E T M ÇALIfiANLARINDA UYKU KAL TES VE TÜKENM fil K SENDROMU

Kriz Dergisi 16 (2): 33-41 E T M ÇALIfiANLARINDA UYKU KAL TES VE TÜKENM fil K SENDROMU Z. Merey*, M. Boysan**, C. Atefl*** * Arfl. Gör., Yüzüncü Y l Üniversitesi, E itim Fakültesi. ** Arfl. Gör., Yüzüncü Y l Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Psikoloji Bölümü. *** Arfl. Gör., Ankara Üniversitesi, T p Fakültesi, Biyoisatistik Bölümü. ÖZET: Amaç: fl ortam ve uyku kalitesi iliflkisini ele alan araflt rmalar n say s her geçen gün artmaktad r. Bu çal flmada mesleki ve demografik özellikler de dikkate al nd nda uyku kalitesinin tükenmifllik düzeyleriyle ne ölçüde iliflkili oldu u araflt r lm flt r. Yöntem: Van Merkezde ilkö retim okullar nda çal flmakta olan 198 ö retmene demografik soru formu, Maslach Tükenmifllik Ölçe i ve Pittsburgh Uyku Kalitesi ndeksi uygulanm flt r. Uyku kalitesiyle mesleki ve kiflisel özelliklerin tükenmifllik düzeylerine etkisi regresyon a ac kullan larak analiz edilmifltir. Bulgular: Öznel uyku kalitesinin tükenmiflli in stresle iliflkili alt faktörleri olan Duyars zlaflma ve Duygusal Tükenme ile önemli düzeyde iliflkili oldu u bulunmufltur. Kiflisel Baflar n n daha çok mesleki özelliklerle iliflkili oldu u görülmüfltür. Sonuç: Öznel uyku kalitesi tükenmifllik düzeylerindeki art flta önemli rol oynamaktad r. Uyku kalitesini art r c önlemlerin al nmas, çal - flanlar n ifl kalitesinin artmas na ve ruh sa l - n n korunmas na katk da bulunacakt r. Anahtar Kelimeler: Uyku kalitesi, tükenmifllik sendromu, e itim çal flanlar Sleep Quality and Burnout Syndrome Among Teaching Staff ABSTRACT Objective: The studies that address risk factors of burnout syndrome make more emphasize on sleep quality as well as occupational characteristics. The aim was to assess influence of sleep quality on occupants burnout syndrome as occupational and demographical characteristics were taken into account. Method: Demographical questionnaire, Maslach Burnout Inventory and Pittsburgh Sleep Quality Index were administered among 198 teachers working in Van Centrum. Relations between occupational and demographical characteristics, sleep quality, and burnout syndrome were analyzed using regression trees. Results: Subjective sleep quality was substantially associated to Emotional Exhaustion and Depersonalization in 33

which both represent stress related dimensions of burnout syndrome. Personal Accomplishment was predicted by occupational characteristics. Conclusion: Sleep quality plays an important role on elevations of burnout scores. Interventions in order to improve occupants sleep quality will contribute to their work quality and prevent their psychological health. Key Words: Sleep quality, burn out syndrome, teaching staff GIRIfi VE AMAÇ flyerindeki ortam n sa l k üzerindeki önemli etkilerini konu alan çok say da bilimsel çal flma bulunmaktad r. Araflt rmalar iflteki s - k nt lar n uyku bozuklu u, psikolojik problemler, somatizasyon ve sa l k durumundaki bozulmalara neden olan önemli bir risk faktörü oldu unu ortaya koymaktad r (Nasermoaddeli ve ark 2002, Landbergis 1998, Demiral ve ark 2006; Bosma ve ark 1998). flteki tükenmifllik, ifl yerindeki süre en duygusal ve kifliler aras olumsuz koflullar n neden oldu u stresler karfl s nda kiflilerin uzam fl psikolojik tepkisi olarak tan mlanmaktad r (Maslach 2003). Tükenme özel yaflamda ve ifl yaflam nda önemli sorunlar birlikte getirebilmektedir. Tükenme düzeyindeki art fl psikosomatik bozukluklara, evlilik ve aile yaflant s nda bozulmalara, uyku bozuklu u, alkol ve madde kullan m nda art fla neden olmaktad r (Arslan ve ark 1996, Çam 1992, Ergin 1992).Tükenmifllik büyük önem tafl yan bir kavram olmas na karfl n aç k ve tek bir flekilde yap lan bir tan mlamayla ifade edilmesinde güçlükler bulunmaktad r. Yap lan çal flmalarda kavram, genellikle kullan lan ölçme arac n n ele ald biçimiyle kullan lmaktad r. Bunun yan s ra, tükenmifllik kavram pek çok boyutu içinde bar nd rmaktad r. Yap lan çal flmalar tükenmifllikle iliflkili olarak befl boyutun varl n göstermektedir. Bunlar, genel tükenmifllik (bezmifllik, yorgunluk, vs.), zihinsel tükenmifllik, motivasyonsuzluk veya ifllevsellikte düflme, fiziksel tükenmifllik ve uykuda bozulma (Watt ve ark 2000, Dalakas 1998). Tükenmifllik kavram genellikle söz konusu boyutlar içinde ilk üç boyutla temsil edilmektedir. Buna karfl n, tükenmifllikle ilgili çal flmalarda fiziksel tükenmifllik ve uykudaki bozulma göz ard edilmektedir (Maslach ve ark 1992). Tükenmifllik durumu, genellikle, kiflilerin maruz kald klar uzun süreli stres durumlar nda gözlenmektedir (Lewis ve Wessely 1992). flyerindeki çal flma ortam nda yaflanan kifliler aras uyumsuzluk, düflük sosyal destek ve a r ifl yükü tükenmiflli e sebep olan risk faktörlerinin bafl nda gelmektedir (Hardy ve ark 1997, Bültmann ve ark 2002, Demerouti ve ark 2001). Ayn zamanda yüksek psikolojik beklentiler, s n rland r lm fl karar alma yetkisi ve uykudaki bozulmalarla birleflerek iflle iliflkili sorunlar n art fl na etki etti i gözlenmifltir (Theorell ve ark 1988). Uyku problemlerinin tükenmeyle aras ndaki iliflkiyi ortaya koyan çal flmalar n say s nda son y llarda bir art fl gözlenmektedir. Genifl örneklemli kesitsel çal flmalar, uyku kalitesi ve tükenmifllik aras ndaki güçlü iliflkiye iflaret etmektedir (Åkerstedt ve ark 2002, Åkerstedt ve ark 2004). Yine vardiyal çal flman n sirkadyen ritimdeki bozulmalarla birlikte çal flanlarda tükenmiflli e neden oldu u bildirilmektedir (Åkerstedt ve Landstrom 1998, Shen ve ark 2006). Sucuo lu ve Kulo lu (1996) özel e itim veren ö retmenlerde tükenmiflli in mesleki zorluklarla iliflkili oldu unu göstermektedir. Ankara da 1462 ö retmenin kat ld bir çal flmada tükenmiflli in çal flma süresi ile negatif yönde iliflkili oldu u, üstlerle olumlu iliflkilerin ve çal - flanlar n mesleklerinin verimlili ine ve gelece- ine iliflkin olumlu de erlendirmelerinin ise çal flanlar tükenmeden korudu unu göstermektedir (Dolunay ve Piyal 2003). Yurtd fl nda yap lan bir çal flma ngiltere deki ilk ve orta ö retimde görev yapan ö retmenlerin uyku kalitesiyle iflteki problemleri büyütme ve iflyeri sorunlar aras nda yak n iliflkinin varl n bildirmektedir (Cropley ve ark 2006). 34

Bu çal flmada Van Merkez ilkö retim okullar nda görev yapmakta olan ö retmenlerin uyku kalitesi, mesleki ve kiflisel özelliklerinin tükenmifllikle olan iliflkisi araflt r lm flt r. YÖNTEM VE GEREÇLER Örneklem Araflt rman n örneklemini Van Merkezde çal flmakta olan 82 si (%41.41) branfl ve 116 s (%58.59) s n f ö retmeni olmak üzere toplam 198 ö retmen oluflturmufltur. Çal flman n örneklemine dahil edilen ö retmenler, 2007-2008 ö retim y l nda Van Merkezde bulunan ilkö retim okullar nda görev yapmakta olan ö retmenler aras ndan gelifligüzel örnekleme metoduyla seçilmifltir. Araflt rmaya kat lanlar n büyük ço unlu unun evli (%75.76) oldu u gözlenmifltir. Çal flmaya kat lmay kabul edenlerin büyük ço unlu unu erkekler (67.68%) oluflturmaktad r. Örneklemin yafl ortalamas 33.61 ve standart sapmas 7.335 dir. Veri Toplama Araçlar Anket Formu Çal flmaya kat lanlar n yafl, cinsiyet, medeni durumlar n n yan s ra; s n f ve branfl ö retmenlerinin oran n belirleyebilmek için sorulan alan sorusu, haftal k çal flma saati, meslekteki çal flma süresiyle iliflkili bilgilerin araflt r ld bir anket haz rlanm flt r. Ayn formda ö retmenlerden mesleki ifllevsellikleriyle iliflkili olarak, Mesle inizi ne kadar ifllevsel buluyorsunuz? sorusunun 0 (hiç) ve 4 (tam anlam yla ifllevsel) aras nda bir ölçek üzerinde de erlendirmesi istendi. Maslach Tükenmifllik Ölçe i (MTÖ) Ölçek her birinde beflli likert tipi ölçüm yapan 22 sorudan oluflmaktad r. Duygusal Tükenmifllik, Kiflisel Baflar, Duyars zlaflma olmak üzere üç alt boyutu vard r. Cronbach alpha de erleri Duygusal Tükenmifllik alt ölçe i için 0.90, Kiflisel Baflar alt ölçe i için 0.71 ve Duyars zlaflma alt ölçe i için 0.79 olarak bildirilmifltir (Maslach ve Jackson 1986). Duygusal Tükenmifllik ve Duyars zlaflma boyutlar olumsuz ve Kiflisel Baflar boyutu ise olumlu yan tlar içermektedir. Türkiye'de geçerlik ve güvenirlik çal flmas Çam (1992) taraf ndan yap lm flt r. Pittsburgh Uyku Kalitesi ndeksi (PUK ) Her bir ö retmenin son bir ay içindeki uyku kalitesini belirlemek için konuyla iliflkili en yayg n kullan ma sahip ölçme arac olan Pittsburgh Uyku Kalitesi ndeksi (PUK ) kullan ld. Bireyde öznel uyku kalitesini, uyku miktar n, uyku bozuklu unun varl n ve fliddetini de erlendirmemizi sa layan ve 19 soru içeren PUK, Buysse ve arkadafllar (1989) taraf ndan gelifltirilmifltir. Ölçe in iç tutarl l 0,83 ve 28 günlük test tekrar test güvenirli i r=0,85 olarak bildirilmifltir. ndeks öznel uyku kalitesi, uyku gecikmesi, uyku süresi, uyku verimlili i, uyku bozuklu u, uyku ilac kullan m ve gündüz ifllerinde bozulman n de- erlendirildi i yedi ö eden oluflmaktad r. Her bir indeksin yan t belirti s kl na göre 0-3 aras nda puanlanmaktad r. Puanlama, geçen ay boyunca hiç olmam flsa 0, haftada birden az ise 1, haftada bir veya iki kez ise 2, haftada üç veya daha fazla ise 3 olarak yap lmaktad r. Elde edilen yüksek de erler uyku kalitesinin kötü, uyku bozuklu u seviyesinin yüksek oldu unu göstermektedir. Ölçe in uyku bozukluklar n n belirlenmesinde tan sal duyarl l %89.6, özgüllü ü %86.5 tir (Buysse ve ark 1989, Buysse ve ark 1991). PUK nin Türkçe formunun uyarlamas A argün ve arkadafllar (1996) taraf ndan yap lm flt r. fllem Kat l mc lara anket, Maslach Tükenmifllik Ölçe i (MTÖ) ve Pittsburgh Uyku Kalitesi ndeksi (PUK ) birlikte verilmifltir. Van Merkezde ilkö retim okullar nda çal flmakta olan ö retmenlere uygulamalar bireysel olarak yap lm flt r. Koflullara ba l olarak baz kat l mc lar anketleri evde doldurduktan sonra araflt rmac lara teslim etmifltir. Kat l mc lar n her birinden yap lan uygulaman n sonuçlar n n yay nlanabilece ine dair yaz l izin al nm flt r. 35

Araflt rmada elde edilen verilerin de erlendirilmesinde tan mlay c istatistikler ve regresyon a ac analizi kullan lm flt r. BULGULAR Araflt rmaya kat lan ö retmenlerin haftal k çal flma saatinin medyan 30 saat, en az çal flan 8 saat ve en çok çal flan 60 saat çal flt n bildirmifltir. Meslekteki ortalama çal flma süresi 10.17 y ld r (ss=7.470). 0 ve 4 aras ndaki bir ölçekte de iflen mesle in ifllevselli ine iliflkin inanç düzeyi ortalama 2.63 tür (ss=0.838). Yap lan üç regresyon a ac analizinde ba ml de iflkenler olarak, s ras yla, tükenmiflli in alt boyutlar olan Duygusal Tükenmifllik, Duyars zlaflma ve Kiflisel Baflar de iflkenleri al nm flt r. Yafl, cinsiyet, medeni durum, haftal k çal flma saati, meslekteki çal flma süresi, mesle in ifllevselli ine iliflkin inanç düzeyiyle mesleki alan ve Pittsburgh Uyku Kalitesi ndeksi den elde edilen 7 alt indeksin puanlar her üç analizde de ba- ms z de iflkenler olarak modele al nm flt r. Ba ms z de iflkenlerin Duygusal Tükenmifllikle iliflkisinin de erlendirildi i regresyon a ac nda, öznel uyku kalitesi nin istatistiksel olarak önemli düzeyde ba ml de iflkene etki etti i görülmektedir. Yap lan analiz sonucunda öznel uyku kalitesinin Duygusal Tükenmifllik le olan iliflkisine göre kat l mc lar iki alt grupta s n fland r lm flt r. Öznel uyku kalitesi indeksinden 1 ve alt nda alan 125 kiflinin ortalama Duygusal Tükenmifllik puanlar yla bu indeksten 1 in üzeride alan 73 kiflinin Duygusal Tükenmifllik puanlar aras ndaki fark önemli bulunmufltur. Düflük uyku kalitesi bildiren grubun Duygusal Tükenmifllik puanlar di er gruba göre önemli düzeyde yüksektir (F(1, 196; p<0.05). Duyars zlaflma alt ölçe inin ba ml de- iflken oldu u regresyon a ac analizi sonucunda, öznel uyku kalitesi d fl nda di er ba ms z de iflkenlerin etkisi önemli bulunmad ndan dolay modele al nmam flt r. Analizde öznel uyku kalitesinin Duyars zlaflmayla olan iliflkisine göre örneklem üç alt grupta s n fland r lm flt r. Gruplar aras ndaki Duyars zlaflma alt ölçe- inden al nan puanlara göre varyanslar aras ndaki fark n önemli oldu u anlafl lmaktad r (F(2, 195)=9.249, p<0.05). Öznel uyku kalitesindeki düflme Duyars zlaflma düzeylerinde art flla sonuçlanmaktad r. Analiz sonucunda Kiflisel Baflar alt ölçe- inden al nan puanlar n mesleki ifllevselli e iliflkin inanç ve mesleki çal flma süresiyle iliflkili oldu u bulunmufltur. 0 ve 4 aras nda puanlanan mesleki ifllevsellik soruna 3 ve üzerinde yan t veren 120 kiflinin, 2 ve alt nda yan t veren 78 kifliye göre Kiflisel Baflar puanlar önemli düzeyde yüksektir (F(1, 196)=14.348, p<0.05). Mesleki ifllevsellik düzeyi bak m ndan üst gruptakilerden dokuz y l ve alt nda görev yapm fl olanlar n (n=66), bu grupta dokuz y l n üstünde çal flanlara (n=54) göre Kiflisel Baflar puanlar n n daha düflük oldu u görülmüfltür (F(1, 118)=8.404, p<0.05). TARTIfiMA VE SONUÇ Ö retmenlerle yap lan bu çal flmada demografik özellikler dikkate al nd nda, tükenmifllik düzeyleri bak m ndan cinsiyetler aras nda önemli bir fark olmad bulunmufltur. Yafl de- iflkeninin de tükenmifllikle iliflkili alt boyutlarda tükenmeye etki eden önemli bir faktör olmad görülmektedir. Elde edilen sonuçlar ülkemizde yap lm fl olan çal flmalarla tutarl l k tafl maktad r (Sucuo lu ve Kulo lu 1996, Haran ve ark 1998). Bununla birlikte dünya genelinde yap lan pek çok araflt rma sonucunda tükenmifllik düzeylerinin erken yafllarda daha fazla oldu u; ancak cinsiyetin tükenme üzerinde etkili bir faktör olmad bildirilmektedir (Maslach ve ark 2001). Çal flmaya kat lan ö retmenlerin büyük ço unlu u evli oldu unu belirtmifltir (%75.26). Ö retmenler aras nda medeni duruma göre tükenme düzeyleri bak m ndan önemli bir farka rastlanmam flt r. Karasek ve Theorell (1990) çal flanlar n ifl ortam yla iliflkili s k nt lar n n genellikle flu iki unsurla yak ndan iliflkili oldu unu belirtmektedir: iflin gerekleri ve çal flanlar n iflle iliflkili talepleri karfl layabileceklerine iliflkin inanc. Bu durumda 36

fiekil 1. Uyku Kalitesi ve Demografik De iflkenlerin Duygusal Tükenmifllik ile liflkisi. fiekil 2. Uyku Kalitesi ve Demografik De iflkenlerin Duyars zlaflma ile liflkisi. Mesleki fllevsellik Meslekteki Çal flma Süresi fiekil 3. Uyku Kalitesi ve Demografik De iflkenlerin Kiflisel Baflar ile liflkisi. 37

çal flanlar n iflin gereklerinin üstesinden geldi ine iliflkin inanc ifl yaflam nda dengeleyici bir rol oynamaktad r. Yine uzun çal flma süresi ve a r ifl yükünün çal flanlarda tükenmeye sebep oldu unu gösteren araflt rmalar bulunmaktad r (Hardy ve ark 1997, Bültmann ve ark 2002). Uzun çal flma saatleri uyku düzeninde bozulmalara sebep olmaktad r (Kalimo ve ark 2000). Bu çal flmada ö retmenlerin haftal k çal flma saatleri ifl yükünü gösteren bir de iflken olarak çal flmaya al nd. Haftal k çal flma saatinin 8 ve 60 aras nda de iflti ini bildiren ve büyük ço unlu u ortalama 30 saat çal flan ö retmenlerin tükenmifllik alt ölçekleriyle çal flma saati aras nda önemli bir iliflki bulunamam flt r. S n f ö retmeni veya branfl ö retmeni olarak çal fl yor olmak aras nda da tükenmifllik düzeyleri bak m ndan önemli bir farka rastlanmam flt r. Sonuçlar tükenmifllik kavram n n alt faktörlerinden biri olan kiflisel baflar yla mesle in ifllevselli ine iliflkin inanç düzeyi ve meslekteki çal flma süresinin önemli düzeyde iliflkili oldu- unu göstermektedir. Araflt rma örnekleminin kiflisel baflar de iflkeni bak m ndan s n fland r lmas sonucunda büyük ço unlu un ifllevsel bir meslekte çal flt na inand ortaya ç km flt r (n=120, %60.6). Mesleki ifllevsellik bak m ndan üst grupta yer alan çal flanlar n kiflisel olarak baflar l olduklar n düflünenler oldu u görülmektedir. Bu gruptakilerin kiflisel baflar puanlar alt grupta yer alan kat l mc lara oranla önemli düzeyde yüksek bulunmufltur (p<0.01). Mesle ini ifllevsel olarak tan mlayan gruptakilerden meslekte dokuz y l n üzerinde çal flm fl olanlar n, meslekte dokuz y l ve alt nda çal flanlara göre kendilerini kiflisel olarak daha baflar l de- erlendirme e iliminde olduklar anlafl lmaktad r (p<0.05). Bu durum mesle ini ifllevsel ve kiflisel baflar lar n yüksek alg layanlar n meslekte daha uzun süre kalma e iliminde olduklar n n da bir göstergesi oldu u biçiminde yorumlanabilir. Uyku bozuklu u pek çok psikolojik problemin alt nda yatan önemli bir etkendir (Demir ve Mercan 2007). fl ortam ndaki problemlerin ve tükenmiflli in uykudaki bozulmalar n ortaya ç k - fl nda önemli rol oynad n gösteren araflt rmalar n say s artmaktad r (Landbergis 1998, Cropley ve ark 2006, Nasermoaddeli ve ark 2002). Uyku kalitesi ve tükenmifllik aras ndaki iliflki karfl l kl bir etkileflimi içermektedir. Uyku kalitesindeki bozulmalar n tükenmiflli e yol açt n gösteren çal flmalar n say s da gittikçe artmaktad r. Uyku kalitesiyle birlikte ele al nan kiflisel ve mesleki özellikler dikkate al nd nda, öznel uyku kalitesinin tükenmifllik boyutlar ndan Duygusal Tükenme ve Duyars zlaflma düzeylerinin en önemli belirleyicisi oldu unu ortaya koymaktad r. Duygusal tükenmifllik bak m ndan iki grupta kümelenen örneklemde, DT puanlar yüksek olan 73 kiflinin öznel uyku kalitesinin önemli ölçüde kötü oldu u görülmüfltür. Bir di er tükenmifllik alt faktörü Duyars zlaflma düzeylerinin en önemli belirleyicisi olan öznel uyku kalitesi bak m ndan, Duyars zlaflma alt ölçe ine göre s n fland r lan üç grup aras ndaki farklar n önemli oldu u bulunmufltur. Uyku kalitesi düfltükçe iflteki duyars zlaflma art fl göstermektedir (p<0.05). Elde edilen sonuçlar daha önce yap lan çal flmalar n sonuçlar yla uyumludur. Ö retmenlerin tükenmifllik düzeyleriyle iliflkili yap lan çal flmalar n sonuçlar yafl faktörü ve ö retmenlerin e itim verme yükümlülü ü tafl d klar ö renci kitlesinin özelliklerinin tükenmifllik düzeyleriyle yak ndan iliflkili oldu unu göstermifltir. Yine e itim çal flanlar aras nda rol çat flmas, rol belirsizli i, karar verme süreçlerine kat l mda eksiklik, ödüllendirme sistemi ve otonomi gibi örgütsel özelliklerin tükenmifllikle iliflkili oldu unu bildiren çal flmalar bulunmaktad r (Cordes ve Dougherty 1993, Maslach ve ark. 2001). E itim çal flanlar n n tükenmifllik düzeylerine etki edebilecek di er risk faktörlerinin bu çal flma kapsam nda ele al namam fl olmas bu çal flman n s n rl l klar aras ndad r. Van da çal flmakta olan ö retmenlerin kat ld bu araflt rman n sonuçlar uyku kalitesinin çal - flanlar n tükenmifllik düzeylerindeki art fl n en önemli belirleyicisi oldu u söylenebilir. Tükenmifllik kavram n n daha çok stresle iliflkili yan n 38

yans tan Duygusal Tükenmifllik ve Duyars zlaflma boyutlar ndaki art fl üzerinde uyku kalitesinin etkisi aç kça görülebilmektedir. Kiflisel Baflar yla iliflkili bulunan de iflkenlerin ise daha çok mesleki özellikleri yans tt sonucu elde edilmifltir. Çal flman n örnekleminin Van Merkezde yer alan ilkö retim okullar yla s n rland r lm fl olmas da sonuçlar n genellenebilirli i aç s ndan di er bir önemli s n rl l kt r. Buna karfl n, yap lan araflt rman n sonuçlar e itim çal flanlar nda uyku kalitesinin iflteki tükenmifllikle iliflkisini gösteren çal flmalar aras nda bir ilktir. Bu ilk çal flman n sonuçlar uyku kalitesinin iflteki yaflam kalitesiyle yak ndan iliflkili oldu unu göstermifltir. Uykuyla iliflkili di er faktörlerin, uyku kalitesi ve iflteki tükenmiflli e etkilerinin kapsaml bir biçimde ele al nd genifl çapl çal flmalara ihtiyaç duyulmaktad r. Uyku kalitesinin yaflam kalitesi ve psikolojik sa l k üzerindeki önemli etkileri de dikkate al narak, çal flanlar n uyku hijyeni konusunda bilgilendirilmeleri ve uyku kalitesini art r c önlemler al nmas önerilmektedir. Özellikle e itim, güvenlik ve sa l k gibi sosyal hizmet alanlar nda görev yapan çal flanlar n uyku kalitelerini art r c programlar n uygulamaya konulmas, çal flanlar tükenmifllik sendromuna karfl koruyucu ve verilen hizmetlerin kalitesini art r c yönde etki edecektir. 39

KAYNAKLAR Agargün M Y, Kara H, Anlar O (1996) Pittsburgh Uyku Kalitesi ndeksinin Geçerli i ve Güvenirli i. Türk Psikiyatri Dergisi, 7: 107-115. Åkerstedt T, Knutsson A, Westerholm P ve ark (2002) Sleep Disturbances, Work Stress and Work Hours: A Cross-Sectional Study. J Psychosom Res, 53 (3): 741-748. Åkerstedt T, Knutsson A, Westerholm P ve ark (2004) Mental Fatigue, Work and Sleep. J Psychosom Res, 57 (5): 427-433. Åkerstedt T, Landström U (1998) Work Place Countermeasures of Night Shift Fatigue. Int J Ind Ergonomics, 21 (3-4): 167-178. Arslan H, Ünal M, Aslan O ve ark (1996) Pratisyen Hekimlerde Tükenme Düzeyleri. Düflünen Adam, 9 (3): 48-52. Bosma H, Peter R, Siegrist R ve ark (1998) Two Alternative Job Stress Models and the Risk of Coronary Heart Disease. Am J Public Health, 88(1): 68 74. Buysee DJ, Reynolds CF, Monk TH ve ark (1989) The Pittsburgh Sleep Quality Index: A New Instrument for Psychiatric Practice and Research. Psychiatry Res 28: 193-213. Buysse DJ, Reynold CF, Monk TH ve ark (1991) Quantification of Subjective Sleep Quality in Healthy Elderly Men and Women Using the Pittsburgh Sleep Quality Index (PSQI). Sleep, 14: 331-338 Bültmann U, Kant IJ, van den Brandt PA ve ark (2002) Psychosocial Work Characteristics As Risk Factors for the Onset of Fatigue and Psychological Distress: Prospective Results from the Maastrich Cohort Study. Psychol Med, 32: 333 345. Cropley M, Dijk D, Stanley N (2006) Job Strain, Work Rumination, and Sleep in School Teachers Eur J Work Organ Psychol, 15 (2): 181 196. Cordes CL, & Dougherty TW (1993) A Review and Integration of Research on Job Burnout. Academy of Management Review, 18, 621-656. Çam O (1992) Tükenmifllik Envanteri'nin Geçerlik ve Güvenirli inin Araflt r lmas. VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal flmalar, sayfa 155-160, Türk Psikologlar Derne i Yay nlar, Ankara. Dalakas MC, Mock V, Hawkins MJ (1998) Fatigue: Definitions, Mechanisms, and Paradigms for Study. Semin Oncol, 25: 48 53. Demerouti E, Bakker AB, Nachreiner F ve ark (2001) The Job Demands Resources Model of Burnout. J Appl Psychol, 86: 499 512. Demiral Y, Soysal A, Bilgin CA ve ark (2006) The Association of Job Strain with Coronary Heart Disease and Metabolic Syndrome in Municipal Workers in Turkey. J Occup Health, 48(5):332-338. Dolunay AB, Piyal B (2003) Ö retmenlerde Baz Mesleki Özellikler ve Tükenmifllik. Kriz Dergisi, 11(1): 35-48. Ergin C (1992) Doktor ve Hemflirelerde Tükenmifllik ve Maslach Tükenmifllik Ölçe i'nin Uyarlanmas. VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel Çal flmalar, sayfa 143-154, Türk Psikologlar Deme i Yay nlar, Ankara. Haran S, Özgüven HD, Ölmez fi ve ark (1998) Ankara Üniversitesi T p Fakültesi Hastaneleri ve Ankara Numune Hastanesinde Çal flan Doktor ve Hemflirelerde Tükenmifllik Düzeyleri. Kriz Dergisi, 6(1): 75-84. Hardy GE, Shapiro DA, Borrill CS (1997) Fatigue in the Workforce of National Health Service Trusts: Levels of Symptomatology and Links with Minor Psychiatric Disorder, Demographic, Occupational and Work Role Factors. J Psychosom Res, 43, 83 92. Kalimo R, Tenkanen L, Härmä M ve ark (2000) Job Stress and Sleep Disorders: Findings from the Helsinki Heart Study. Stress Med, 16(2): 65 75. Karasek RA, Theorell T (1990) Healthy Work: Stress, Productivity, and the Reconstruction of Working Life. New York: Basic Books. Landsbergis PA (1988) Occupational Stress Among Health Care Workers: A Test of the Job Demands Control Model. J Organ Behav, 9: 217-239. Lewis G, Wessely S (1992) The Epidemiology of Fatigue: More Questions Than Answers. J Epidemiol Comm Health, 46: 92 97 Maslach C (2003) Job Burnout: New Directions in Research and Intervention. Curr Dir Psychol Sci,12 (5), 189 192. 40

Maslach C, Jackson SE (1986) Maslach Burnout Inventory Manual 2 Bask, Consulting Psychologist Press Palo Alto CA Maslach C, Schaufeli WB, Leiter MP (2001) Job Burnout. Annu Rev Psychol, 52:397 422. Nasermoaddeli A, Sekine M, Hamanishi S ve ark (2002) Job Strain and Sleep Quality in Japanese Civil Servants with Special Reference to Sense of Coherence. J Occup Health, 44(5): 337-342. Shen J, Botly LCP, Chung SA ve ark (2006) Fatigue and Shift Work. J Sleep Res, 15 (1): 1-5. Sucuo lu B, Kulo lu N (1996) Özürlü Çocuklarla Çal flan Ö retmenlerde Tükenmiflli in De erlendirilmesi. Türk Psikoloji Dergisi, 11 (36):44-60. Theorell T, Perski A, Åkerstedt T ve ark (1988) Changes in Job Strain in Relation to Changes in Physiological State. Scand J Work Environ Health, 14: 189 196. Watt T, Gronenvold M, Bjorner JB ve ark (2000) Fatigue in the Danish General Population. Influence of Sociodemographic Factors and Disease. J Epidemiol Comm Health, 54: 827 833. 41