MÜHENDÝSLÝK ÖLÇMELERÝ NEDÝR? NE OLMALIDIR? ÖZET Þ. KUÞÇU 1 Mühendislik Ölçmeleri terimi, yüklendikleri içerikleri tam karþýlamasa da, Ýngilizcede ki Engineering Surveys veya Almancada ki, Ýngenieurvermessung terimlerinin Türkçe ye çevirisi ile dilimize girmiþtir. Ülkemizde bu konu, baþta inþaat ve madencilik endüstrisi ile ilgili alanlar olmak üzere, çeþitli disiplinlerdeki mühendislik projelerinin planlama, projelendirme, uygulama ve uygulama sonrasý aþamalarýnda gereksinim duyulan topoðrafik ölçme ve iþlemler olarak bilinmektedir. Bu hizmetler, genelde, son zamanlara kadar, ya bu projelerin yapýmcýsý ve uygulayýcýsý olan mühendislik disiplininden bu konuda deneyimi olan mühendisler ya da, bu mühendislerin sorumluluðunda, topoðraf olarak bilinen meslek elemanlarý tarafýndan yürütülegelmiþtir. Özellikle ülkemizde, Harita Mühendisliði disiplininin yeterince bilinmemesi, sektörün mülkiyet, belediyecilik (imar) ve askeri içerikli haritacýlýk alanlarýnda yoðunlaþmasý ve bunun dýþýnda kalan mesleki uygulamalarýn, uzun yýllar, birer topoðraflýk hizmeti olarak görülmesi, yukarýda belirtilen yaklaþýmý daha da güçlendirmiþtir. Ancak son zamanlarda, gerek uygulamalarla ilgili gereksinimlerin ve sektör ile ilgili teknolojik geliþmelerin zorlamasý, gerekse Harita Mühendisliði disiplinin bu projelerdeki rolünün ve öneminin ilgililerce kavranmasý, Ülkemizde de bu durumun deðiþimini hýzlandýrmýþtýr. Amerika Birleþik Devletlerinde, (ABD de) Lisanslý ölçme mühendislerinin tüm zamanlarýn %60 ýna varan bölümünü, sadece inþaat mühendisliði projelerinde ihtiyaç duyulan ölçme içerikli hizmetler (Construction Surveying) için harcamalarý, konunun önemini ve uygulama alanýnýn geniþliðini gösteren bir gösterge olarak deðerlendirilebilir. Bildiride, Mühendislik Ölçmeleri konusunun dünyadaki ve ülkemizdeki görev ve fonksiyonlarý deðerlendirilmekte; deneyimlerimizden de yararlanýlarak, ülkemizdeki sorunlarý, geliþmesi ve geleceði ile ilgili bazý görüþ ve önerilere yer verilmektedir. Anahtar kelimeler: Mühendislik ölçmeleri, proje ölçmeleri, deformasyon ölçmeleri, endüstriyel ölçmeler. 1 ZKÜ., Mühendislik Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Müh. Bölümü, 67100, Zonguldak, Türkiye, senolkuscu@yahoo.com WHAT IS ENGINEERING SURVEYS? WHAT SHOULD IT BE? ABSTRACT The term Mühendislik Ölçmeleri is adopted into Turkish from the English term Engineering Surveys and from the German term Ýngenieurvermessung although it does not embrace the contents encumbered onto it. In Turkey, this is referred to as topographic surveys and procedures required in the stages of planning, preparing projects, application and post-application of engineering projects in various disciplines, especially the ones in relation with construction and mining industries. These tasks have, so far, been carried out by experienced engineers, who originally come from related engineering disciplines and are producers and executers of these projects, or by technicians under responsibility of engineers. Since, in Turkey, Surveying Engineering discipline is not adequately known and the industry focuses on in the fields of delineating borders of properties, municipal zoning and military content mapping, they have considered the practice outside these fields as technician tasks. Therefore this approach has reinforced the approach given above. However, the compulsion imposed by the requirements coming from the practice and technological advancements in the industry and also comprehension of the role and importance of Surveying Engineering discipline in these projects by the authorities have given rise to accelerated change in this situation in Turkey. The fact that Professional Surveying Engineers in United States of America spend 60% of their time solely in surveying tasks required in construction surveying projects can be considered as an indicator of importance of the subject and wideness of practice field. The tasks and functions of Engineering Surveys in the world and our country are evaluated in this presentation, and some remarks and suggestions derived from our experiences are also given in relation with the problems encountered in our country, improvements made and what future holds for Engineering Surveys. Keywords: Engineering surveying, project surveying, deformation surveying, industrial surveying., 1. GÝRÝÞ Bilindiði üzere Mühendis sözcüðü Arapça dýr ve Geometri, anlamýndaki Hendese sözcüðünden türetilmiþtir. Yunanca bir sözcük olan Geometri ise, yer-arazi ölçme ve 1 2

hesaplamasý anlamýndadýr. Bu iliþkiler nedeniyle, bazý batý ülkelerinde harita mühendisliði ile ilgili iþler yapan kiþilere geometriyi uygulayan anlamýnda (jeometer) denilmektedir. Ülkemizin köklü kuruluþu olan Ýstanbul Teknik Üniversitesi nin baþlangýcýný da, Orduya, uzman subay yetiþtirilmek üzere, 1773 tarihinde, Haliç Tersanesinde açýlan Hendese Odasý olduðu bilinmektedir. Geometri ile mühendisliðin bu özdeþliði, çaðlar boyunca, doðuda ve batýda, mühendis denildiðinde akla ilk ölçmecilerin gelmesine neden olmuþtur. Diðer yandan, bilim tarihi incelendiðinde de ölçme biliminin, tarihin baþlangýcýndan günümüze, her dönemde, önemini koruduðu, diðer uygulamalý bilimler yanýnda yer aldýðý; doðuda ve batýda bir çok ünlü düþünür, matematikçi ve astronomun ölçme bilim ve sanatý ile ilgilendiði de bilinmektedir. Konunun tarihi geçmiþi incelendiðinde, örneðin, Romalýlarýn gerçekleþtirmiþ olduðu su tünellerinin ölçmesiz mümkün olamayacaðý bilinmektedir. Newton un Dünya çevresinin yeterince güvenilir belirlenememesi nedeniyle, ünlü Gravite Teorisini açýklamasýný 15 yýl geciktirmesi; Napolyon dönemindeki, Süveyþ Kanalýnýn açýlmasý projesinde, baþlangýçta yapýlan bir nivelman hatasý (Ak Deniz ile Kýzýl Deniz arasýnda 29 feet, (8.8 m) kot farkýnýn ortaya çýkmasý) nedeniyle vazgeçilmesi; 1827 yýlýnda açýlan Erie Kanalý inþaatýnda, yeterli ölçü hizmeti verilemeyiþi nedeniyle inþaatýn uzun yýllar aksamasý ve gecikmesi; günümüzde, özellikle, Batý ülkelerinde, iþin baþýnda sorumlu Maden Ölçme Mühendisi bulunmadýkça yeraltý maden ocaklarýnýn çalýþtýrýlmamasýnýn yasal düzenlemelerde yer almasý gibi örnekler geçmiþten günümüze, ölçmenin ve ölçmecinin mühendislik uygulamalarýndaki rolünü ortaya koymaktadýr. Bu nedenledir ki günümüzde, arazide uygulanacak hiçbir planlama ve proje amaca uygun ölçü ve haritalama hizmeti ile desteklenmedikçe gerçekleþtirilmesinin mümkün olamayacaðý, ilgili tüm mühendislik disiplinleri, mimarlar ve kamuoyu tarafýndan da anlaþýlan bir gerçek olmuþtur. Bu bildirinin konusu olan mühendislik ölçmeleri, ABD baþta olmak üzere, ileri ülkelerde inþaat mühendisliði uygulamalarý ile ilgili planlama, proje geliþtirme, geometrik kontrol sistemleri oluþturma, veri toplama ve diðer ilgili fiziksel ölçmeleri yapma, elde ettiði verileri kullanma ya da kullanýcýlara sunma iþlevleri ile görevli bir harita mühendisliði uðraþý olarak deðerlendirilmektedir. Ülkemizdeki anlam ve uygulama þekli ile de, mühendislik ölçmelerinin, özellikle, inþaat mühendisliði disiplini ile ilgili arazi içerikli yerüstü ve yer altý projelerin planlama, tasarým uygulama ve uygulama sonrasý aþamalarýnda ihtiyaç duyulan topograflýk ve harita mühendisliði görevleri olduðu söylenebilir. Mühendislik ölçmeleri, günümüzde, projenin konusuna göre, yol ile ilgili ise, yol ölçmeleri, su ve su yapýlarý ile ilgili ise hidrografik ölçmeler, madencilik ile ilgili ise madencilik ölçmeleri, endüstri ile ilgili ise endüstriyel ölçmeler, bina inþaatlarý ile ilgili ise inþaatyapý ölçmeleri, arazi içerikli hareketler ve deformasyonlar ile ilgili ise deformasyon ölçmeleri v.b adlarla da anýlmaktadýr. Geçmiþte bu ölçmeler, ilgili mühendislik disiplinine mensup mühendisler tarafýndan yapýldýðý ya da yaptýrýldýðý için Mühendislik Ölçmeleri olarak adlandýrýlmýþtýr. Büyük inþaat þantiyelerinde, bu hizmetlerden sorumlu olan harita mühendisleri Ölçme Mühendisi, tüm ölçme personeli ise ölçme gurubu olarak adlandýrýlmaktadýr. 2. ÖLÇME MÜHENDÝSLERÝ VE PROJE YÖNETÝCÝLERÝ ÝLE ÝLGÝLÝ ÖNEMLÝ HUSUSLAR Bilindiði üzere büyük mühendislik projelerinin gerçekleþtirilmesinde, iþin tamamýndan proje yöneticileri sorumlu olmakta ve proje guruplarýnýn içinde, ölçü iþleri gurubu da bulunmaktadýr. En baþýndan sonuna kadar, iþin her aþamasýnda sürekli görevde olan bu gurubun ve grup liderinin hizmetlerinde baþarýlý olmasýnýn; yapýlacak iþ ve iþlemlerin isabetli kararlara, dikkatli planlamaya, özenli ve sistemli arazi ve büro çalýþmalarýna, ölçme tekniði prensiplerinin eksiksiz uygulanmasýna ve insan iliþkilerine verilen öneme baðlý olduðu bilinmelidir. Bir projedeki ölçme mühendisinin baþarýlý olmasý için: Modern ölçme ve bilgi iþlem donanýmlarý ile ilgili bilgi ve beceriler açýsýndan yetenekli ve yeterli mesleki deneyime sahip olmasý; Amaca uygun yöntem ve donaným kullanýmýnýn, doðruluk kriterlerine uygunluðun ve uyumun gereðini ve önemini iyi bilmesi; Ölçme hizmetleri ile diðer iþ ve iþ guruplarý arasýndaki iliþkileri ve ölçmenin diðer iþlere olan etkilerini iyi deðerlendirip takdir edebilmesi; Gerek ölçme gurubunun gerekse diðer guruplarýn baþarýsýnda, halkla iliþkiler, yönetim ve insan iliþkileri, iletiþim becerileri gibi teknik dýþý faktörlerin önemli olduðu; ölçme gurubunun, halkla temas eden ilk gurup oluþu ve görevinin sürekliliði nedeniyle bu konuda önemli etkisinin olduðunu bilmesi; Görevli olduðu proje ve ilgili mühendislik disiplininde (örneðin maden ölçme mühendisinin maden ve jeoloji mühendisliði, yol ölçme mühendisinin yol konusunda vb.) gerekli temel bilgilere sahip olmasý; Mesleki etik konularýna önem verme; gibi hususlar göz önünde bulundurulmalý ve; Ölçme mühendisi ve gurubu, hizmetin gerektirdiði imkan, yetki ve sorumluluklarla donatýlmalýdýr. 3 4

Uygun doðrulukta, yer ve zamanda yapýlmýþ bir ölçüm ve haritalama hizmetinin projede önemli kazanç, hýz ve verim artýþý saðlayacaðý, aksi durumda ise; önemli teknik, ekonomik ve hukuksal sorunlara ve kayýplara neden olacaðý (ölçü hizmetinin, fizibilite, tasarým, plot proje uygulamasý gibi en az harcama ile en fazla ekonominin saðlandýðý bir hizmet olduðu) bilinmelidir. Uygulamanýn içindeki bir proje yöneticisinin ve ölçme iþlerinden sorumlu mühendisin; projenin niteliðine göre; Bir kazýnýn ya da dolgunun baþlangýcýný veya sonunu belirleyen bir þev ya da seviye kazýðýnýn hatalý-yanlýþ çakýlmasýnýn, Bir inþaat projesinin yanlýþ aplikasyonunun ve uyarlanmasýnýn, Bir yol inþaatýnda, bir deverin hatalý uygulanmasýnýn, Ödemeye esas olacak bir kübaj veya sanat yapýsý kazýsý miktarýnýn yanlýþ belirlenmesinin, Bir projeye altlýk oluþturacak hali hazýr (temel) haritanýn, hatalý olmasýnýn veya güncel olmayýþýnýn, Koordinat ve yüksekliði hatalý verilmiþ bir ölçme kontrol noktasýnýn, Zamanýnda ve gereðine uygun yapýlmamýþ bir röleve ölçmesinin veya ilk ve son durum plan-kotesinin, Ýki ya da daha fazla giriþ noktasýndan yönlendirilerek açýlan bir tünel-metro inþaatýnýn hatalý yönlendirilmesinin ya da kotlandýrýlmasýnýn, Eksik ve hatalý bir yeraltý maden imalat haritasýnýn, Yeri isabetli belirlenmemiþ noktadan alýnan bir tek kazý-dolgu kesitinin, Bir kuyu inþaatýndaki yanlýþ þakullemenin, ne gibi teknik, ekonomik ve hukuksal sorunlara, kazanýmlara ya da kayýplara neden olabileceðini takdir edebilecek bilgi ve deneyime sahip olmasý hizmete uygunluk ölçütü olarak deðerlendirilebilir. 3. MÜHENDÝSLÝK ÖLÇMELERÝNÝN NÝTELÝÐÝ VE ÝÇERÝÐÝ Mühendislik Ölçmeleri olarak adlandýrýlan bu tür jeodezik hizmetleri diðerlerinden ayýran bazý önemli farklar aþaðýdaki baþlýklarda toplanabilir: Amacýn hizmete özel oluþu: Mühendislik ölçmelerinin amacý bir baþka mühendislik disiplini ile ilgili arazi içerikli bir uygulamaya jeodezik hizmet vermektir. Doðruluk ölçütleri açýsýndan farklýlýk: Doðal olarak, hizmete özel ölçmeler için, iþin özelliðine göre özel doðruluk standartlarý gerekmektedir. Zamanlama, süre ve gereksinim açýsýndan farklýlýk: Bir proje ile ilgili mühendislik ölçmelerinin zamanlamasý, süresi ve gereksinim yoðunluðu, projenin süresine ve diðer iþ guruplarýndaki faaliyetlere baðlýdýr. Proje konusunda bilgi sahibi olunmasý gereði: Hizmeti verenlerin, jeodezik bilgi ve beceriler yanýnda, ilgili proje ve meslek disiplininde de bazý temel bilgilere sahip olmasý gerekmektedir. Neden olabileceði sorunlar ve sorumluluklar açýsýndan farklýlýk: Hatalý veya yanlýþ yapýlmýþ ölçüler, düzeltilmesi çok zor oluþumlara, kayýplara ve hatalý kararlara neden olmaktadýr. Bu konudaki batý kaynaklý literatürün içerikleri incelendiðinde; Proje planlamasý, inþaat-yapý ölçmeleri, mühendislik fotogrametrisi; ulaþtýrma, yol tünel ölçmeleri; yeraltý (alt yapý) hatlarý ölçmeleri, boru hatlarý ölçmeleri, deformasyon ölçmeleri, hidrografik ölçmeler, madencilik ölçmeleri, endüstriyel ölçmeler, gemi inþaatý ölçmeleri gibi konularý içerdiði görülmektedir. Bu konulardan bazýlarý ile ilgili olarak, lisans ve önlisans bölümlerinin; öðretim planlarýnda derslerin bulunduðu ve yazýlmýþ kitaplarýn olduðu bilinmektedir. ABD de, lisanslý ölçme mühendislerinin tüm zamanlarýnýn %65 ini inþaat mühendisliði projeleri ile ilgili ölçme hizmeti konularý için harcamalarý, Harita Mühendisliði nin Ýnþaat Mühendisliði içinde bir disiplin olarak görülmesine neden olmuþtur. Mühendislik Ölçmeleri biliminin Madencilik Sektöründeki uygulamasý ise tüm dünyada, Maden Haritacýlýðý (Ýngilizce de Mine Surveying, Almanca da Markscheidekunde) olarak bilinmektedir. 4. ÜLKEMÝZDEKÝ MÜHENDÝSLÝK ÖLÇMELERÝ UYGULAMALARININ DEÐERLENDÝRÝLMESÝ Ülkemizde Harita Mühendisliði uygulamalarýnýn, genelde, kadastro (mülkiyet), belediyecilik (halihazýr harita yapýmý, imar uygulamalarý) ve askeri alanlarda yoðunlaþtýðý; bunun dýþýnda kalan mesleki uygulamalarýn ise, uzun yýllar, birer topoðraflýk (teknisyenlik) hizmetleri olarak görüldüðü, yeterince ilgi görmediði söylenebilir. Ancak son yýllarda, bu alandaki gereksinimlerin ve beklentilerin zorlamasý, mesleki donaným ve bilgi-iþlem vasýtalarýndaki teknolojik geliþmeler ve özellikle jeodezik hizmetlerin, mühendislik projelerinin her aþamasýndaki rolünün ve öneminin ilgililerce anlaþýlmýþ olmasý gibi nedenler bu deðerlendirmenin deðiþmesini hýzlandýrmýþtýr. Diðer yandan, faaliyetlerinde harita mühendisliði hizmetlerine ihtiyaç duyan Karayollarý (TCK) Devlet Su Ýþleri (DSÝ), Türkiye Kömür Ýþletmeleri (TKÝ), Köy Hizmetleri Genel Müdürlükleri gibi önemli kamu kuruluþlarýnýn ve belediyelerin, projelerini, genelde, ihale yolu ile yürütmeleri de, hem idarelerde hem de iþi yapan özel sektör kuruluþlarýnda Harita Mühendisliði hizmetlerinin önem ve deðer kazanmasýný saðlamýþtýr. Son yýllarda, arazi 5 6

içerikli mühendislik projeleri ile ilgili ihalelerde, ihale sözleþmelerinin eklerini oluþturan, Bayýndýrlýk Ýþleri Genel Þartnamesi ve Bayýndýrlýk Ýþleri Kontrol Yönetmeliðinde, özel teknik þartnamelerde, ölçme ile ilgili konulara yer verilmesi de bu önemi göstermektedir. Bu tür kurumsal ve ülke genelindeki genel teknik düzenlemelerden kaynaklanan gereksinimlerin, ancak harita mühendisliði eðitimi almýþ kiþilerce karþýlanmasý mümkün olabildiðinden, mühendislik uygulamalarýnda harita mühendislerinin istihdamýný kendiliðinden zorunlu hale getirdiði de söylenebilir. Bilindiði üzere, ihaleli iþlerde, projelerin konumsal ve boyutsal uygulama ve kontrolü ile ilgili geometrik tamlýða; hakediþ ve kesin hesap ödemeleri ile ilgili miktar hesaplamalarýna iliþkin ölçmeler ve mülkiyete iliþkin iþlemler, sorumluluklar gerektiren önemli iþler olmaktadýr. Hizmetin bu niteliði de mühendis istihdamýný gerektirmektedir. Örneðin sadece TKÝ kurumunda, her yýl yapýlmakta olan 4045 milyon ton kömür ve 250-350 milyon m 3 dekapaj (örtü) kazýsýnýn sürekli ölçülerek, ücretinin yüklenicilere ödenmesi, hizmetin öneminin bir göstergesi olarak deðerlendirilebilir. 5. MÜHENDÝSLÝK ÖLÇMELERÝNDE DOÐRULUK GEREKSÝNÝMÝ Mühendislik Ölçmelerinin amacý, diðer mühendislik disiplinleri ile ilgili projelerine servis hizmeti vermektir. Bu nedenle, ölçmelerin doðruluðunun bu hizmeti alanýn istek ve gereksinimlerine göre belirlenmesi uygun olacaktýr. Bu temel yaklaþým yanýnda, ilgili literatürde ve genel yönetmeliklerde, mühendislik ölçmeleri ile ilgili jeodezik aðlar için bazý doðruluk ölçütlerinin verildiði görülmektedir. Mühendislik Projeleri ile ilgili ihale teknik þartnamelerinde, genellikle: Bir yol inþaatýnda, yol ince tesfiye (reglaj) yüzeyi, ± 1cm doðrulukla oluþturulur. Bir demiryolu, tünel, metro, boru hattý, kanal, kanalizasyon (vb.) inþaatýnda proje eðimi ± 0.0005 doðrulukta gerçekleþtirilir. Bir baraj ya da benzeri bir mühendislik yapýsý inþaatýnda gerçekleþtirilen imalat boyutlarý ile proje boyutlarý arasýndaki farkýn proje boyutuna oraný 1/500 den fazla olamaz. Bir tünel, metro, kuyu, veya bir inþaat iþinde, iþin proje kazý kesiti ile, gerçekleþtirilen kesit arasýndaki fark, boyutsal olarak ± 1/200; ya da alansal olarak da ± 1/500 den büyük olamaz. Bir Madencilik tasmaný ölçüsünde, ölçü doðruluðu, yatay konumda ± 0,003m den, düþey konumda ± 0,002m den az olamaz þeklinde verilmiþ doðruluk ölçütlerinin yer aldýðý görülür. Bu durumlarda, bu iþlerle ilgili Ölçme Mühendisinden, verilen bu ölçütlerin ne anlama geldiðini bilmesi ve yapýlacak ölçmelerin bu deðerlere ulaþacak doðrulukta olmasý istenir. Bunu saðlarken de iþin projesinde, þartnamesinde öngörülen doðruluk ölçütlerinin ve kot, konum, eðim boyut, alan, fark gibi deðerlerin kesin-hatasýz deðerler olarak alýnmasý, bu deðerlere ulaþmak için ölçülerin ve doðruluklarýnýn hata yayýlma ve dengeleme kurallarýna göre belirlenmesi gerekecektir. Her projenin farklý olmasý dolayýsý ile, tüm mühendislik ölçmeleri için geçerli olacak, standart doðruluk ölçütlerinin verilmesinin doðru olmayacaðý söylenebilir. Örneðin betonarme bir yapý inþaatýnda, birkaç cm düzeyinde ölçü doðruluðu yeterli olurken, çelik yapýlarda bunun mm düzeyinde olmasýnýn gerektiði bilinmektedir. Ancak mühendislik projelerinin, genelde, 1/500, 1/1000, 1/2000 gibi büyük ölçekli bir temel plan (halihazýr harita) üzerinde tasarýmlandýðý ve bu haritaya temel olan jeodezik kontrol noktalarýna baðlý olarak uygulandýðý ya da iþin sonunda, yapýlan ölçülerin bu haritalara entegre edilmesi gereði düþünülürse, bir projedeki mühendislik ölçmeleri doðruluðunun, projeye altlýk oluþturan temel planlarýn yapýmýnda aranan doðruluk ölçütlerinden daha düþük olmamasý gereði temel yaklaþým olmalýdýr. 6. SONUÇLAR VE ÖNERÝLER Ülkemizde halen 8000 dolayýnda harita mühendisi ile 5000-6000 kadar harita teknikerinin olduðu, ve her yýl, mühendislik bölümlerinden 400 dolayýnda Harita Mühendisi ve 600 dolayýnda teknikerin de mezun olduðu bilinmektedir. Buna karþýn, harita-kadastro sektörü ile ilgili üç Kamu Kuruluþumuzun son yýllardaki bütçeleri incelendiðinde, Tapu Kadastro Genel Müdürlüðünün : 2 milyon $ Ýller Bankasý Genel Müdürlüðünün : 10 milyon $ HGK nýn : 2 milyon $ dolayýnda olduðu söylenebilir. Bu deðere Belediyelerimiz ve diðer ilgili kuruluþlarýn bu kapsamdaki harcamalarý da eklenirse, yýllýk 20 milyon dolar dolayýnda (2 km lik otoyol deðerinde), bir sektör bütçesinden söz edilebilir. Halen mevcut Harita Mühendislerinin önemli bir bölümünün bu bütçeyi kullanan kuruluþlarýn iþtigal alanlarý dýþýnda istihdam edildikleri bilinse de, bu kaynaðýn, yukarýda sayýsý belirtilen meslek mensuplarýnýn refah içinde varlýklarýný sürdürebilmeleri ve sektörün geliþmesi için yeterli olamayacaðý aþikardýr. Bu kaynaðýn arttýrýlmasý için de 7 8

meslektaþlarýmýzýn yeni görev ve fonksiyonlar üstlenmeleri; kendilerine yeni çalýþma alanlarý yaratýlmasý; mevcutlarýnýn geniþletilmesi, sunulan hizmetlerin deðer bulmasý zorunlu görülmektedir. Bu çerçevede dünyadaki geliþmeler ve ülkemizdeki durum deðerlendirildiðinde, geliþmeye ve geniþlemeye en uygun alanlarýnýn baþýnda, coðrafi tabanlý bilgi sistemleri, deðiþik sektörlerle ilgili mühendislik ölçmeleri, arazi toplulaþtýrmasý, gayrimenkul deðerlendirmesi gibi alanlarýn geldiði söylenebilir. Mühendislik ölçmeleri ile ilgili hizmet alanlarýnýn geniþlemesi ve deðer bulmasý için; öncelikle, mühendislik ölçmelerini de kapsayan bir çerçeve Büyük Ölçekli Haritalar ve Harita Bilgileri Teknik Yönetmeliði uygulamaya konulmalýdýr. Bu yönetmelikte:... Kiþi ve kuruluþlarýn izin gerektiren arazi içerikli her türlü planlama, proje, inþaat ve hammadde üretim faaliyetleri, ülke jeodezik sistemine baðlý grafik altlýklara ve konum verilerine uygun olarak gerçekleþtirilir. Faaliyet sonrasý durumu yansýtan konum verileri, ilgili idareye teslim edilir mealinde bir maddenin yer almasý saðlanmalýdýr. Bu genel yönetmelik maddesinin, daha sonra, Maden ve Endüstriyel Hammaddeler Ýmalat Haritalarý, Hidrografik Ölçmeler, Yapý ve Deformasyon Ölçmeleri, Altyapý Kadastrosu gibi konularda hazýrlanacak teknik yönetmeliklerle desteklenmesi, sektörümüze geniþ uygulama alanlarý saðlayacaktýr. Bu çerçevede, ayrýca; Arazi içerikli (coðrafi tabanlý) bilgi sistemi uygulamalarýnýn, Madencilik Bilgi Sistemi, Hidrolik Yapýlar Bilgi Sistemi, Yol ve Yol Boy Bilgi Sistemi, Su ve Kanalizasyon, Alt Yapý Hatlarý Bilgi sistemi gibi uygulamalar, arazi içerikli projeler için yapýlmalýdýr, Yapýlardaki deprem hasarlarýnýn deðerlendirilmesinde ve yapýlacak güçlendirme tasarýmlarýnda, yapýda meydana gelen deformasyonlarýn temel göstergeler olduðu bilinmektedir. Bu amaca hizmet etmek üzere, öncelikle, deprem riskli bölgelerde yapýlacak okul, hastane, kýþla gibi önemli toplumsal yapýlar üzerinde, en az iki özel Deprem Röper Noktasý nýn tesisi ile, bu noktalarýn konumlarýnýn TUS uygulamasý kapsamýnda GPS tekniði ile belirlenmesi, Mühendislik uygulamalarý ile ilgili iþlerde ve kuruluþlarda çalýþan meslektaþlarýmýzýn asli görevleri yanýnda maloluþ, þartname, analiz, hakediþ iþleri; iþ güvenliði, toplam kalite, halkla iliþkiler, meslek mevzuatý, proje yönetimi gibi konularda da kendilerini yetiþtirmeleri, Ülkemizdeki Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliði Öðretim Planlarýnda, modern ölçme ve bilgi-iþlem yöntemlerinin ve donanýmlarýnýn mühendislik ölçmelerine uyarlanmasý, meslek mevzuatý, proje yönetimi, ihale mevzuatý gibi konularýn ve derslerin yer almasý, Ülkemizde Mühendislik Ölçmeleri konusunda uzmanlaþmýþ mühendislik bürolarýnýn ve firmalarýnýn oluþmasý, sektörümüzün geliþmesi ve meslektaþlarýmýzýn yeni iþlevler üstlenmesi açýlarýndan yararlý görülmektedir. KAYNAKLAR Brinken, R.C., Walf, P.R., (1984). Elemantary Surveying. Demirkol, Ö. (2002). SÜ Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliði Bölümü 30. Yýl Sempozyumu, Konya. Engineering Surveying Manual, (1985). ASCE, No : 64. Erkaya, H., Ark., (2003). Mühendislik Ölçmeleri Uygulamalarý Ve Ülkemizdeki Sorunlarý, Türkiye 9. Harita Kurultayý, Ankara. Galipoðullarý, N., (2001). Þantiye Yöneticileri Ýçin Ýnþaat Yönetimi. Irvine, W., (1988). Surveying For Construction. Kavanagh, B.F., (1989). Surveying With Construction Aplications. Kuþçu, Þ., (2003). ZKÜ Mühendislik Fakültesi, Proje Ölçmeleri ve Proje Yönetimi Dersleri Ders Notlarý. Richarden, P., (1984). Project Surveying. Schofield, W., (1984). Engineering Surveying. TCK Genel Müdürlüðü Etüt Proje Mühendislik Hizmetleri Teknik Þartnamesi, Uren, J., Price, (1984). Calculations For Engieering Surveys. 9 10

ÖZET MÜHENDÝSLÝK EÐÝTÝMÝNDE ETÝK G. KIZILSU 1 Çaðýmýzýn yeni teknolojileriyle bütünleþen eðitim standartlarý bizlere iyi eðitimli, ufku açýk, bilinçli, çözüme yönelik düþünen mühendisler kazandýrmaktadýr. Yeni eðitim sisteminin içinde gözardý edilmemesi gereken en önemli hususlardan biri ise "ETÝK" tir. Öðrencilikten baþlayarak mühendislik ölçmelerinde etik hareket etmenin sosyo-ekonomik önemi vurgulanmalýdýr. Hayatýn her aþamasýnda ve her zaman bize getiri saðlayan ahlaki kurallar eðitimin içinde de öðrenciye verilerek mesleki anlamda önce manevi kazanç hazzý kazandýrýlmalýdýr. Bu da eðitimci, eðitim kurumu ve meslek odasý üçgeninin yoðun çabasý ile gerçekleþtirilebilir. Anahtar kelimeler : Etik, eðitim, mühendislik. ABSTRACT ETHIC IN ENGINEERING EDUCATION Education standards integrating with the new technologies of our age earns us well educated, having broad view, conscious, analytic thinking engineers. One of the most important points which must be considered in the new education system, is "ETHIC". Ethics which gain us in every stage of life must be given to the student in the education and must gain moral income pleasure in professional manner. Keywords : Ethic, education, engineering. 1. GÝRÝÞ Türkiye' deki üniversitelere baktýðýmýzda çoðunluðunun eðitim sistemini yenileyerek daha iyi öðrenciler yetiþtirmek adýna birtakým giriþimlerde bulunduðunu görmekteyiz. Bazýlarý kullandýklarý teknolojileri yenilemekte, bazýlarý eðitimcilerini geliþtirmekte bazýlarý 1 ÝTÜ, Ýnþaat Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Müh.Bölümü, Maslak 80626, Ýstanbul, Türkiye, kizilsu@itu.edu.tr ise ders programlarýný düzenleyerek en iyiye ulaþma çabasýndadýrlar. Hem eðitim açýsýndan hem de profesyonellikteki iþ ve baþarý anlayýþý açýsýndan en önemli deðiþiklik bireylere yerleþtirilmesi gereken etik sorumluluktur. Etik kurallarýnýn en dikkat çekici rolü mühendisliðin sürekli geliþimini saðlamasýdýr. Etik, bir mühendisin bütün profesyonel hareket ve kararlarýnýn yönlendirilmesinde etkilidir. Üniversite eðitiminde bireylere teknik ve etik sorumluluklarý verilmeli, hangi düþünce ve hareketlerin ahlaki olduðu anlatýlmalý, öðrencinin iyi-kötü, doðru-yanlýþ ayýrýmýný yapabilmesi saðlanmalýdýr. Öncelikle öðrenci öðretim hayatý boyunca mesleki konularý iyi öðrenmeli, karþýlaþacaðý problemleri iyi analiz edebilmeli, sorumluluklarýnýn ve yeteneklerinin farkýnda olmalýdýr. 2. "ETÝK" NEDÝR? Etik, felsefenin baþlangýcýndan beri filozoflarýn üzerinde durduðu önemli bir konudur. Platon ya da Aristoteles gibi tanýnmýþ bir çok filozofun "erdem nedir?", "adalet nedir?" gibi pek çok soru demetiyle uðraþtýðý bilinmektedir. Çok farklý tanýmlamasý olan etik üç farklý ve ana anlamýyla ele alýnmalýdýr. "Etik" sözcüðü bazen ahlak anlamýnda, yani belirli bir grupta, belirli bir zamanda, kiþilerin birbirleriyle iliþkilerinde deðerlendirmelerini ve eylemlerini belirlemeleri beklenen deðerlendirme ve davranýþ normlarý sistemleri anlamýnda kullanýlmaktadýr. Bunlar yazýlý olmayan norm sistemleri, ya da belirli bir zamanda, belirli bir kültürde neyin "iyi" neyin "kötü" olduðuna iliþkin norm sistemleri, dolayýsýyla kiþilerin genel olarak neleri yapmalarý, neleri yapmamalarý gerektiðini dile getiren deðiþik ve deðiþken norm sistemleridir. Bu yazýlý olmayan norm sistemlerine "ahlak normlarý" denebilir. Diðer baðlamda "etik" sözcüðü, bir yazýlý normlar bütünü, bir grup insanýn belirli amaçlarla oluþturduðu norm bütünleri anlamýnda kullanýlmaktadýr. Böyle belgeler, o amaç için türetilmiþ normlardan veya mevcut normlar arasýndan seçilmiþ ve evrensel olarak geçerli kýlýnmak istenen belgelerdir. Meslek etikleri baðlamýnda "etik" sözcüðü, böyle normlarla uðraþan araþtýrma alanlarý anlamýnda da kullanýlmakta olup, etiðin bu anlamý, "mesleki etik" ile "evrensel etik" tartýþmalarýyla en yaygýn olanýdýr. "Etik" sözcüðü bir de insansal bir fenomen olan etik fenomeni hakkýnda doðrulanabiliryanlýþlanabilir bilgi ortaya koyan ya da koymasý beklenen felsefe dalýný dile getirmek için de kullanýlmaktadýr. Etik deðer ve etik deðerlere iliþkin felsefi bilgi de, herhangi bir ahlaklýlýk bildirgesinin geliþtirilmesi ve uygulanmasý için onsuz olamayacak bir koþul olduðu gibi, günlük yaþamda, belirli durumlarda insan onuruna zarar vermeden eylemde bulunabilmenin de ana koþuludur (Kuçuradi, 2003). 11 12

3. MÜHENDÝSLÝK EÐÝTÝMÝ Ülkemizde þimdiye kadar bir çok deðerli mühendis ve bilim adamý yetiþtirilmiþ ve çok deðerli projeler gerçekleþtirilmiþtir. Fakat geliþen teknolojiye ayak uydurmak, yurt dýþýnda da yer bulabilmek ve yabancý projelerde çalýþabilmek için diplomalarýmýzýn yurt dýþýndaki geçerliliði tartýþýlmaktadýr. Amerikan ve Avrupa üniversiteleriyle ayný eðitim ve sýnav sistemine sahip olmayýþýmýz verilen iyi eðitimi gölgelemektedir. Zaman, mühendislik eðitimi ve sonrasýnda uluslararasý standartlarý benimseme ve uygulama zamanýdýr. Bir çok yabancý üniversite tarafýndan kabul gören ve kullanýlan, mühendislik eðitiminde akreditasyon programýndan biri olan ABET (Accreditation Board for Engineering and Technology) üniversitelerde mühendislik, teknoloji ve uygulamalý bilimdalý eðitimindeki yenilikleri teþvik etmek ve kaliteyi temin için standardizasyonu saðlamaktadýr. Bu programlar çerçevesinde eðitimcisinden öðrencisine baþarý düzeyleri, eðitim kurumlarýnýn durumlarý, ders program içerikleri, derslerin veriliþ biçimleri, mezun iliþkileri, endüstriyel iliþkiler gibi birçok konu ele alýnarak irdelenmektedir. Akreditasyon programlarýnýn öngördüðü 21.yüzyýl mühendislik eðitimi bileþenleri: Fonksiyonel düþünme Deneysel öðrenim Parçalarý birleþtirebilme Aradaki iliþkiyi kurmak Sentezlemek Tasarý/Ýþlem/Üretim Problemleri formüle etmek Fikirleri uygulamak Takým çalýþmasý Mühendisliðin fonksiyonel esaslarý Sosyal baðlamda etik (Smerdon,1999). Bu gibi standardlarýn önem verdiði bir konu ise etiktir ve özellikle öðrencilere kazandýrýlmasý gereken bir olgu olarak bakýlmaktadýr. Türk üniversitelerinde de eðitim, artýk klasik düþüncelerden sýyrýlarak öðrenciyle diyalog halinde gerçekleþtirilmekte, öðrencinin program ve dersler hakkýndaki görüþlerine deðer verilmektedir. Üniversitelerimizde verilen dört yýllýk mühendislik programlarýnda zorunlu derslerin yanýsýra seçmeli derslerle öðrenciler kendi ilgi duyduklarý alanlara yönlendirilmektedirler. Bilim-teknoloji-eðitim dönencesi içinde öðrenciye ayný zamanda kazandýrýlmasý gereken nitelikler; Anlama kabiliyeti - profesyonel etiði net anlayabilme Ýletiþim Becerisi - etik sorunlar hakkýnda gönüllü iletiþimde bulunma Kavrama - etik sorunlarýn farkýnda olmak - etik problemlerin oluþ sýklýðýný kavrama - etik mantýðýndaki yolgösteriminin farkýnda olmak Anlayýþ - neyin "Doðru" olduðunu bilmek (ahlaki olarak) Arzu ve gönüllülük - "Doðru" olaný yapmak Etik sorunlarý çözme kabiliyeti - geleneksel mühendislik araþtýrma metodlarýný kullanarak, yani: - seçenekleri listelemek - seçenekleri denemek - bir karara varmak, ve en önemlisi - eylemde bulunmak! (http://www.asce.org) 4. EÐÝTÝMDE ETÝÐÝN ROLÜ Eðitimi boyunca öðrenciye, kendini bir mühendis olarak teknik ve etik sorumluluk altýnda hissedebilmesi için verilen öðreti ve tecrübe onu ilerideki profesyonel hayatýnda baþarýlý kýlacak, bu da mühendisliðin geliþimine faydalý olacaktýr. Etik, mühendislik mesleðinin hayati bir bölümüdür. Bir mühendis sadece iyi-kötü ayýrýmýyla yüzyüze gelmez. Daha zoru, bir rekabet içinde seçim yaparken etik mantýðýn oluþmasýdýr. Etik bilincin oluþmasý ise eðitimle baþlar. Çünkü eðitim, hayatýmýzý ve mesleðimizi etik deðerleri koruyarak sürdürebileceðimiz ve etik çeliþkilerle yüzyüze geldiðimizde insan onurunun nerede tehlikede olduðunu gören bir göz kazanmamýza yardýmcý olacaktýr. Kiþiler, normlara uygun davranmaya zorlanabilirler, ama etik deðer korumayý istemeye ve koruyarak eylemde bulunmaya zorlanamazlar. Buna karþýlýk, öyle eðitilebilirler ki, bazýlarý böyle bir istemeyi edinebilir ve yaþamlarýnda -bu arada da meslek yaþamlarýndaböyle eylemlerde bulunabilmek için gerekli olan felsefi deðer bilgisiyle donanabilirler (Kuçuradi, 2003). Eðitim hayatýnda öðrencinin dürüst bir tavýr içinde olup olmadýðý, akademik olarak dürüst çalýþýp çalýþmadýðý denetlenmelidir. Örneðin verilen bir ödevde bir diðer arkadaþýnýn ödevinden kopya çekmesi, diðer arkadaþýnýn çalýþmasýný kendinin olarak göstermesi, takým çalýþmasýnda çalýþan arkadaþlarýný istismar etmesi bir göstergedir. Bu gibi durumlarda eðitimci problem ya da ödev hakkýnda sorular sorarak, yapýlanýn yanlýþlýðý hakkýnda konuþarak sorunu çözmelidir. Yaratýcýlýk, genelde fikirlerin paylaþýmý ve metodlarýn 13 14

tartýþýlmasý ile ortaya çýkar. Bu yok edilmemelidir. Sýnýflarda konu hakkýnda yaratýlan tartýþma ortamýyla konu üzerinde sözlü iletiþim ve paylaþým saðlanabilir (Ybarra, 1999). Akreditasyon programlarýnýn öngördüðü çýktýlara ulaþmaya çalýþýrken ders programýna "mühendislik etiði" adý altýnda temel bir ders ile de bu bilinç öðrencide oluþturulmalý, akademik dürüstlük iþlenmeli, tartýþýlmalý ve hatta bu konuda öðrencilere kompozisyon ya da bir araþtýrma ödevi verilmelidir. 5. ETÝK SORUMLULUKLAR Mesleki etikler "Bir mesleðin üyelerine veya bir kiþiye rehberlik eden standartlar veya kurallardýr". Mühendislikte bu kurallarýn en önemli ikisi; Bir mühendis kendi niteliklerinin seviyesini bilmelidir Mühendisler sadece kendi sorumluluk alanlarýnda hizmet vermelidir. Vasýflarýný doðru sunmak, bir mühendisin nitelikli olmadýðý konularda hizmet istendiði durumlara düþmemesini saðlayacaktýr. Mühendisler kariyerleri boyunca mesleki geliþmelerini sürdürürler ve kendi yönetimleri altýndaki mühendislerin profesyonel geliþmeleri için fýrsat saðlarlar. Ayný zamanda yapýlan iþ ve alýnan kararlar her zaman örnek teþkil eder. Bunu düþünerek daima doðruyu arama yolunda gidilmelidir. 6. SONUÇ Mühendis önce vicdanýna, sonra mesleðine, daha sonra halkýna ve devletine karþý sorumludur. Dürüstlük hem sosyal hayatta hem de profesyonel hayatta insana daima kazandýran bir niteliktir. Önemli olan tüm meslektaþlarýmýzýn bunu benimseyerek ve benimseterek icraatte bulunmasýdýr. Þu anki eðitimin ve geliþmekte olan toplumlarýn en büyük sorunu etiktir. Kiþiye genç yaþta kazandýrýlan nitelikler o kiþinin karakterinin bir parçasý olur. Burada görev tüm eðitimcilere, eðitim kurumlarýna ve mesleki kuruluþlara düþmektedir. KAYNAKLAR Smerdon, E., T., (1999). Global Challenges In Engineering Education, Proceedings, Engineering Education in the Third Millenium, Band 1, 20-26, Leuchtturm-Verlag,. Ybarra, G., A., (1999). Ethics In Engineering Education Worldwide, Proceedings, Engineering Education in the Third Millenium, Band 1, 95-99, Leuchtturm-Verlag. Kuçuradi, Ý.,(2003). Etik ve "Etikler", TMH Dergisi, Sayý: 420, 7-10, Ýstanbul. http://www.asce.org Bir mühendisin teknoloji ve mühendislikteki yeniliklere ayak uydurabilmek için, mesleðine ve çalýþtýðý kurum ve kiþilere karþý mühendislik becerilerini sürekli olarak geliþtirme sorumluluðu vardýr. Mühendisler bu geliþmeyi, iþlerindeki eðitimler ve uygulamalý deneyim vasýtasýyla en etkili ve verimli bir þekilde elde edeceklerdir (http://www.asce.org). Bir mühendisin topluma karþý olan etik bilincinin temelinde ise toplumun saðlýk, güvenlik ve refahýný herþeyden üstün tutma sorumluluðu olmalýdýr. Etik sorumluluklar, Topluma karþý sorumluluklar Doða ve çevreye karþý sorumluluklar Ýþverene ve müþteriye karþý sorumluluklar Mesleðe ve meslektaþlara karþý sorumluluklar Kendine karþý sorumluluklar olmak üzere sýnýflandýrýlabilir. Bir mühendisin aldýðý projeyi zamanýnda ve yapýlan anlaþma uyarýnca istenilen þekilde yaparak teslim etmesi de bir sorumluluk örneðidir. Bir mühendis dürüst olmadýðý zaman, zararý yine kendinin, meslektaþlarýnýn ve sonunda toplumun göreceðini bilmelidir. 15 16

MÜHENDÝSLÝK ÖLÇMELERÝNDE STANDARTLAÞMA ÖZET E. YAVUZ 1, N. ERSOY 2, S. DEMÝRKAYA 1, M.Z. COÞKUN 3 Uluslararasý ekonomik, sosyal ve kültürel iliþkilerin son derece geliþmiþ olduðu günümüz dünyasýnda mal ve hizmetlerin alým-satým ve deðiþiminin kolaylýkla gerçekleþmesi, bunlarýn kalitelerini belirleyen standartlarla yakýndan ilgilidir. Girmek için yýllardýr uðraþ verdiðimiz Avrupa Birliðine üye ülkeler ile geliþmiþ diðer ülkelerde üretilen her türlü mal ve hizmetin bir standardý olmasýna karþýn, ülkemizde þimdiye kadar bu konuda ayrýntýlý bir çalýþma yapýlmamýþtýr. Ne yazýk ki hemen hemen her konuda imdadýmýza yetiþen Avrupa Birliði uyum paketleri, bizi bu konuda da zorunlu olarak çalýþmaya zorlayacaktýr. Ýster lokal ister global bazda olsun harita mühendislik ölçmelerinin temeli de teknolojik hizmet ve bunun üretimine dayandýðýndan, bu üretimin daha kaliteli olmasý, üretime katýlan personel (harita mühendis, harita teknikeri, harita teknisyeni v.d) in kalitesi, kullanýlan ölçme yöntemlerinin ve ölçmelerde kullanýlan ekipmanýn standartlaþmasý ile yakýndan ilgilidir. Sektörümüzde çalýþan personelin kalite ve yeterliliði, ölçme yöntemleri ve kullanýlan ekipman konusunda standartlarýn belirlenmesi konusu ayrýntýlý olarak ele alýnmamýþ, konuya sadece þimdiye deðin çýkarýlan yasal yönetmeliklerle yaklaþým gösterilmiþtir. Mal ve hizmet üretimindeki kalite sorunu ülkeden ülkeye farklýlýk göstermemelidir. Konu her ülkenin kendine özgü yapacaðý yasal düzenlemelerle çözülmeyecek kadar önemlidir. Mal ve hizmetlerin serbest dolaþýmý, bunlarýn global anlamda standartlaþmasýyla mümkündür. ABSTRACT Realizing of buying, selling and changing of goods and services easily in today s world in which economic, social and cultural relations are very developed, is related to standards that determine the qualities of them. Although, there are standards for every kinds of goods and services produced in European Community that we still try to be a member 1 YTÜ Meslek Yüksekokulu, Teknik Programlar, Bölümü Harita Programý, Maslak/Ýstanbul, yavuz@yildiz.edu.tr 2 YTÜ Ýnþaat Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliði Bölümü, Jeodezi Anabilim Dalý, Beþiktaþ/Ýstanbul, ersoy@yildiz.edu.tr 3 ÝTÜ Ýnþaat Fakültesi, Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliði Bölümü, Ölçme Tekniði Anabilim Dalý, Maslak/Ýstanbul of it, and in the other developed countries, it hasn t been done any detailed study on this subject. Unfortunately, conformity packages, which come to help for us almost in every subject, will force us to work on this subject imperatively. Since the base of engineering surveys of surveying engineering is also based on technological service and its production, getting more quality in production process and the quality of the personnel (surveying engineers, surveying technicians etc.), who works in production process, depend on standardization of the methods and the equipments used for survey. The subject of the qualification and the quality of personnel, who work in surveying sector, determination of standards related to survey methods and equipments hasn t been taken into consideration as detailed. Only some legal regulations have been made until now. Quality problem on the production of goods and services mustn t change from country to country. This subject is very important and can t be solved by legal regulations made by different countries. Free circulation of goods and services is possible, if they are standardized in global mean. 1. GÝRÝÞ Globalleþen dünyada serbest ticaret antlaþmalarý, Avrupa Birliði v.b yapýlanmalarla sermaye, mal ve hizmetlerin serbest dolaþýmý gittikçe artmaktadýr. Bu dolaþým geliþi güzel olmayýp yapýlan bazý yasal düzenlemelere uygun olarak yürütülmektedir. Özellikle mal ve hizmetlerin dolaþýmýnda yasal düzenlemelerin yanýnda kalite ön plana çýkmaktadýr. Çünkü yasal düzenlemelerde mal ve hizmetlerin dolaþýmýyla ilgili kurallar ortaya konulurken, bunlarýn kaliteleriyle ilgili ayrýntýlý düzenlemeler göz ardý edilebilmektedir. Bir mal yada hizmetin kalitesi, ister ulusal ister uluslararasý anlamda olsun, ayný standartlarda olmalýdýr. Bu, mal ve hizmeti üretenler için oldukça önemlidir. Uluslararasý pazarda önemli bir yer tutulmasý ve bunun sürekli olmasý, büyük ölçüde üretilen mal ve hizmetin kalitesine baðlýdýr. Burada da kalitenin nasýl belirleneceði ve ölçüleceði sorusu akla gelmektedir? Bu soruda bizi mal ve hizmetlerdeki standartlara ve bunlarýn standartlaþmasýna getirmektedir. Bu standartlarýn nasýl, hangi þartlarda ve kimler tarafýndan belirleneceði konunun en önemli yanýný oluþturmaktadýr. 1940 lý yýllarýn ortalarýnda Cenevre de kurulan ISO (Standartlar için Uluslararasý Organizasyon), global anlamda mal ve hizmet deðiþimini kolaylaþtýrmaya yönelik uluslararasý standartlarýn oluþturulmasýnda temel organizasyon durumundadýr. Almanya dan DIN, Ýngiltere den BSI, Fransa dan AFNOR ve Amerika dan ANSI gibi ulusal standart temsilcileri ISO üyelerinden bazýlarýdýr. ISO un yaklaþýk olarak 130 üyesi vardýr. Mal ve hizmetlerin uluslararasý deðiþimini kolaylaþtýrmak, bilimsel, teknolojik, ekonomik ve 17 18

entelektüel alanlarda küreselleþmeyi geliþtirmek için standartlarýn belirlenmesi ISO un misyonunu oluþturmaktadýr. ISO un belirlediði standartlarýn kabulü zorunlu deðil, gönüllüdür. Kullanýcýlar ile, mal ve hizmet satýn alanlarýn uluslararasý standartlara uyan firmalara, servislere ve ürünlere daha fazla güven duymalarý, günümüzde bu gönüllülüðü zorunlu hale getirmiþtir. Bir mal ya da hizmetin standartlara uygunluðunun güveni, üreticilerin deklarasyonlarýyla ya da baðýmsýz kuruluþlarca yürütülen kontrollerle saðlanýr. Günümüz dünyasýnda uzunluk ölçerlerin özelliklerinden, meyve suyu kutularýnýn boyutlarýndan tutunda gýda üretimine kadar bir çok konuda standartlar belirlenmiþ ve yayýnlanmýþtýr. 1999 un sonunda, yazýlý olarak 356 427 sayfa tutan 12 524 ISO standardýnýn olmasý konunun önemini göstermesi açýsýndan önemlidir. Kalite yönetimi ile ilgili olarak çok iyi bilinen ISO 9000 serisi standartlar, üretim iþlemlerinde her zaman önemli olmuþtur. Bir hizmet üretimi olan mesleðimizi icra edenler ISO 9000 ve diðer resmi standartlarla çok sýk karþýlaþmýþlardýr. ISO kalite belgesine sahip bir harita firmasýnýn gerek ulusal gerekse de uluslararasý bazda ihale alabilmesi açýsýndan bu belgeye sahip olmayan bir firmaya göre çok daha avantajlý olduðu açýktýr. Durumun önemini Uluslararasý Ölçmeciler Federasyonu (FIG) kavramýþ ve 1997 de yapýlan kongresinde standartlar konusu ele alýnmýþ ve konu ile ilgili bir çalýþma grubu kurulmasýna karar verilmiþtir. Oluþturulan çalýþma grubu, FIG in 1998 de Brighton da yapýlan kongresinde standartlar çalýþmasýný baþlatmýþtýr. Halihazýrda FIG in, ISO bünyesindeki 3 Teknik Komite ile iliþkisi vardýr. Bu teknik komiteler; TC59 4.Alt Komite Boyutsal Toleranslar ve Ölçümler TC211 Coðrafi Bilgi / Geomatik TC172 6.Alt Komite Jeodezi ve Ölçme Aletleri FIG içinde ISO ile ilgili olarak oluþturulan çalýþma grubunun amacý ; Ölçmecilerin uygulama alanlarý ile ilgili standartlarýn geliþtirilmesi iþleminde ISO ya teknik destek vermektir. Çalýþma grubu bu hizmeti FIG üyesi kuruluþlardan aldýðý destekle yürütmektedir. 2. HARÝTACILIK HÝZMETLERÝNDE STANDARTLAÞMA Mal ve hizmetlerin üretilmesi ile sunulmasýnda, standartlaþmanýn bir ülke ekonomisine getirisi oldukça büyüktür. Örneðin, Almanya da Fraunhofer Enstitüsü ve Dresden Teknik Üniversitesince gerçekleþtirilen ve konusu standartlaþmanýn ekonomik yararlarýyla ilgili olan bir araþtýrma sonucunda aþaðýdaki sonuçlar elde edilmiþtir (Hawerk, 2001). Standartlaþmanýn Alman ekonomisine yararý yýllýk 15 milyar dolardan fazladýr. Standartlar, ekonomiye patentler ve lisanslardan daha fazla katkýda bulunurlar. Standartlar iþine aktif olarak katýlan þirketlerin, yeni teknolojiler ve pazar taleplerine uyum saðlamalarý çok daha kolay olmuþtur. Araþtýrma riskleri ve geliþtirme fiyatlarý, standartlaþmaya katkýda bulunan þirketler için azaltýlmýþtýr. Uluslararasý standartlar kullanýldýðýnda, mal ve hizmetlerin dolaþýmýyla ilgili iþlem görme (muamele) fiyatlarý daha düþüktür. Bir harita firmasý ile ilgili standartlarýn belirlenmesinde aþaðýdaki parametreler ve onlarla ilgili standartlar göz önüne alýnabilir. A-Ölçme ekipmaný ve büro donanýmý ile ilgili standarlar Firmanýn sahip olduðu total station, nivo, hidrografi gemisi, sonar, uçuþ için kullanýlacak uçak, alým kamerasý, uydu alýcýsý gibi ölçme alet ve sistemleri, bilgisayar, printer, plotter, scanner v.b büro donanýmlarý ile veri toplama, veri iþleme, deðerlendirme ve çýktýlarýn alýnmasýný saðlayan bilgisayar yazýlýmlarý ile ilgili standartlar. Bu standartlar belirlenirken þu sorgulamalar yapýlabilir. Firmanýn sahip olduðu ölçme aletlerinin teknik özellikleri standartlara uygun mu? Aletlerin kalibrasyon ve testleri periyodik olarak yapýlýyor mu? Firmanýn kullandýðý yazýlýmlar, istenilen presizyon ve doðruluklarý saðlayabilecek yeterliktemi? B-Kullanýlan ölçme ve deðerlendirme yöntemleriyle ilgili standartlar FIG ve FIG e üye kuruluþlar ile ölçmecilerle ilgili diðer önemli kuruluþlar, bu konu ile ilgili ayrý ayrý çalýþmalar yapmalý ve yaptýklarý çalýþmalarý bir araya getirerek, çalýþýlan bölge þartlarýný da dikkate alarak proje bazýnda ölçme ve deðerlendirme yöntemlerini belirlemelidirler. Deðerlendirme sonuçlarý da ISO standartlarý olarak uygulamaya konulmalýdýr. C-Personelin sürekli eðitimi (vasýflandýrýlmasý) ve sertifikasyonu Ölçme iþlemleri ; mühendis, tekniker, teknisyen v.d ilgili personel tarafýndan yürütülür. Ülkemizde üniversiteden mezun olarak mühendis, tekniker gibi unvanlarýn, liseden mezun olarak da teknisyen unvanýnýn kazanýlmasý, ilgili sektörlerde vasýflý eleman olarak sürekli 19 20

çalýþýlmasý için genellikle yeterli görünür. Bu unvanlara sahip kiþilerde periyodik olarak bir yeterlilik aranmaz. Týp alanýnda bir doktorun geliþmelerden haberdar olmadýðýný ve bu kiþinin hastasýnýn da kendimiz olduðunu varsayarak sonuçlarýný düþünelim. Mühendislik hizmetleri içinde durum bundan farklý deðildir. Yol projelendirilmesinde yapýlacak bir hata ölümcül kazalara yol açabilir ve çok büyük ekonomik kayýplar meydana gelebilir. Bu nedenle herhangi bir dalda eðitim görmüþ kiþiler için sürekli eðitim modeli hayata geçirilmeli ve bunlarýn mesleki bilgi ve becerileri, periyodik olarak yapýlacak sertifika programlarý ile geliþtirilmelidir. Bu da ISO ile ortak çalýþma yürüten FIG e üye kuruluþlar ile üniversitelerin birlikte oluþturacaklarý bir yapýlanmayla gerçekleþtirilebilir. Ayrýca çeþitli ülkelerdeki üniversite ve meslek okullarýnda ayný branþlarda eðitim ve öðretim bütünlüðü de olmadýðýndan, unvanlarý aynýda olsa bilgi seviyeleri birbirinden çok farklý kiþiler ayný meslek grubu içinde yer alabilmekte ve haksýz rekabete neden olmaktadýrlar. Ayný branþlarda eðitim-öðretim veren deðiþik ülkelerdeki üniversiteler arasýnda ders içerik ve saatleri açýsýndan benzerlik saðlanmasý için akreditasyon çalýþmalarý yapýlmalýdýr. Bu çalýþmalar gene üniversiteler, FIG ve benzeri mesleki örgütlenmeler ile ISO nun iþbirliði çerçevesinde yürütülmelidir. Her hizmet sektörü kendi içinde farklý standartlar barýndýrmasýna raðmen, yukarýda 3 ana baþlýk altýnda verilmiþ olan standartlarý belirlemeye yönelik parametreler, mühendislik hizmetlerine yönelik hizmet sektörlerinin tamamýnda belirleyici olabilir. Bir harita firmasýnýn bu 3 parametreyi, ISO gibi geçerli bir standart kuruluþunun ön gördüðü þekilde bünyesinde barýndýrmasý, o firmanýn uluslararasý alanda serbest dolaþýmýný kolaylaþtýracak ve ona bir çok ticari kolaylýklar saðlayacaktýr. 3. TÜRKÝYEDEKÝ DURUM Ülkemizde mesleki standartlar ve standartlaþma ile ilgili henüz geniþ çaplý bir çalýþma baþlatýlmamýþtýr. 1998 de standartlaþma çalýþmasýný baþlatan FIG, bu konuda üye kuruluþlarýn destek ve önerilerini beklemektedir. Harita-Kadastro Mühendisleri Odasý bünyesindeki komisyonlardan biri olan Mühendislik Ölçmeleri Komisyonu konuyla ilgili çalýþmalarýný sürdürmektedir. Sermaye ile mal ve hizmetlerin serbest dolaþýmýnýn son derece kolaylaþtýðý, kolaylaþtýðý kadar da belirli þartlara baðlandýðý dünyamýzda biz neredeyiz sorusu gündeme gelmektedir. Ülkemizdeki harita çalýþmalarý genellikle halen yürürlükte olan Büyük Ölçekli Harita Yapým Yönetmeliði ne göre sürdürülmektedir. Günümüzde hizmet satýn alanlarýn ihtiyaçlarýna cevap vermede son derece yetersiz olan bu yönetmelik, fiili olarak geçerliliðini yitirmiþtir. Harita yapým yönetmeliðinin bu duruma gelmesi karmaþayý da beraberinde getirmiþtir. Harita yaptýran kurumlar arasýnda büyük bir kopukluk vardýr. Her kurum yaptýrdýðý iþte kendisine göre kriterler belirlediðinden, kimin ne dediði belli deðildir. Harita yapým firmalarý, hiçbir standardý olmayan donaným ve yazýlýmlar kullanmakta, ürünün kalitesinden çok görselliðine önem vermektedirler. Örneðin ülkemizde geliþtirilmiþ ve halen kullanýlmakta olan CAD tabanlý 3-4 farklý yazýlým vardýr. Bunlar kamu kurumlarý ve özel kuruluþlar tarafýndan yaygýn olarak kullanýlmaktadýr. Bunlarýn hiç birinin ISO ve benzeri bir kuruluþtan almýþ olduðu bir kalite belgesi yoktur. Hizmet üreten bir firma, günümüz dünyasýnda satýn aldýðý bir donaným ya da yazýlýmda belli standartlarý gördükten sonra onu satýn alma yoluna gitmelidir. Standartlar konusuna önem veren geliþmiþ ülkelerde sistem bu þekilde iþlerken, ülkemizde neyin belirleyici olduðu anlaþýlamamaktadýr. Bunda kimi zaman ürünün ucuz olmasý, siyasi ve politik baðlantýlar ile bilinçsizce yapýlan satýn almalar önemli rol oynamaktadýr. Harita firmalarýnýn, harita yaptýran kuruluþlara sunduklarý raporlar (ister sayýsal olsun isterse de grafik) arasýnda da tutarlýlýk yoktur. Ýki farklý firma ayný kuruluþa, benzer çalýþma yapmalarýna raðmen; farklý dizayn edilmiþ çizelgeler, krokiler, farklý çizgi kalýnlýklarý, farklý þekil gösterimleri gibi tutarsýzlýklar sergilemektedirler. Tabi bu, firmalarýn kullandýklarý yazýlým farklýlýklarýndan kaynaklanmaktadýr. Harita yaptýran kuruluþ da bu konuda gerekli hassasiyeti göstermediðinden karmaþa aynen devam etmektedir. Personel konusunda durum daha da vahimdir. Personelin görev tanýmlarý yetkili bir organ tarafýndan yapýlmadýðýndan kimin ne iþ yaptýðý belli deðildir. Özellikle inþaat sektöründeki harita iþlerinin büyük bir çoðunluðu topoðraf olarak adlandýrýlan ve çoðunlukla bu konuda eðitim almamýþ kiþilerce yürütülmektedir. Geliþmiþ ülkelerde, mühendisin büro açma þartlarý belirli kriterlere baðlanmýþ ve mühendisin sürekli eðitiminden bahsedilirken, ülkemizde diplomayý alýr almaz hemen büro açarak iþ hayatýna baþlayan ve meslek hayatý boyunca üniversitede öðrendiklerinin üzerine herhangi bir þey koymayan kiþi sayýsý az deðildir. Etkili bir meslek grubu olamadýðýmýzdan, yakýn iliþki içinde olduðumuz diðer mesleki disiplinler tarafýndan hala kim olduðumuz, ne iþ yaptýðýmýzý tam olarak bilinmemektedir. Bu mesleði ölçme aletinin arkasýna geçip bakmak olarak görmektedirler. Ýnþaat piyasasýnda büyük bir çoðunluk bizleri topoðraf olarak tanýmaktadýr. Harita mühendisinin tam anlamýyla tanýnmadýðý bir yerde harita teknikeri ve harita teknisyeni gibi unvanlara sahip yardýmcý personelimizin tanýnmasý mümkün deðildir. Bu da bizim meslek grubu olarak etkili olamadýðýmýzý ve kendimizi ifade edemediðimizi ortaya koymaktadýr. Burada hepimize özellikle odamýza ve üniversitelerimize büyük görevler düþmektedir. Kendi içinde sorunlarýný çözememiþ ve belirli bir standardý yakalayamamýþ bir meslek grubunun ülke sýnýrlarý dýþýnda býrakýn iþ almasýný, iþ teklifi bile vermesi mümkün deðildir. 21 22

4. SONUÇLAR FIG in standartlaþma çalýþmalarýyla iliþkili olarak oluþturduðu çalýþma grubunun, ISO nun bu konudaki Teknik Komiteleri ile birlikte yaptýðý standartlaþma çalýþmalarý desteklenerek yakýndan takip edilmeli ve sonuçlarýnýn ülkemizde kabul görmesi konusunda gerekli çalýþmalar yapýlmalýdýr. Ancak bu yolla sektörümüzde uluslararasý rekabet gücümüzün artacaðý açýktýr. KAYNAKLAR Greenway, L., (2003). Standards-Are They Relevant in a Surveyor s World, Presentation at the Fig Working Week, Paris. Greenway, L., (2002). FIG Guide on Standardization, Published by FIG, ISBN 87-90907- 7-5, Frederiksberg, Denmark. Greenway, L., (2001). FIG and Standards-Progress to Date, FIG Bulletin 74. Greenway, L., (2001). Standards Should Surveyors Care? Intergeo, Cologne, Germany. Greenway, L., (2000). Surveyors and Standards, Presentation at the FIG Working Week, Prague. Greenway, L., (2000). FIG Standards Network, FIG Liaison Report to ISO TC211, Plenary Meeting, Reston. Greenway, L., (1999). Standardization of the Qualifications and Certification of Surveyors an Update of a Spring Article For UK Geomatics Journal. Greenway, L., Standards and Surveyors-FIG s Past and Future Response, igreenway@compuserve.com. Hawerk, W., (2001). Standards in Cadastre Sense or Nonsense? Presentation at FIG Commission 7 Annual Meeting, Gavle, Sweden. Steve, Y.W. Lam and Conrad H.W.Tang., (2000).Responsibilities of Engineering Surveyors Under ISO 9000 in Hong Kong Construction Industry, Journal Of Geospatial Engineering, Vol. 2, No.1, pp.67-78. American Land Title Associaton For ALTA/ACSM Land Title Surveys., (1999). Minimum Standard Detail Requriments. ISO., Draft Businees Plan of ISO/TC211-Geographic Information / Geomatics. http://www.tsps.org/standards%20revisions/minstandards.htm http://www.ivsc.org/standards/index.html 23