Sağlık Psikolojisi-Ders 5 Egzersiz Davranışı Öğr. Gör. Hüseyin ARI 1
Egzersiz Kavramı Üzerine 1960 lı yıllara kadar egzersiz daha çok gençlerin yapmakta olduğu ve mükemmeliyete odaklanılan bir spor etkinliği olarak görülmekteydi. Yüksek düzeyde fiziksel aktivite ile egzersiz yapma daha çok seçkinlerin veya sporcuların eylemleri arasında görülmekteydi. Daha sonraları bu bakış açısı değişerek herkes için spor sloganıyla tabana yayılması amaçlanan bir aktivite haline dönüşmeye başladı. kendinize iyi bakın! harika hissedin!, kendinizi dinç hissedin eğlence koşusu başladı! Gibi yaklaşımlar herkesin egzersiz yapabilmesini cesaretlendirmek için sağlığı geliştirici uygulamalar olarak hayata geçirilmeye başlandı. 2
Egzersiz Nedir? Niyet Olarak Egzersiz Sonuç Olarak Egzersiz 3
Egzersiz fiziksel formun korunması amacıyla fiziksel aktiviteleri planlı ve tekrarlayan aralıklarla gerçekleştirmek. niyet biyolojik ve psikolojik sağlığın elde edilmesi amacıyla yapılan fiziksel aktiviteler. sonuç 4
Egzersiz Spor Yapma Fiziksel Aktivite 5
katılım Kimler Spor olarak Egzersiz Yapar Erkekler kadınlara göre daha fazla egzersiz yapabilmektedir. Yaşlanma arttıkça fiziksel aktivite düşmektedir. 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Yürüme Bisiklet Yüzme Futbol Ağırlık Koşu Bowling Form Koruma SPOR YAPMA Erkek Kadın 6
Günlük ortalama saat Kimler Egzersiz Yapar 6 5 4 3 2 Erkek Kadın 1 0 Oturma veya ayakta durma Etrafta gezinme Merdiven çıkma Yük kaldırma veya taşıma Aktivite türü 7
Niçin Egzersiz Yapılır (biyolojik sağlık açısından) Kronik Hastalıklar Egzersiz yapma koroner kalp hastalığına yakalanma riskini azaltmaktadır. Artan kas aktivitesi, kalbi destekleyen kasları uyararak kalp-damar sistemini korumaktadır. Obezite ve hipertansiyona karşı koruyucu etkisi vardır. Kronik sırt ve bel ağrılarını azaltıcı etkisi vardır. Akciğer, rektum, prostat, meme kanseri gibi hastalıklardan korunmada da egzersizin faydalı olduğu bilinmektedir. Uzun Ömür Yürüme, merdiven çıkma ve spor yoluyla egzersiz yaparak 2000 kcal den fazla enerji tüketenler, bu aktivitelere 500 kcal den az enerji tüketenlere göre ortalama 2,5 yıl daha fazla yaşadığı tespit edilmiştir (Paffenbarger ve ark., 1986) 8
Niçin Egzersiz Yapılır (biyolojik sağlık açısından) Düzenli egzersiz yapma depresif olmayı önemli ölçüde azalttığı bilinmektedir. Olumlu duygu durumlarını (mutluluk, haz, rahatlama hissi) oluşturmada egzersizin faydalı olduğu bilinmektedir. Bireylerin stresli anlarında mücadele aracı olarak egzersiz yapmanın yararlı olduğu bildirilmektedir. Beden imgesi ve benlik saygısı uyandırmada egzersiz yapma bireyin öz saygısı sağlam tutmada ya da geri kazanmada önemli bir fonksiyonu vardır. Sigara yoksunluğunun oluşturduğu sıkıntı, sinirlilik ve huzursuzluğun giderilmesinde egzersiz yapma etkilidir. 9
Egzersizin Bedelleri Egzersizin Faydaları Duygu Durumu Egzersizin Öz Yeterliliği Sosyal Faydalar Planlama Demografik Özellikler Egzersiz Yapmalı Mıyım? Egzersiz Alışkanlığı veya Geçmişi EGZERSİZ YAPMANIN YORDAYICILARI 10
Egzersiz Yapmayı Yordayan Sosyolojik ve Psikolojik Faktörler Bilişsel ve Duygusal Belirleyiciler Demografik Belirleyiciler Sosyal Belirleyiciler 11
Demografik belirleyiciler Yaş, eğitim, cinsiyet, ırk, sigara kullanımı, tesislere kolay ulaşım, vücut ağırlığı ve öz motivasyon gibi kolaylıkla değiştirilemeyen faktörlerin egzersizin iyi birer yordayıcısı olarak kabul edildiği bilinmektedir (Dishman, 1982). Düşük vücut ağırlığına ve yağına sahip olma ile yüksek öz motivasyon (özgüven) egzersiz yapmayı sağladığı gözlemlenmiştir (Dishman ve Gettman, 1980). Çalışma saatleri dışında aktif olmanın belirleyicilerini araştıran (King ve ark., 1992), daha iyi eğitimli olma, daha varlıklı olma ve büyük olasılıkla erkek olmanın bundan etkili olduğu tespit etmişlerdir. Aynı zamanda siyahilerin beyaz tenli olanlara göre daha fazla fiziksel aktivitede bulundukları bildirilmektedir (Shea ve ark., 1992) 12
Sosyal belirleyiciler Egzersiz yapmanın zevkli olması ve sosyal temas sağlayarak sosyal bir gruba dahil olmayı mümkün kılması egzersizin sosyal yordayıcıları veya belirleyicileri olarak öne çıkan hususlardandır. Emekli olanların spor yapması da benzer şekilde yeni bir sosyal gruba dahil olma, yeni amaçlar edinme ve meydan okuma psikolojileri ile ilişkilendirilmiştir (Beck ark., 2010). 13
Bilişsel ve Duygusal belirleyiciler Egzersizin Bedelleri ve Faydaları Öz Yeterlilik Geçmiş Davranış ve Alışkanlıklar Planlama Sağlığın Değeri Duygu Durumu/Duygulanım 14
Egzersizin bedelleri ve faydaları Düzenli egzersiz yapanlar, egzersiz yapmayı sağlığa faydalı olduğu düşünmelerinden dolayı düzenli egzersiz yapmayanlara göre daha gerekli görmüştür (Paxton ve ark., 1997) Hausenblas ve arkadaşları (2001) egzersizin sağlığa faydalarının yanı sıra kızgın olma, kendini tembel hissetme, meşgul olma gibi egzersiz yapmayı engelleyici durumlarının da egzersiz yapmayı tetiklediğini gözlemlemiştir. Egzersiz yapmanın avantaj ve dezavantajları konusundaki kararsal dengeler incelendiğinde bireylerin avantajları dezavantajlara göre daha belirleyici olarak değerlendirip egzersiz yapma cesaretini arttırdığını tespit etmişlerdir (Marcus ve ark., 1992). 15
Öz yeterlilik Sallis ve arkadaşları (1986) egzersiz yapma konusunda öz yeterliliğe sahip olduğuna inanma ve sağlık konusundaki bilgi düzeyinin bir yıl içinde güçlü veya orta derecede egzersize başlama ihtimalini arttığını tespit etmişlerdir. Diğer birçok çalışma da öz yeterliliğin egzersiz yapma davranışını güçlendirdiğini ortaya koymaktadır (Lippke ve Plotnikoff, 2009; Sniehotta ve ark., 2005; Jonas ve ark., 1993). 16
Geçmiş davranış ve alışkanlıklar Geçmişinde egzersiz yapma davranışı (özellikle spor yapma) gösterenlerin yeniden egzersiz yapabilmesi veya ara vermeden devam edebilmesinde etkisi olduğu bilinmektedir (Brickel ve ark., 2006). 17
Planlama Bireyin egzersiz yapmaya dönük planlarının bilişsel olarak aklında olmasının egzersiz yapmayı arttırdığı görülmüştür (Sniehotta ve ark., 2005; Scholz ve ark., 2008; Molloy ve ark., 2010) bugün asansörü kullanmayacağım ve merdivenleri kullanarak evime çıkacağım. her gün iş yerine 300 metre kala otobüsten inip yürüyerek devam edeceğim. bir spor salonuna yazılacağım. 18
Sağlığın değeri Egzersiz yapmada (özellikle spor) geçmişte olduğu gibi sosyal aidiyet, benlik saygısı, mükemmel olma türünden faktörler söz konusu iken daha sonraları sağlıklı olmanın bir gereği olarak da toplumun geneline yayılmış bir aktivite haline gelmiştir (MORI, 1984). Bu bakımdan jogging (tempolu hafif koşu) yapmayanlar yapanlara göre daha düşük sağlık değeri bildirmiştir (Riddle, 1980). 19
Duygulanım Egzersiz yapma mutlu olmanın, zevk duymanın aracı veya amacı olabilmektedir. Fiziksel aktivite arttıkça bireylerde mutlu olma halinin arttığı görülmüştür (Rhodes ve ark., 2009) Ancak bu durum her zaman geçerli olamayabilmektedir. Mutsuz iken spor yapmaya karşı isteksiz olmak gibi 20
Egzersiz Davranışının Arttırılmasında Etkili Faktörler Sosyal ve Politik Faktörler Egzersiz Reçeteleme Merdiven Çıkma Davranışsal Strateji 21
Davranışsal Strateji Sosyal destek (ahbap) Öğrenme ve sosyal biliş stratejileri Kendini İzleme Okul Temelli Müdahaleler Kitle İletişim Kampanyaları Yeni Teknolojiler 22
Örnek Soru Aşağıdakilerden hangisi egzersiz yapmanın bilişsel ve duygusal belirleyicileri arasında gösterilemez? A. Öz yeterlilik B. Sağlığın değeri algısı C. Duygu durumu D. Egzersizin avantajlarını değerlendirme E. Sosyal aidiyet sağlama 23
Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 24