin edinimi için izlenebilecek tek yol değildir; bunlar gönüllü alıcı/satıcı anlaşmaları yoluyla da edinilebilirler. EnerjiSA, gönüllü alıcı/satıcı anlaşmalarını en iyi seçenek olarak değerlendirmektedir. Öte yandan, tapu sahiplerinin kendi aralarındaki anlaşmazlıklardan kaynaklı durumlarda olduğu gibi arazi ediniminin görüşmeler yoluyla yürütülmesini engelleyen haller de söz konusudur. Bu gibi durumlarda 10, enerji sektöründen sorumlu olan kamu otoritesi, EPDK, kamu yararı kararı çıkartabilmekte ve ulusal yasal mevzuat çerçevesinde kamulaştırma yoluna gidebilmektedir. Diğer yandan, Proje için gerekli olan arazi, ister EnerjiSA tarafından ister EPDK kanalıyla alınmış olsun, arazi için yapılan ödeme Proje sahibi firma olan EnerjiSA tarafından karşılandığı için ödenen tazminat bedelleri herhangi bir kamu kurumunun yapacağı ödemeden daha yüksektir. Bir projede arazi edinim süreci yöre halkı için yerinden edilmeye neden olabilir. IFC ye göre, iki tür yerinden edilme (etkilenme) söz konusudur; fiziksel ve ekonomik. Fiziksel olarak yerinden edilme (etkilenme), kişilerin, bir barınağın, üretken varlıkların ya da üretken varlıklara erişimin (örneğin, arazi, su ve orman alanlarının) kaybedilmesi ile sonuçlanan bir şekilde fiilen fiziksel olarak yaşadığı yeri değiştirmesi anlamına gelirken; ekonomik olarak yerinden edilme (etkilenme), kendilerinin fiziksel olarak yer değiştirmesine gerek olmaksızın kişilerin, üretken varlıklara erişimini kesintiye uğratan ya da ortadan kaldıran bir eyleme atıfta bulunmaktadır (IFC, 2002). Tablo 1-1 de gösterildiği gibi Köprü Projesi için hem kamuya hem de şahıslara ait arazilere ihtiyaç duyulmaktadır. Proje için ihtiyaç duyulan arazinin çoğu (yüzde 85) Çevre ve Orman Bakanlığı na aittir. 9 Proje bölgesinde köyler yerelde mahalle olarak adlandırılan küçük yerleşimlerden oluşmaktadır. 10 En tipik örnek anlaşmazlığa konu olan tapulu arazilerdir. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 13
Tablo 1-1: Köprü Projesi için İhtiyaç Duyulan Arazilerin Dağılımı Arazi Tipi Arazi Büyüklüğü (ha) Toplam Arazi içindeki Oranı (%) Hazine Arazisi 13.56 3 Orman Arazisi 345.76 85 Şahıslara ait Araziler 49.18 12 TOPLAM 408.50 100 Kaynak: Köprü, EnerjiSA verileri, 2009 Bu projede, 36 parsellik Hazine ye ait 13.56 ha lık arazi etkilenmektedir; bunun büyük bir bölümü (yüzde 82) ise Ergenuşağı köyünde bulunmaktadır (Tablo 1-2). Kmauya ait bu arazilerin bir kısmı yasalara uygun olarak yerel üreticiler tarafından kullanılmakta olup yasal olarak kullanım hakkına sahip (ecrimisil belgesi olan) kişilerin sayısı 28 dir. İl Tablo 1-2: Yerleşim Yeri Bazında Etkilenen Hazine Arazileri Yerleşimler (Köyler) Etkilenen Toplam Parsel Sayısı Etkilenen Hazine Arazilerinin Toplam Büyüklüğü (ha) Etkilenen Arazi Oranı Etkilenen Toplam Hane Sayısı Ergenuşağı 26 11.1 82 23 Adana Marangeçili 3 0.2 16 0 Kızlarsekisi 7 2.2 2 5 TOPLAM 36 13.5 100 28 Kaynak: Köprü, EnerjiSA verileri, 2009 Etkilenen köyler, pek çok mahalleden oluşan ve görece birbirlerine uzak olan orman köyleridir. Şahıs arazileri söz konusu olduğunda, Tablo 1-3 te gösterildiği üzere üç köyün sınırları içerisinde bulunan beş mahalle baraj inşaatı ve yardımcı tesislerinden etkilenmektedir. İl Tablo 1-3: Yerleşim Yeri Bazında Şahıslara Ait Etkilenen Araziler ve Projeden Etkilenen Haneler Yerleşimler (Köyler) Mahalleler Etkilenen Şahıs Arazilerinin Toplam Büyüklüğü (ha) Etkilenen Toplam Parsel Sayısı Etkilenen Toplam Hane Sayısı Ergenuşağı Bostancı ve Çömlük 23.1 78 65 Adana Marangeçili Kayadibi 6.0 23 17 Kızlarsekisi Hüsemli ve Kocaköy 20.1 56 54 TOPLAM 49.2 157 136 Kaynak: Köprü, EnerjiSA verileri, 2009 Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 14
Köprü Projesi için 136 haneye ait 157 şahsa ait parsele ihtiyaç duyulmuştur. Nisan 2009 itibariyle, 83 haneye ait 103 şahıs parselinin satın alma işlemleri tamamlanmıştır. Bunun dışında Hazine ye ait arazileri kullanan 28 hane mevcut olup bunların yarısının (14 hane) aynı zamanda Proje den etkilenmekte olan şahıs arazileri de bulunmaktadır. Bir de akrabalarına ait 11 arazileri kullandıkları sosyal araştırmada tespit edilen iki hane daha bulunmaktadır. Sonuç olarak Proje den toplam 152 hane etkilenmektedir. Köylerde ikamet eden ve Proje den haneler, -ki bunlar etkilenen toplam hane sayısının yüzde 59 una tekabül etmektedir - etkilenen yerleşim yerlerindeki toplam hane sayısının yalnızca yüzde 24 ünü oluşturmaktadır (Tablo 1-4) 12. Köyler Tablo 1-4: Yerleşim Yeri Bazında Toplam ve Etkilenen Hane Sayıları Toplam Hane Sayısı Toplam Etkilenen Hane Sayısı Etkilenen Hane Sayıları Köy Dışında Yaşayan Hane Sayısı Köyde Yaşayan Hane Sayısı Etkilenen Hanelerin Toplam Hane Sayısına Oranı Ergenuşağı 150 76 29 47 31 Marangeçili 100 17 5 12 12 Kızlarsekisi 120 59 29 30 25 TOPLAM 370 152 63 89 24 Kaynak: Köprü, YYEP Araştırması, 2009 Etkilenen köylerdeki evler birbirlerinden görece uzaktır. Bu köyler topografyanın çok engebeli ve taşlık olması nedeniyle yeterli derecede sulanabilir, verimli ve geniş tarımsal arazilere sahip değillerdir. Temelde tarımsal faaliyetler geçimlik üretime dayanmakta olup; meyve ve sebze olduğu kadar buğday ve arpa üretimi de yapılmaktadır. Köprü Projesi için çoğunlukla (yüzde 66) şahıslara ait parseller, gönüllü alıcı/satıcı anlaşmaları yoluyla satın alınmıştır. Mutabık kalınan tazminat bedelleri, bağımsız bir değerleme firması tarafından etkilenen varlıklar ve araziler için belirlenen değerleme fiyatlarının oldukça üzerindedir. Arazi sahipleri, ürünler, meyve bahçeleri ve yapılar da dâhil olmak üzere kaybettikleri tüm taşınmaz varlıkları için tazminat almışlardır. EnerjiSA nın etkilenen taşınmaz varlıklar için yüksek bedeller ödemesi görüşmelerin başarısına açıkça katkıda bulunmuştur. 21 parsel, tapu devri ile ilgili sorunlar nedeniyle tapu sahiplerinden satın alınamamıştır. 3 haneye ait 5 parsel için EnerjiSA tarafından önerilen tazminat bedeli reddedilmiş olup ilgili 11 Diğer şahısların arazisi üzerindeki arazi kullanıcıları olarak tanımlanırlar. Daha fazla bilgi için Bölüm 3.3.5 ve 4.3.4 e bakınız. 12 Etkilenen hanelerin yüzde 41 i Köprü HES Projesi başlamadan önce kırsal yerleşimi terk etmiş; çeşitli nedenlerden ötürü (evlilik, daha iyi sağlık ve eğitim hizmetleri, alternatif ekonomik kaynaklar ve istihdam olanakları) Kozan, Adana İli veya yakındaki diğer köylerde yaşamaktadırlar. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 15
tapu sahipleri, diğer tapu sahipleriyle aralarında eşitsizliğe neden olacak ölçüde makul olmayan fiyatlar talep etmişlerdir. Bu 21 parsele ilave olarak Bölüm 4.3.2.2 de anlatılan ifraz nedeniyle kamulaştırmaya tabi 28 parsel bulunmaktadır. Sonuç olarak, toplamda 54 parsel (16 ha) EPDK tarafından kamulaştırma yoluyla edinilecektir. Hem şahıs arazileri (17 hanenin sahip olduğu 17 parsel) hem de Hazine arazileri (8 hane tarafından yasal olarak kullanılmakta fakat herhangi bir yerleşim sözkonusu olmayan 2 parsel) üzerinde konutlar bulunmaktadır. Kendi arazilerini ve Hazine arazilerini kullanmakta olan hanelerin yanı sıra, bir de diğer şahıs arazisi üzerindeki yaşadığı konutu kaybeden sadece hane (arazi kullanıcısı) bulunmaktadır. Bunlardan yalnızca 11 hane yer değiştirmek zorunda kalacaktır. Yeniden yerleşim sadece bu 11 hane için geçerlidir; çünkü, Hazine arazisi üzerinde bulunan diğer iki ev boştur (evleri inşa edenler köy dışında yaşamaktadır); Bir diğer dört evin tapu sahipleri vefat etmiş, mirasçıları da bu evleri kullanmamaktadır (köy içerisinde ve köy dışında kendi evlerinde ikamet etmektedirler); 2 kişi etkilenen binalar dışındaki evlerinde ikamet etmektedir; ve Etkilenen bir evin 9 mirasçı da köyün dışında kendi evlerinde yaşamaktadır. Ayrıca etkilenen 152 haneden altısı arazilerinin yüzde 90 ından fazlasını kaybetmekte olup bu hanelerin içinden sadece bir tapu sahibi (Ergenuşağı ndan) ile bu altı tapu sahibinden birinin arazisindeki evde oturan bir kullanıcı taşınmak durumunda kalmıştır 13. Arazilerinin önemli bir bölümünü kaybeden diğer haneler ise evin tapu sahibinin vefat etmiş olması ve bu nedenle, çocuklarından hiç birinin bu evi kullanmıyor oluşu ve de etkilenen iki evin dört farklı tapou sahibinin kendi evlerinde oturuyor olması gibi farklı nedenlerden ötürü taşınmak zorunda kalmayacaklardır. EnerjiSA, Proje nin etkilenen insanlar üzerindeki olumsuz etkilerini en aza indirmek için IFC PS 5 e uygun hareket etmiştir. YYEP in amacı, Proje nin yöredeki insanların geçim kaynaklarına dönük olumsuz etkilerini en aza indirilmesi için alınan önlemlerin nasıl hayata geçirildiğini ve etkilerin azaltılmasına yönelik çalışmaların başarısını güvence altına almak amacıyla nasıl bir izleme-değerlendirme sürecinin yürütüleceğini betimlemektir. 1.5 YENİDEN YERLEŞİM EYLEM PLANININ KAPSAMI Köprü Projesi için geliştirilen ve uygulanan YYEP aşağıdaki temel bileşenleri kapsamaktadır: Projeden etkilenen alanın ve varlıkların tespit edilmesi, aynı zamanda etkilenen mülk sahiplerinin ve kiracıların/kullanıcıların tespit edilmesi; Yasal çerçevenin tanımlanması; Halk katılımını, projeden etkilenen arazi sahiplerinin çoğunluğuyla yapılan 13 Bu hanenin tarımsal geliri yoktur. Proje den alacağı nakit tazminat ile Kozan a yerleşmeyi planlamaktadır. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 16
görüşmeleri, varlıkların değerleme çalışmasını ve tazminat ile sağlanacak diğer yeniden yerleşim desteklerinin tanımlanmasını içeren arazi edinimi sürecinin tamamlanması; Etkilenen 3 kırsal yerleşimdeki etkilenen kişilere ilişkin bir sosyo-ekonomik araştırmanın yapılması; Gelir restorasyonunun hesaplanması; Uygulamaya yönelik kurumsal düzenlemelerin tanımlanması; Şikâyetlerin giderilmesine yönelik prosedürler; İzleme ve uygulamaya yönelik düzenlemeler ve Uygulama programının ve bütçesinin hazırlanması. Aşağıdaki bölümlerde bu faaliyetlerin detayları şu şekilde anlatılmaktadır: Bölüm İki, arazi edinimi, yeniden yerleşim ve tazmin süreçleri için göz önünde bulundurulan ulusal yasal çerçeveyi ve bu meselelerde benimsenecek Dünya Bankası/IFC Politikaları ile Ekvator Prensiplerini betimlemektedir; Bölüm Üç, araştırma kapsamındaki projeden etkilenen nüfusla ilgili detaylı sosyo-ekonomik bilgi ile projeden etkilenen bölgenin mevcut sosyo-ekonomik durum özetini vermektedir; Bölüm Dört, mevcut Türk mevzuatı ile bağlantılı olarak EnerjiSA tarafından izlenen arazi edinimi süreçleri ile varlıkların değerlemesi, arazi edinimi, tazminat ve müzakere de dâhil olmak üzere uygulama sürecini ele almaktadır; Bölüm Beş, Proje ye atfedilebilir mevcut ve olası etkiler ile üretken varlıklar, bina ve altyapı da dâhil olmak üzere tüm taşınmaz varlıkların kaybı nedeniyle ortaya çıkan etkileri, bu etkileri azaltmaya yönelik önlemleri ve ilgili müdahale alanlarını sunmaktadır; Bölüm Altı, şikâyet ve anlaşmazlık çözme mekanizmasının sağlanması da dahil olmak üzere YYEP kapsamında yürütülecek faaliyetler ile halkla istişare ve halkı bilgilendirme süreçlerini açıklamaktadır; Bölüm Yedi, uzmanlarca gerçekleştirilecek bir izleme sürecinin sağlanması da dâhil olmak üzere YYEP ye kapsamında yürütülecek olan izleme ve değerlendirme mekanizmasını özetlemektedir; Bölüm Sekiz, YYEP maliyetlerinin ve arazi edinim süreci ile bu süreci izleyen adımlar yoluyla gerçekleştirilen tüm işlere yönelik bütçenin detaylarını vermektedir; ve Bölüm Dokuz, uygulama aşamasındaki sorumlu taraflara dair bilgiler ile YYEP ın uygulama takvimini sunmaktadır. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 17
2 YASAL ÇERÇEVE Bu bölüm, arazi ediniminin yasal çerçevesi konusuna odaklanmakta ve dolayısıyla ulusal yasal çerçeveyi ve ilgili Dünya Bankası / IFC Performans Standartları nı kapsamaktadır. 2.1 ULUSAL YASAL ÇERÇEVE 2.1.1 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Ekim 2001 de ilgili maddeleri değiştirilen Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, kamulaştırma sürecinde kamu çıkarlarını ve özel mülkiyeti koruyan önemli unsurlar barındırmaktadır. Kamu yararı kararı adına alınan şahsa ait arazi ve varlıkların kamulaştırılması durumunda kamu kurumlarının, kamulaştırılan varlıkların değerini arazi ediniminden ve proje inşaatından önce şahsa ait banka hesabına ödemeleri gerekmektedir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası nın 46. Maddesi kamu yararı gerekçesiyle özel mülklerin kamulaştırılmasına izin vermektedir. Bu Proje söz konusu olduğunda EPDK, kamu yararı kararını vermeye yetkili ilgili kamu kurumudur. 2.1.2 Türkiye de Yürürlükteki Yasal Çerçeve ve Geleneksel Mülkiyet Hakları Geleneksel mülkiyet hakları belirli bir düzeye kadar modern kanunlarca tanınmaktadır. Türkiye deki tarımsal araziler söz konusu olduğunda, bu arazilerin sahipliğine ilişkin resmi bir tapu bulundurulması görece yeni bir gelişmedir. Daha yaygın olanı kullanıcıların/üreticilerin haklarının tanınmasıdır. Geleneksel mülkiyet hakkı da belirli koşullar altında modern kanunlarca tanınmaktadır. Örneğin; arazinin aynı kişi ya da aile tarafından herhangi bir anlaşmazlık ya da kesinti olmaksızın 20 yıl boyunca kullanıldığı durumda o araziyi kullanan kişi/kişilere kullanım/mülkiyet hakkı verilmektedir. 2001 de değiştirildiği haliyle 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu, cinsiyet ve yaşa bakılmaksızın tüm varislere eşit veraset hakkı tanısa da gelenekler, çoğu durumda kadınların haklarını kullanmalarının önüne geçmektedir. Arazinin erkek varisler arasında dağıtılması ise yaygın bir uygulamadır. Proje alanında sınırlı sayıda kadın arazi sahibi vardır. Genellikle aile arazisinin ekilmesi işi, etkilenen köylerde yaşayan erkeklerce yapılmaktadır; ancak arazi ikinci bir şahıs tarafından alındığında, bazı kadın varisler satış gelirinden kaynaklanan paylarını istemektedirler. 2.1.3 Kamulaştırma Kanunu Anayasaya uygun olarak tüm kamulaştırma süreçleri 2001 yılında değiştirilen (No. 4650) Kamulaştırma Kanunu na (No. 2942) göre yürütülmektedir. Herhangi bir taşınmaz varlığın kamulaştırılması için Kamu Yararı kararı çıkarılması gerekmektedir. Kamu Yararı kararının Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 18
sonucu olarak yalnızca kamu kurumlarının araziyi almasına izin verilmektedir. Kamulaştırma Kanunu nun 5. Maddesi uyarınca enerji projeleri için Kamu Yararı kararı ise EPDK tarafından alınmaktadır. Kamulaştırma Kanunu, arazi el değiştirmeden önce etkilenen kişilere eksiksiz biçimde tazminat ödenmesini teminat altına almaktadır. Kanun, değerleme sürecinin tamamlanması ile mülkiyet ya da kullanım haklarının devrini müzakere etmek için resmi girişimlerde bulunulmasını ve tapu sahiplerinin banka hesaplarına nakit ödemenin eksiksiz olarak yapılamasını gerekli kılmaktadır. Mülk sahipleri ya da varisler arasındaki paylarına ilişkin anlaşmazlıklar bu süreci durdurmayacaktır çünkü kamu kurumunun kamulaştırmaya izin vermek için mahkemeye başvurma hakkı vardır. Anlaşmazlık durumlarında arazinin değeri, mahkeme yetkili arazi sahibini belirlediğinde ödenmek üzere, faiz getirisi olan bir banka hesabında tutulur. Kamulaştırma Kanunu uyarınca, Kamu Yararı kararı alınmasına takiben altı ay içerisinde kamulaştırmanın tamamlanması gerekmektedir. Altı ay içinde tamamlanmadığı takdirde, kamulaştırma hakkını uzatmak için resmi bir izin gerekmektedir. Köprü Projesi için yürütülen arazi edinim süreci esas olarak gönüllü alıcı/satıcı müzakereleri yoluyla yürütülmüş olmakla birlikte kamulaştırma yoluyla edinilecek şahıslara ait bazı parseller (54 parsel) de bulunmaktadır. Bu 54 parselden 3 haneye ait 5 parsel, teklif edilen tazminat bedeli tapu sahibi tarafından kabul edilmediğinden kamulaştırılarken; 28 i ifraz (bkz. 2.1.5) nedeniyle ve kalan 26 sı da bir takım yasal sorunlar veya arazi sahiplerinin vergi borçları gibi usüle ilişkin sorunlarla karşı karşıya olduğundan kamulaştırma yoluyla alınacaktır. İster müzakere görüşmelerinde başarı sağlansın ister kamulaştırma yoluyla arazi edinimi gerçekleşsin her iki durumda da tazminat bedelleri, taşınmazların değerlerine eşit veya daha yüksektir. Ayrıca, Proje nin ileriki aşamalarında köy yollarının yapım veya onarımı gerektiği takdirde, yol iyileştirmesinden etkilenecek şahıs arazileri, köy yollarının tedariki ve bakımından sorumlu kurum olan İl Özel İdaresi kanalıyla edinilebilecektir. Eğer ihtiyaç duyulan araziler kamu arazisi ise, farklı bir arazi edinimi süreci izlenecektir (Bölüm 2.1.4). Ancak Köprü Projesi nde henüz bu şekilde bir yol projesinden etkilenen arazi bulunmamaktadır. 2.1.4 Ormanlar ve Hazine Arazileri Orman alanlarında yer alan tesislere yönelik olarak 5192 sayılı Orman Kanunu nda (3 Temmuz 2004 tarihli ve 25511 sayılı Resmi Gazete), Savunma, ulaştırma, enerji, iletişim, su şebekesi, atık su, petrol, doğal gaz, altyapı tesisleri ile katı atık imha alanlarının yerleştirilmesi ve inşaatı ile ilgili olarak; sanatoryum, baraj, gölet ile mezarlıklar ile ilgili olarak; devlet sağlık, eğitim ve spor tesisleri ile devlet ormanlarındaki alakalı yerler ile ilgili olarak kamu yararı ya da kamusal gereklilik olması halinde, gerçek ve tüzel kişilere belirlenen değer karşılığında Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından izin çıkarılabilir. denmektedir. Kanun un ilgili maddesi uyarınca EnerjiSA, Orman Genel Müdürlüğü nden Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 19
gereken belgeleri almak için başvuruda bulunmuştur. Orman Genel Müdürlüğü, Bölüm 4 ve 4.4.1.5 te anlatılan yönteme göre değer tespiti yaptırmıştır. Orman Arazileri için verilen İzinler Hakkındaki Yönetmelik in 12. Bölümü nün 60. Maddesi ne atıfla (Değerleme İlkeleri), EnerjiSA, yeniden ağaçlandırma masrafları, tesisler ve araziler için gereken izin masrafları ve teminat masraflarını içeren belirlenmiş değeri ödemiştir. Hazine arazilerinin edinimi dolayısıyla kamu yararı kararının çıkartılması için EnerjiSA nın EPDK ya başvurması gerekmektedir. Kamu yararı kararının ilan edilmesi koşuluyla EnerjiSA, bu arazilerin kullanımı için Maliye Bakanlığı na başvurabilir. Kullanım hakkı, yerinde incelemeye dayanarak tanınacaktır. İşlemler sırasında projeden etkilenen araziler için Maliye Bakanlığı na yıllık bir kira ödenmektedir. 4628 Nolu Elektrik Piyasası Kanunu na istinaden 2005 tarihinde 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanunu nda yapılan geçici değişiklik uyarınca Türkiye deki enerji şirketlerine, Köprü Projesi için aşağıdaki şartları sağlandığı takdirde, Hazine ye ait olup baraj rezervuarı için kullanılan alanlar için bedelsiz kullanım hakları verilmiştir: Yenilenebilir kaynaklara dayanması; Kamu yararına olduğunun EPDK tarafından ilan edilmiş olması; 2012 sonu itibariyle tamamlanacak olması.. 2.1.5 Tarımsal Arazilerin İfrazı Türkiye deki Toprak Koruma ve Arazi Kullanım Kanunu (No. 5578), tarımsal arazilerin, işlenmeyeceklerse, 2 hektardan daha küçük parsellere bölünemeyeceğini teminat altına almaktadır. Köprü Projesi nde EnerjiSA, daha büyük parsellerin küçük parçalarına ihtiyaç duymaktadır. Arazi ihtiyacı bu denli az olduğu için EnerjiSA, etkinin kapsamını en aza indirmek adına, yolun kenarındaki şahıs parsellerinin tamamını satın almak istememiş, yalnızca kendisi için gerekli olan küçük bölümleri almak istemiştir. Ancak bu arazilerin, küçük bir bölümünün alınması 2 hektardan daha küçük arazi parsellerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Etkilenen parsellerin büyük kısmının PEİ lerde kalabilmesi için araziler, Proje adına hareket edecek olan bir kamu kurumu tarafından kamulaştırılacak ve bölünerek alınacaktır. Bir başka deyişle, bu parseller için arazi edinimi gönüllü alıcı/satıcı müzakereleri yoluyla gerçekleştirilememektedir. Gereken küçük arazi parçalarının alımını sağlamak için bu arazilerin EPDK tarafından alınmasına köylüler ile görüşülerek karar verilmiştir. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 20
2.2 DÜNYA BANKASI / IFC POLİTİKALARI VE İLKELERİ Proje, bir bankalar konsorsiyumu tarafından kısmen de olsa finanse edildiği için Proje kapsamında Ekvator Prensipleri ne olduğu kadar Dünya Bankası Grubu/IFC Politikalarına da uyulmak zorundadır. Arazi edinimi ile ilgili politikalar ve ilkeler aşağıda betimlenmektedir. 2.2.1 IFC Politikaları Proje nin sosyal yönleri söz konusu olduğunda, EnerjiSA, Dünya Bankası Grubu nun Politikaları ve Yaklaşımları ile ilişkili bazı temel dokümanları dikkate almıştır. Bu dokümanlar; 2001 yılının Aralık ayında yayınlanan Operasyonel Politika 4.12, 2006 yılının Nisan ayında yayınlanan Performans Standardı 5: Arazi Edinimi ve Zorunlu Yeniden Yerleşim ile YYEP in hazırlanmasında yararlanılan IFC nin Yeniden Yerleşim Eylem Planı Hazırlanması Konulu El Kitabı dır. Bu dokümanların ana hedefi, yöre halkı üzerindeki olası olumsuz etkilerin planlama yoluyla hafifletilmesini ve Dünya Bankası Grubu tarafından finanse edilen belirli bir projenin sonucu olarak yerinden edilen tüm insanların projeden yarar elde etmesini sağlayacak uygun önlemlerin alınmasını temin etmektir. Bu temel meseleleri göz önünde bulundurarak aşağıdaki OP 4.12 politika hedefleri hesaba katılmaktadır: (a) Uygulanabilir tüm alternatif proje tasarımlarını araştırmak suretiyle, uygun olan hallerde zorunlu yeniden yerleşimden kaçınılmalı ya da zorunlu yeniden yerleşim en aza indirilmelidir. (b) Yeniden yerleşimden kaçınmanın uygulanabilir olmadığı hallerde yeniden yerleşim faaliyetleri, proje tarafından yerinden edilen insanların proje yararlarını paylaşmalarını sağlamak üzere ve yeterli yatırım kaynakları sağlamak suretiyle sürdürülebilir kalkınma programları olarak tasavvur edilmeli ve yürütülmelidir. Yerinden edilen insanlara anlamlı ölçüde danışılmalı, bu kişilere yeniden yerleşim programlarının planlama ve uygulamasına katılma fırsatı verilmelidir. (c) Yerinden edilen insanlar, geçimlerini ve yaşam standartlarını iyileştirmek için giriştikleri çabalarında, ya da en azından yerinden edilmeden önce sahip oldukları seviyelere veya eğer daha yüksekse proje uygulamasının başlamasından önce geçerli olan seviyelere gerçek anlamda tekrar ulaşmak için giriştikleri çabalarda desteklenmelidir. (DB, OP 4.12, s.1) Köprü Projesi nde zorunlu yeniden yerleşimden kaçınmak mümkün olmadığı için EnerjiSA, Proje nedeniyle yaşanan varlık kayıpları için etkilenen tapu sahiplerine varlıkların ikame Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 21
maliyetleri 14 değerinde tazminatlarını ödemiştir. OP 4.12 ye göre, ülke kanunlarının eksiksiz ikame maliyeti değerinde tazminat verilmesi standardını karşılamadığı hallerde, ülke kanunları çerçevesinde öngörülen tazminat, ikame maliyeti standardını karşılamak için gereken ek önlemlerle tamamlanmalıdır. EnerjiSA bu gerekliliği karşılamak için etkilenen haneler ile yapılan açık ve şeffaf müzakereler neticesinde varılan anlaşmaya istinaden bağımsız değerleme firması tarafından belirlenen değerleme rakamlarının üzerine çıkan tazminat bedelleri ödemiş ve tüm tapu devir işlemleriyle ilgili masrafları da karşılamıştır. Kaybedilen varlıkların nakdi olarak tazmin edilmesinin yanı sıra, DB Politikası ve IFC nin Performans Standardı 5 gereği, Proje Sahibi yerinden edilen insanların geçimlerini ya da yaşam standartlarını iyileştirmeye veya en azından eski durumuna getirmeye odaklanmalıdır. Yeniden yerleşim desteği, etkilenen yerleşimlerdeki yöre halkının kamu hizmetlerine ve gerek alıcı gerekse satıcı olarak yerel pazara erişimi ile balıkçılık veya hayvan otlatma için kullanılan alanlara erişimin olumsuz şekilde etkilenmesinden kaynaklı oluşacak farklı kayıp türlerinin tazmin edilmesi bakımından da önemlidir. Bu nedenle eşdeğer nitelikte, sosyal ve kültürel bakımdan kabul edilebilir kaynak ve fırsatların oluşturulması gerekmektedir. Bu meseleler göz önünde bulundurulduğunda EnerjiSA, yeniden yerleşim sürecini, etkilenen insanların geçimlerini iyileştirmek adına bir fırsat olarak da algılamıştır. Ayrıca söz konusu Dünya Bankası Politikası, Proje Sahibinin yerinden edilenler arasındaki en yoksul grupların ihtiyaçlarına odaklanması gerektiğini vurgular. Bu insanlar, örneğin, uygun resmi veya hukuki tanınırlığı olan arazi tapularına sahip olmayabilirler; ancak çeşitli nedenlerle projeden etkilenebilirler. OP 4.12, resmi tapu eksikliğinin, bu durumdaki etkilenen insanlara tazminatın sağlanması yönünde bir engel teşkil etmemesi gerektiğini vurgular. Ulusal yasal çerçeve açısından dâhil edilmiyor olsalar dahi, en yoksul gruplar kadar hassas gruplar da tazminat planları içinde değerlendirilmelidir. 2.2.2 Ekvator Prensipleri Ekvator Prensipleri Finans Kurumları (EPFK), 2006 yılında yayınlanan ve EPFK tarafından finanse edilen projelerin sosyal ve çevresel yönden daha duyarlı ve sorumlu projeler olmasını sağlamak amacıyla proje finansmanındaki sosyal ve çevresel riskleri belirlemeye, değerlendirmeye ve yönetmeye yönelik olarak geliştirilen bir grup prensibi benimsemiştir. Buna uygun olarak, EPFK, projeden etkilenen ekosistemler ve yöre halkı üzerindeki olumsuz etkilerden mümkün olan hallerde kaçınılabilmesi ve eğer bu etkilerden kaçınmak mümkün değilse, azaltılabilmeleri, hafifletilebilmeleri ve/veya uygun biçimde tazmin edilebilmeleri için Proje faaliyetlerinin planlanması ve uygulanmasından sorumlu olan taraf olarak kredi alan kurumlara Prensiplerin önemini belirtmektedir (EP, 2006, s.1). Ekvator Prensipleri ne göre projeler, öncelikle olası riskler ve etkiler ardından da IFC nin 14 İkame Maliyeti, kaybedilen varlıkları; yani kaybedilen varlıkların piyasa değerini ikame etmek ve banka masraflarını karşılamak için yeterli miktarı belirlemeye yardımcı olan varlık değerlemesi yöntemi ile hesaplanmaktadır. Bu değerleme yöntemini uygularken, yapıların ve varlıkların amortismanı dikkate alınmamalıdır. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 22
uygulanabilir sosyal ve çevresel standartları bakımından sınıflandırılmalıdır. Standartlar, projeden kaynaklanan risklerin ve etkilerin değerlendirilmesi için kullanılacak olup, ulusal kanunlara ve yönetmeliklere uygun olarak da değerlendirilecektir. Bu değerlendirme, etki azaltıcı önlemlerin uygulanması sırasında atılacak adımların tanımlanmasına yardımcı olacak projeye özgü eylem planları ve yönetim sistemlerinin planlanması ve uygulanması için gerekmektedir. Ekvator Prensipleri, etkilenen yöre halkı üzerinde önemli derecede olumsuz etki yaratan projeler için söz konusu süreçte, bağımsız, ön görüşme ve bilgilendirmeye dayalı müzakerelerin yapılmasını teminat altına alacağını, EPFK nin beklentilerini karşılayacak ölçüde projeden etkilenen yöre halkının kaygılarını ve dile getirmek istediği konuları tam anlamıyla ele alınmasını sağlayacak bir araç olup olmamasından bağımsız halkın katılımını kolaylaştıracağını vurgulamaktadır (EP, 2006, s.3). 2.3 ENERJISA NIN ŞİRKET POLİTİKASI EnerjiSA nın genel şirket politikaları birbirini tamamlayan beş temel politikadan oluşmaktadır. Bu politikalar; Yönetim Politikası, İnsan Kaynakları Politikası, Kalite Politikası, Çevre Politikası ile İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği (İSG) Politikası dır. Kalite Politikasında belirtildiği gibi Türkiye nin lider enerji şirketi olmayı hedefleyen EnerjiSA, toplumun kalkınmasına katkı sağlamak için çevre dostu ve yüksek derecede verimli santraller inşa etmeyi ve işletmeyi amaçlamaktadır. Köprü Projesi de bu ana hedefe uygun olarak yürütülmüştür. EnerjiSA nın çevre politikası yalnızca fiziksel çevre ile sınırlı değildir; aynı zamanda faaliyetlerini içinde yürüttüğü sosyal çevreyi de kapsamaktadır. Bu bakımdan faaliyetleri çevre dostu bir biçimde yürütmek amacıyla EnerjiSA, projelerden etkilenen köyleri en az düzeyde etkileyecek şekilde çalışmaların yürütülmesini hedeflemektedir. Bu anlamda EnerjiSA, arazi edinimi faaliyetlerinin mümkün olduğunca az ya da sıfır olumsuz etkiye neden olmasını sağlamak adına hem Türk yasalarındaki gereklilikleri hem de IFC/Dünya Bankası gerekliliklerini karşılayacaktır. Buna ek olarak EnerjiSA, uluslararası alanda tanınan politikaların ve standartların bir önkoşulu olarak paydaşların katılımını temin etmeye yönelik kurumsal düzeyde bir plana sahiptir. Bu Plan, planlanan bir projenin tüm aşamalarında devlet kurumlarının, yerel sakinlerin ve yöre halkının, STK ların, medyanın ve diğer çıkar gruplarının sürece nasıl dâhil edileceğine açıklık getirmek için geliştirilmiştir. Bu plan, projeden etkilenen insanları ve projeden etkilenen diğer grupları, Proje ve onun potansiyel etkileri konusunda devamlı ve yapıcı bir biçimde bilgilendirmek ve aynı taraflarla aynı biçimde müzakere yürütmek için tasarlanmış, süregelen ve çok yönlü bir plandır. Planın hazırlanmasında EnerjiSA, IFC nin Etkin İstişare ve Bilgilendirme Yoluyla Daha İyi İş Yapma İyi Uygulamalar Elkitabı (Ekim 1998) başlıklı metninde ortaya konulan halkla istişare ve halkın bilgilendirilmesine ilişkin yönergelerini dikkate almıştır. Köprü Projesi kapsamındaki arazi edinimi sürecinin bir parçası olarak paydaş katılımı, Paydaş Katılım Planı ile uyumlu bir biçimde gerçekleştirilmiştir. Bu sürecin detayları Bölüm 6 da verilmektedir. Köprü HES Projesi YYEP Eylül 2009 23