ISBN 978-9944-100-42-7 ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ SANAT VE MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI (ÝSMEK) YAYINLARI Branþ Kitaplarý Serisi Editör: Muhammet ALTINTAÞ Yayýna Hazýrlýk: ÝSMEK Yayýn Editörlüðü Mizanpaj: Doðan SEVEN Tashih: Dilek CAN, Hatice GÖZLEMECÝ Baský: Ekbil Matbaacýlýk (Bu kitap, Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eðitimi Kurslarý (ÝSMEK) nýn bir kültür hizmeti olup ücretsizdir. Kitabýn metin, görsel malzeme v.b. her türlü yasal sorumluluðu yazarýna aittir.)
ÇOCUK GELÝÞÝMÝ EÐÝTÝMÝ VE SAÐLIÐI Rukiye YENÝBAÞ ÝSMEK Yardýmcý Annelik Usta Öðreticisi
ÝÇÝNDEKÝLER I. BÖLÜM... ÇOCUK GELÝÞÝMÝ...11 GELÝÞÝMÝN ÖZELLÝKLERÝ...12 GELÝÞÝMÝ AÇIKLAYAN KAVRAMLAR...12 Büyüme...12 Olgunlaþma...12 Öðrenme...13 Hazýr bulunuþluk...13 Geliþimin Kritik Dönemleri...13 GELÝÞÝMÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER...14 Kalýtým...14 Çevre...14 Hormonlar...25 FÝZÝKSEL GELÝÞÝM...29 DOÐUM ÖNCESÝ DÖNEM FÝZÝKSEL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ...29 Dölüt...29 Embriyo...29 Fetüs...29 DOÐUM ÖNCESÝ GELÝÞÝMÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER...30 Hastalýklar ve Ýlaç Kullanýmý...30 Sigara-Alkol Kullanýmý-Röntgen Iþýný Alma, Çevre Kirliliði...30 Beslenme...30 Stres...30 Annenin Yaþý, Kan Uyuþmazlýðý...30 Enfeksiyonlar...30 DOÐUM SONRASI FÝZÝKSEL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ...30 0-2 Yaþ Arasý Bedensel Geliþim...30 0-2 Yaþ Arasý Hareket (Devinsel) Geliþim...33 2-6 Yaþ Arasý Bedensel Geliþim...37 2-6 Yaþ Arasý Hareket (Devinsel) Geliþim...37 ZÝHÝNSEL GELÝÞÝM (BÝLÝÞSEL GELÝÞÝM)...41 ZÝHÝNSEL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ...44 0-2 Yaþ Arasý Zihinsel Geliþim...44 2-6 Yaþ Arasý Zihinsel Geliþim...44 HAFIZA GELÝÞÝMÝ (BELLEK GELÝÞÝMÝ)...47 BELLEK ÇEÞÝTLERÝ...47 1.Duyusal Kayýt...47 2.Kýsa Süreli (Ýþleyen) Bellek...47 Uzun Süreli Bellek...47 KAVRAM GELÝÞÝMÝ...49 KAVRAM ÖÐRENME AÞAMALARI...50 1.Somut Düzey...50 2.Tanýma Düzeyi...50 3.Sýnýflama Düzeyi...50 4.Soyut Düzey...50 DÝL GELÝÞÝMÝ...51 DÝL GELÝÞÝMÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER...52 Çocukla Ýlgili Faktörler...52 Kalýtým Ýle Ýlgili Faktörler...53 Çevre Ýle Ýlgili Faktörler...54 DÝL GELÝÞÝMÝ DÖNEMLERÝ...54 Yenidoðan Dönemi (0-6 Hafta)...54 Gýðýldama Dönemi (6 Hafta-3 Ay)...54 Mýrýldanma (Babýldama)Dönemi (3-6 ay)...54 Mýrýldanmanýn Tekrarý Dönemi (6-9 Ay)...55 Ses-Sözcük (Tekrarlama-Çeþitlenmiþ Mýrýldanma) Dönemi (9-12 Ay)...55 Ýlk Sözcükler ve Tek Sözcüklü Cümlecikler (Konuþma) Dönemi (12-18Ay)...56 Ýki Sözcüklü Birleþimler Dönemi (18-24 Ay)...56 2-3 Yaþ Dönemi...57 3-4 Yaþ Dönemi...58 4-5 Yaþ Dönemi...59 5-6 Yaþ Dönemi...60 KÝÞÝLÝK GELÝÞÝMÝ...61 DUYGUSAL GELÝÞÝM...62 Bakýcý Anne- Çocuk Duygusal Baðý...62 Güven Duygusu...63 Sevgi Güdüsü...64 Çocuðun Duygularýný Tanýma...65 SOSYAL GELÝÞÝM...66 Çocuðu Tanýma...66 Çevre ve Uyum...67 Sosyal Kurallar...67 Ýç Denetim...67 SOSYAL DUYGUSAL GELÝÞÝM DÖNEMLERÝ...67 0-2 Yaþ Sosyal Duygusal Geliþim...67 2-6 Yaþ Sosyal Duygusal Geliþim...68 II. BÖLÜM... ÇOCUK BAKIMI...71 GÝYÝM...71 BANYO...71 EL YÜZ YIKAMA...73 DÝÞ FIRÇALAMA...73 TIRNAK KESME...73 4
UYKU ALIÞKANLIÐI...74 ÇOCUÐA ÖZBAKIM BECERÝLERÝNÝN KAZANDIRILMASI...76 ÖZBAKIM BECERÝSÝ KAZANMAYI ETKÝLEYEN FAKTÖRLER...76 1.Çocuðun Olgunluk Düzeyi...76 2.Çocuðun Hazýrbulunuþluk Düzeyi...76 3.Fiziksel Geliþimi...77 4.Psikomotor Geliþimi...77 5.Anne-Baba-Bakýcý ve Çocuk Etkileþimi...77 6.Zihinsel Geliþimi...77 7.Kullanýlan Ödüllendirme...77 8.Becerinin Veriliþ Sýrasý...77 9.Çocuðun Kendine Olan Güveni...78 ÖZBAKIM BECERÝLERÝNÝ KAZANDIRIRKEN DÝKKAT EDÝLMESÝ GEREKENLER...78 BESLENME...81 Anne Sütü Ýle Beslenme...81 Emziren Annenin Beslenmesi...82 Anne Sütünün Yararlarý...82 Ek Gýdalara Geçiþ...82 Ek Gýdalar ve Hazýrlanýþlarý...84 6-8 Aylýk Bebeðin Beslenmesi...85 9-12 Aylýk Bebeðin Beslenmesi...85 1-5 Yaþ Çocuk Beslenmesi...86 BÜYÜTÜCÜ VE ONARICI BESÝNLER...87 Proteinler...87 Madenler (Mineraller)...88 Karbonhidratlar...90 Yaðlar (Yað Asitleri)...90 Su...91 ENERJÝ VEREN BESÝNLER...91 VÝTAMÝNLER...92 AVitamini...92 K Vitamini...92 B Grubu Vitaminleri...92 C Vitamini...93 E Vitamini...94 D Vitamini...94 YEMEK DÜZENÝ...94 Ev...94 Ev Dýþý...94 Kreþ-Yuva...95 YEMEK YEME ALIÞKANLIÐI...95 Yaþa Uygun Yemek Araç Gereçleri...95 Çið Sebze ve Meyve Tüketimi...95 Zaralý Yiyecek Ýçecek Tüketimi...95 Düzenli Öðün Alýþkanlýðý...96 Yemek Seçimi...96 Kendi Kendini Besleyebilme Becerisi...97 SAÐLIKLI YEMEK HAZIRLAMA KURALLARI...97 Hijyen Kurallarý...97 Sebze Piþirme Teknikleri...98 Baklagillerin Piþirilme Teknikleri...98 Yaðlarýn Cinslere Göre Kullanýmý...98 III. BÖLÜM... ÇOCUK SAÐLIÐI VE HASTALIKLARINI TAKÝP ETME...101 SAÐLIKLI YAÞAM KOÞULLARI...101 Huzurlu Ev Ortamý...101 Temiz Hava-Güneþ...102 Düzenli Uyku...102 Bakým Kurallarýna Uyma...102 HASTALIKLARIN TANIM VE BELÝRTÝLERÝ...102 Hepatit A...102 Hepatit B...103 Hepatit C...104 Hepatit D...104 Hepatit E...104 Hepatit G...105 Boðmaca...105 Bruselloz...105 Difteri...106 Difteri Anjini...106 Kabakulak...107 Akut Kanlý Ýshal...107 Amipli Dizanteri...108 Basilli Dizanteri...108 Kýzamýkçýk...109 Kýzamýk...110 Kolera...111 Kuduz...113 Meningokoksik Menejit...113 Çocuk Felci...113 Tetanoz...114 Çiçek Hastalýðý...115 Kýzýl...115 Su Çiçeði...116 BEDEN SAÐLIÐINI BOZAN VE HASTALIKLARA NEDEN OLAN ETMENLER...117 Kalýtým ile Ýlgili Etmenler...117 Çevre Ýle Ýlgili Etmenler...117 RAHATSIZLIKLAR-HASTALIKLAR...117 Mikroplar...117 Parazitler...118 Yetersiz ve Dengesiz Beslenme...121 DUYGUSAL NEDENLER...122 DÜZENSÝZ UYKU-YORGUNLUK HALÝ...122 AÞI VE HASTALIKLARDAN KORUNMA...122 Aþýlarýn Bulaþma Yollarý...122 Bulaþýcý Hastalýklardan Korunma Yollarý...123 Aþýlar...123 KAZALAR...126 TUVALET ALIÞKANLIÐI KAZANDIRMA...128 TUVALET ALIÞKANLIÐI KAZANDIRMA ZAMANI...128 Çocuðun Yaþý...128 Çocuðun Kas Geliþimi...128 Çocukta Hazýrým Sinyali...128 Güven ve Hoþgörü...128 Örnek Olma...128 IV. BÖLÜM... ÇOCUKLARDA GÖRÜLEN UYUM VE DAVRANIÞ SORUNLARI...131 ENÜREZÝS...131 Tuvalet Eðitimi...133 ENKOPREZÝS...134 TIRNAK YEME...135 PARMAK EMME...137 YALAN...138 SALDIRGANLIK...139 KORKULAR...142 KARABASANLAR...145 UYURGEZERLÝK...145 KEKEMELÝK...145 KARDEÞ KISKANÇLIÐI...146 ÝNATÇILIK...146 V. BÖLÜM... CÝNSEL GELÝÞÝM VE CÝNSEL EÐÝTÝM...149 CÝNSEL KÝMLÝK GELÝÞÝMÝ...149 CÝNSEL EÐÝTÝM...150 ÇOCUKTA MASTURBASYON...151 5
CÝNSEL EÐÝTÝMDE DÝKKAT EDÝLMESÝ GEREKENLER...152 VI. BÖLÜM... OYUN VE MÜZÝK YOLUYLA GELÝÞÝMÝ DESTEKLEME...155 OYUN YOLUYLA GELÝÞÝMÝ DESTEKLEME...155 GELÝÞÝM ALANLARI...155 Bedensel Geliþim ve Oyun...155 Zihinsel Geliþim ve Oyun...155 Duygusal Geliþim ve Oyun...156 Sosyal Geliþim ve Oyun...156 Dil Geliþimi ve Oyun...157 Devinsel Geliþim ve Oyun...157 OYUN VE OYUNCAK YAÞI...158 OYUN EVRELERÝ...159 Alýþtýrma Oyunlarý...159 Sembolik Oyunlar...159 Kurallý Oyun...159 OYUN ÇEÞÝTLERÝ...159 Keþfedici Oyun...159 Fiziksel Oyun...159 Yapý Ýnþa Oyunu...159 Hayali Oyun...159 Sosyal Oyun...159 OYUNUN ÇOCUÐA FAYDALARI...159 EVDE OYUNCAK YAPIMI...160 OYUN VE OYUNCAK MALZEMELERÝ...160 GÜVENLÝ OYUNCAK...160 MÜZÝK YOLUYLA GELÝÞÝMÝ DESTEKLEME...161 MÜZÝK EÐÝTÝMÝNÝN ÇOCUÐA FAYDALARI...161 MASALLAR-MANÝLER-TEKERLEMELER...162 YAÞAM ORTAMININ GÜVENLÝÐÝNÝ SAÐLAMA...163 EVDE VE ÇEVREDE GÜVENLÝK ÖNLEMLERÝ...163 Evde Düzen...163 Çevrede Düzen...165 VII. BÖLÜM... ÝLKYARDIM...169 YANIKLAR VE ÝLKYARDIM...169 SICAK ÇARPMASI VE ÝLKYARDIM...170 DONMALAR VE ÝLKYARDIM...170 BAYILMALAR VE ÝLKYARDIM...170 SOLUNUM YOLU TIKANMALARI VE ÝLKYARDIM...171 YARALANMALARDA ÝLKYARDIM...173 Karýndan Yaralanma...174 Göz Yaralanmasý...174 Açýk Göðüs Yarasý...174 Kapalý Göðüs Yarasý...174 Delici Karýn Yaralanmalarý...174 Diþ Aðrýsý...174 Kýrýk Diþ...174 Göz Delinmeleri...174 Gözün Çizilmesi ve Göze Toz Girmesi...174 KANAMALAR VE ÝLKYARDIM...175 Ýç Kanamalar...175 Burun Kanamasý...175 EPÝLEPSÝ KRÝZLERÝ VE ÝLKYARDIM...175 HAYVAN SOKMALARI-ISIRMALARI VE ÝLKYARDIM...176 Arý Sokmasý...176 Deniz Hayvanlarýnýn Sokmasý...176 Ev Hayvanlarýnýn Isýrmasý...176 Yýlan Sokmasý...176 SOLUNUM DURMASI VE SUNÝ SOLUNUM...176 KALP DURMASI VE KALP MASAJI...177 KALP MASAJI VE SUNÝ SOLUNUM...178 VIII. BÖLÜM... DOÐRU ÝLETÝÞÝM KURMA...181 EÐÝTÝCÝ ANNE ÇOCUK ÝLÝÞKÝSÝ...181 DOÐRU ÝLETÝÞÝM...181 TAKLÝT...182 HOÞGÖRÜ-KABUL...182 YÜREKLENDÝRME...182 ETKÝLÝ DÝSÝPLÝN...182 OLUMSUZ DÝSÝPLÝN ÞEKÝLLERÝ...183 DÝNLEME...184 Etkili Dinleme...184 OKUL ÖNCESÝ EÐÝTÝMÝN ÖNEMÝ...185 IX. BÖLÜM... KAYNAKÇA...189 YAZAR ÖZGEÇMÝÞÝ...192 ÞEKÝLLER LÝSTESÝ... Þekil 1. Beyin Geliþimi: Bazý Yeteneklerin Geliþiminde Kritik Dönemler...14 Þekil 2. Ana Baba Tutumlarýna Baðlý Olarak Çocuklarda Oluþan Davranýþ Þekilleri...19 Þekil 3. Hormonlar Ve Salgýlanmalarý...26 Þekil 4. Hormonlarýn Oluþumu Ve Etki Mekanizmasý...26 Þekil 5. Ür Eme Organlarýnýn Geliþmesinde Hormonlarýn Etkisi...27 Þekil 6. Aylara Göre Diþ Çýkarma...32 Þekil 7. Sol Yarým Kürenin Dýþ Görünümü...36 Þekil 8. Beyin Geliþimi Ýçin Uyarýcýlar...41 Þekil 9. Ýki Nöron Ve Arasýndaki Baðlantý...43 Þekil 10. Sinaptik Yoðunluk...43 Þekil 11. Ýnsan Beyninin Geliþimi...46 Þekil 12. Maslow'a Göre Gereksinimlerimizin Aþamasý...65 Þekil 13. Aðýzdan Aðýza Suni Solunum Tekniði...176 Þekil 14. Kalp Masajý Tekniði...177 Þekil 15. Ýki Ýlkyardýmcý Ýle Suni Solunum Ve Kalp Masajý Tekniði...177 TABLOLAR LÝSTESÝ... Tablo 1. Çocuðun Geliþimini Destekleyen "Kolaylaþtýrýcý Etmenler"...24 Tablo 2. Çocuðun Geliþimini Tehlikeye Sokabilen "Zorlayýcý Etmenler" Yada "Risk Faktörleri"...25 Tablo 3. 0-2 Yaþ Arasý Boy Artýþý...26 Tablo 4. 0-2 Yaþ Kilo Artýþý...26 Tablo 5. Sað Elini Kullanma Durumundaki Kiþide Yarým Kürelerin Görev Daðýlýmý...37 Tablo 6. Erkek Çocukta Tartý Artýmý...38 Tablo 7. Kýz Çocukta Tartý Artýmý...38 Tablo 8. Erkek Çocukta Boy Uzamasý...39 Tablo 9. Kýz Çocukta Boy Uzamasý...39 Tablo 10. Saðlýk Bakanlýðý 2007 Aþý Takvimi...125 Tablo 11. Alt Islatma Takip Çizelgesi...134 Tablo 12. Kalp Masajý Ve Suni Solunum Uygulama Sayýsý Ve Oraný...178 6
BAÞKAN DAN... Yaþamdaki en deðerli varlýklarýmýz çocuklarýmýzdýr. Týpký yeni filizlenen bir fidan gibidir onlar, tüm kötü etkilerden korur, saklar, gözetiriz onlarý ki mis kokulu çiçekler açsýn, aydýnlatsýn insanlýðýn dünyasýný Bu güzellikler elbette ki mevcut birikimler ve deneyimler aktarýlarak gerçekleþtirilebilir. Eðitimli, bilgili ve bilinçli bireylerin yetiþtirecekleri çocuklar adeta yarýnlarýmýzýn sigortasýdýr. Günümüz eðitimcilerine göre eðitim, anne karnýnda baþlamakta aile ortamýnda þekillenmektedir. Bireyin aileden aldýðý ilk bilgilerin yaþam boyu kalýcý olduðu kabul edilmektedir. Aileye en yakýn yerel yönetim birimi belediyelerdir. Bu baðlamda bizler Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi olarak halkýmýza klasik belediyecilik faaliyetlerinin yaný sýra eðitim alanýnda da geniþ imkanlar sunmaktayýz. Bu gaye ile 1996 yýlýndan bu yana faaliyet gösteren Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eðitimi Kurslarý ÝSMEK, Ýstanbul un sosyal dokusuna önemli katkýlarda bulunmaktadýr. Ücretsiz olarak saðlanan bu eðitimler, yaþ, cinsiyet, meslek, toplumsal statü ayýrt etmeksizin her kesimden insanýmýza ulaþmaktadýr. ÝSMEK i Ýstanbul un mahallerine kadar yayacaðýz sözümüz doðrultusunda; 2006-2007 eðitim dönemi itibariyle 198 kurs merkezine ulaþmýþ bulunmaktayýz. Ýstanbul un 30 ilçesindeki bu kurslarda 150 binin üzerinde Ýstanbullu 97 sanat ve meslek branþýnda eðitim almaktadýr. ÝSMEK geçtiðimiz 10 yýl içerisinde 380 binden fazla kursiyere hizmet sunmuþtur. ÝSMEK ücretsiz eðitimlerinin yaný sýra seminer, sergi, söyleþi, konferans, sempozyum ve alanýndaki yayýn faaliyetleri ile de Ýstanbullulara yeni kapýlar aralamaktadýr. El sanatlarý alanýndaki dergi ve kitaplarý ile sanatseverlerin büyük beðenisini toplayan ÝSMEK, meslek bilgileri içeren eðitici yayýnlarý ile de Ýstanbullularla buluþmaktadýr. Bu kitaplardan biri olan Çocuk Geliþimi, Eðitimi ve Saðlýðý, hem bu branþlarda eðitim alan ÝSMEK kursiyerlerine hem de halkýmýza bu konuda çok zengin bir içerik sunmaktadýr. Çocuklarýn geliþim evrelerinden, bakýmýna, saðlýk problemlerinden ilkyardým bilgilerine kadar geniþ bir yelpazede ele alýnan bu konularýn halkýmýz için faydalý olacaðý düþüncesindeyim. Saðlýklý, güvenli ve güzelliklerle dolu yarýnlar için önce eðitim diyorum Ve kitabýn yayýna hazýrlanmasý sürecinde emeði geçen herkesi tebrik ediyor ve tüm Ýstanbullularý sevgiyle kucaklýyorum 7
TAKDÝM Okula kadar çocuðun yetiþtiði doðal ve sosyal çevrenin önemine ait bilinç gün geçtikçe artmaktadýr. Bu bilince raðmen doðumdan okul dönemine kadar anne babalar çocuk bakýmý, saðlýðý ve eðitimi konusunda hem yeterli bilgi sahibi deðillerdir, hem de destek alacaklarý kiþi ve kurumlar konusunda nereye baþvuracaklarýný bilememektedirler. Ýþin gerçeði, ihtiyaca cevap verebilecek yuva ve anaokulu gibi kurumlarýn sýkýntýsý çekilmektedir. Ayrýca, evde çocuklarýnýn bakýmý ve eðitimi için sertifikalý eðiticilerin de sýkýntýsý çekilmektedir. Þehir mimarisinde meydana gelen deðiþimler sonucu oyun ve park alanlarýnýn az olmasý, anne ve babalarýn çalýþma hayatýnýn içinde olmasý ve çocuðu ile ilgilenecek yeterli zamanýn olmamasý, kardeþ sayýsýndaki azalma sonucu çocuðun yalnýzlýk hissetmesi gibi etkenler çocuk eðitiminde yaþanan güçlüklerden bazýlarýdýr. Annelerin çocuk bakýmý, saðlýðý ve eðitimi gibi alanlarda bilgi ve beceri sahibi olmalarý yanýnda profesyonel desteðe de ihtiyaçlarý vardýr. Geliþim psikolojisi alanýnda yapýlan araþtýrmalar çocukluk döneminde çocuðun içinde yaþadýðý fiziki vb. sosyal ortamýn, aile yapýsýnýn, çocuða karþý anne ve baba tutumlarýnýn, çocuðun zengin bir kültürel etkileþim içinde olmasýnýn çocuðun geliþimi ve ilerideki hayatý açýsýndan önemli olduðunu ortaya koymaktadýr. Bu yüzden çocuk eðitimi tesadüflere býrakýlamayacak kadar önemlidir. Hem aile hem de ülkemiz için çocuk eðitimi milli bir meseledir. Geleceðimiz yetiþtirdiðimiz çocuklarýn kalitesine baðlýdýr. Çocuk eðitimi konusunda eðiticiler ve anne baba eðitimi ile ilgili olarak, ülkemizde çeþitli kurumlar çaba safetmekte, gayret göstermektedir. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi'nin ÝSMEK bünyesinde 1996 yýlýndan beri sürdürdüðü "Eðitici/Yardýmcý Annelik" programý ise yetiþtirdiði yüzlerce eðitici anne ile ayrý bir önem arz etmektedir. Alanýnda ilk olan bu program gün geçtikçe geliþmekte ve yayýlmaktadýr. Eðitici annelik kurslarýnda okutulmak üzere hazýrlanan bu kitap, acil ve önemli bir ihtiyacý karþýlayacaktýr. Bu kitabý hazýrlayan Uzman Psikolojik Danýþman Rukiye Yenibaþ ise Ýstanbul Üniversitesi'nde lisans ve Marmara Üniversitesi'nde yüksek lisans yapmýþtýr. ÝSMEK'te verdiði dersler ile yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olarak, böyle bir kitabý hazýrlamasý isabet olmuþtur. Bu kitabýn Eðitici Annelik programýnda görev alan eðiticilere, anne ve babalara ve bütün çocuklara faydalý olmasýný dilerim. Kitabýn hazýrlanmasýnda katkýda bulunan ÝSMEK yönetici ve çalýþanlarýna teþekkür ederim. Yrd. Doç. Dr. Ahmet Þirin Marmara Üniversitesi Öðretim Üyesi 8
ÖNSÖZ Çocuklar, toplumumuzun geleceðidir. Geleceðin toplumu, bugün yetiþtirdiðimiz çocuklarla þekillenmektedir. Hepimizin en kýymetli varlýklarýdýr çocuklar. Fakat bu kýymetli varlýklar, yetiþtirilme yöntemlerinin bilinmemesi ya da doðru yetiþtirildiðinin düþünülmesi sonucu ciddi istismar ve ihmaller ile karþý karþýya kalmaktadýr. Toplumsal olarak çocuk yetiþtirme, annenin görevi olarak görülmektedir. Babalar ise kendilerini genellikle bu görevin dýþýnda tutmaktadýrlar. Deðiþen zaman þartlarýna baðlý olarak kimi çocuklar daha doðduklarý an bakýcýlarýn eline verilmektedir. Günümüzde çocuk bakýcýlýðý, çoðunlukla yapacak bir iþi olmayan ya da baþka iþ yapamayan vasýfsýz kimselerin tercih ettiði bir iþtir. Oldukça yanlýþ bir uygulama olarak devam eden bu durum; çocuk bakýmý, eðitimi, saðlýðý konusunda bilgiden yoksun kiþilerin elinde bir neslin þekillenmesine sebep olmaktadýr. Çocuk bakmak, dünyanýn en önemli ve hassas iþlerinden biridir. Fakat genel olarak toplumumuzda bir o kadar önemsiz bir iþ olarak görülmektedir. Çocuðun karakteri birçok faktöre baðlý olarak geliþebileceði gibi bakýcý faktörüne baðlý olarak da deðiþiklik göstermektedir. Bakýcý tarafýndan yetiþtirilen bir çocuk için en önemli kiþi anne babadan sonra bakýcýdýr. Anne babanýn çocukla yeterince ilgilenemediði durumlarda çocuk, bakýcý ile arasýnda bir bað geliþtirmektedir. Çocuk birçok þeyi bakýcýdan öðrenmektedir. Onunla arasýnda güven ve sevgiye dayalý bir iliþki geliþtirdiði için bakýcý olarak tercih edilen kiþilerin, mesleki alanda yeterli, iþlerini seven, çocuða uzun süre bakabilecek ve kiþisel açýdan olumlu özelliklere sahip olmasý gerekmektedir. Elinizde bulunan Çocuk Geliþimi, Eðitimi ve Saðlýðý konulu bu çalýþma, çocuk bakýmý iþini meslek olarak tercih etmiþ kiþilerin ve annelerin daha donanýmlý olmalarýna yardýmcý olmak için hazýrlanmýþtýr. Bana bu imkaný hazýrlayan ÝSMEK yetkililerine teþekkür eder, kitabýmýzýn saðlýklý nesillerin yetiþmesine katkýda bulunmasýný temenni ederim. Rukiye YENÝBAÞ ÝSMEK Yardýmcý Annelik Usta Öðreticisi 9
I. BÖLÜM 10
ÇOCUK GELÝÞÝMÝ Birleþmiþ Milletler Çocuk Haklarý Bildirgesi ne göre 0-18 yaþ arasý tüm bireyler çocuk olarak kabul edilmektedir. Geliþim ise, döllenmeyle baþlayan ve ölüme kadar süren her alandaki (fiziksel, sosyal, duygusal, zihinsel) deðiþim ve geliþmedir. Yörükoðlu (1999, s, 45) na göre geliþim, organizmadaki iç ve dýþ etkenler sonucu birbirine baðlý ve düzenli biçimde ortaya çýkan, ilerleyici bir dizi deðiþiklikler olarak tanýmlanýr. Aydýn (1997, s.5)'a göre de geliþim, biyolojik, biliþsel ve sosyal süreçlerde meydana gelen deðiþiklikler kümesidir. Çocuk geliþimi ise spermin yumurtayla döllenmesiyle baþlayan ve çocukluk döneminin sonuna kadar devam eden zihinsel, sosyal, duygusal ve bedensel özelliklerdeki deðiþme ve geliþmedir. Geliþimin en hýzlý olduðu dönem ise 0-6 yaþ arasýdýr. 0-6 yaþ döneminin anne karnýnda geçen ve doðumdan sonraki ilk üç yýlý, fiziksel, biliþsel ve duygusal geliþimin en hýzlý olduðu ve bireyin toplumsal bir varlýk olarak benliðini kazanmasýnda önemli rolü olan bir dönemdir (Ertem, www.dicle.edu.tr). Anneden gelen yumurta ve babadan gelen spermin birleþmesiyle çocuk genetik olan anne ve babanýn birtakým özelliklerini almaktadýr. Doðum öncesi dönem özellikle biyolojik geliþimin en hýzlý olduðu dönemlerden biridir. Dünyaya saðlýklý olarak gelen bebek baþlangýçta hayatýný refleksler ile devam ettirirken birkaç ay içinde öðrenmeye dayalý davranýþlar göstermeye baþlamaktadýr. Zihinsel geliþim olarak nitelendirdiðimiz öðrenmenin yanýnda çocuk bedensel, sosyal ve duygusal olarak da geliþmektedir. Bedensel olarak geliþen çocuk, geliþim süreci içinde gerekli egzersizleri yaparak ileriki yaþama kendini hazýrlamaktadýr. Bedensel ve zihinsel geliþim, beraberinde duygusal ve sosyal alandaki geliþmeyi de getirmektedir. Çocuk için baþlangýçta annesi ile olan etkileþim yeterliyken bir süre sonra çocuk baþkalarýyla etkileþime geçmeye de ihtiyaç duymaktadýr. Çocuk, annesiyle birlikte babasýyla, akrabalarla ve kendisi gibi çocuklarla birlikte olmak istemektedir. Gerek anne baba gerekse akraba ve arkadaþlarý ile etkileþimleri sonucu çocuðun duygusal alanýnda da geliþme olmaktadýr. Geliþme olumlu bir kavram olarak gözükse de geliþmeyi olumsuz olarak etkileyen faktörler de vardýr. Bu faktörler çocuðun her alandaki geliþiminin olumlu ya da olumsuz özellik göstermesine neden olmaktadýr. Okul öncesi çocuðu, oyun oynamak, koþmak, zýplamak gibi eylemlerin yaný sýra reklam müziklerini þarký, þiir v.b. ezgileri rahatlýkla söyleyebilmektedir. Arkadaþlarýyla olmak onun için en büyük zevk kaynaklarýndan biridir. Gezmek, sürekli yeni þeyler görmek, gördüklerinin ne anlama geldiðini öðrenmek, kendi kendine yemek yiyebilmek, tuvaletini baðýmsýz olarak yapabilmek, giyinip soyunabilmek istemektedir. Çocuk hem kendi kendini kontrol edebilmek, hem de çevresini kontrol edebilmektedir. Bu da onun kendine olan güvenini artýrmaktadýr. Bunlarý gerçekleþtirebilen çocuk baþka kiþilerle iliþkilerin- 12
de daha güvenli davranmaktadýr. Aile artýk ikinci sýrada önemli hale gelmiþtir. Diðer insanlarla iliþki ön plana çýkmýþtýr. Çocuk sürekli öðrenme, oynama isteði içindedir. Çocuk kendisiyle ilgili þeyler de öðrenmeye baþlar. Kendine yönelik benlik algýsý geliþir, cinsiyetiyle ilgili bilgi sahibi olur, neyi yapýp neyi yapamadýðýný keþfetme olanaðý bulur. Kiþiliðinin temellerini atmýþ olur. GELÝÞÝMÝN ÖZELLÝKLERÝ Geliþim bir bütündür. Bütün geliþim alanlarý birbirini etkiler. Zihinsel alandaki geliþme diðer geliþim alanlarýný etkileyebileceði gibi duygusal alandaki geliþme de zihinsel-sosyal-bedensel geliþimi etkileyebilmektedir. Geliþim süreklidir. Doðum öncesi döllenmeyle baþlar ve ölünceye kadar devam eder. Geliþim belli dönemlere göre farklýlýk göstermektedir. Geliþim her dönemde ayný þekilde olmamaktadýr. Örneðin; görme duyusu doðuþtan geliþmiþ olmasýna raðmen konuþma, doðumdan daha sonraki aylarda yavaþ yavaþ geliþim göstermektedir. Belli özellikler farklý zamanlarda hýzlý geliþim göstermektedir. Örneðin; okul öncesi yýllarda beyin geliþimi çok hýzlý olurken daha sonraki yýllarda bu geliþim yavaþlama göstermektedir. Geliþimin iki farklý yönelimi vardýr. Baþtan ayaða doðru seyreden büyüme, doðum öncesi ve doðum sonrasý dönemlerde gerçekleþir. Embriyonun önce baþý belirginleþir daha sonra, kol ve bacaklar belirir. Doðumdan sonra bebeðin önce baþýný tutmasý, sonra oturmasý, ayaða kalkmasý ve nihayet yürümesi mümkün olmaktadýr (Aydýn, 1997, s.5). Çocuðun bedensel geliþiminde önce kol, bacak kaslarý geliþirken sonra el, ayak, dil kaslarý geliþmektedir. Yani diyebiliriz ki geliþme genelden özele doðru olmaktadýr. Geliþimi etkileyen iç ve dýþ faktörler vardýr. Kalýtým, zihinsel, duygusal, bedensel durum, saðlýk durumu iç faktörler olup beslenme, çevrenin tutum ve davranýþlarý, yaþanan ortamýn koþullarý, iklim þartlarý, travmalar dýþ faktörlerin içinde yer alýr. Geliþimde bireysel farklýlýklar vardýr. Her çocukta geliþim ayný zamanda ayný þekilde olmamaktadýr. Bazý çocuklar 1 yaþýnda konuþurken bazýlarý çeþitli faktörlerin etkisiyle 3 yaþýnda konuþabilmektedir. GELÝÞÝMÝ AÇIKLARKEN KULLANILAN KAVRAMLAR Geliþimi tam olarak anlayabilmek için öncelikle geliþim ile ilgili kavramlarý bilmekte fayda vardýr. Bu kavramlar büyüme, geliþme, olgunlaþma, öðrenme, hazýrbulunuþluk ve kritik dönemlerdir (Senemoðlu, 2005). Büyüme: Fiziksel olarak geliþme yani vücudun boy, kilo ve hacim olarak artmasýdýr. Vücudun organlarýnýn herbirinin büyüme hýzý ve büyüme zamaný farklý olabilmektedir. Bazý organlar geliþimlerini okul öncesi çaðda tamamlarken bazý organlarda (örneðin üreme organlarý) geliþimlerini ergenlikte tamamlar. Olgunlaþma: Vücudumuzdaki organlarýn kalýtýmýn etkisiyle kendilerinden beklenen görevleri yapabilecek olgunluða ulaþmasýdýr. Olgunlaþma biyolojik bir süreçtir. Birçok becerinin kazanýlmasý olgunlaþmaya baðlýdýr. Çocuðun yürümeyi, yemek yemeyi vb. öðrenebilmesi için belli kas-iskelet olgunluðuna ulaþmasý gerekmektedir. 5-6 aylýk çocuðun kas-iskelet sistemi yeterli olgunluða ulaþmamýþ olduðu için yürüyemez, kaþýkla yemek yiyemez. Her çocukta olgunlaþma ayný zamanda gerçekleþmez. Normal bir çocuðun bir beceriyi kazanmasý için belli bir olgunluða eriþmesi gerekir. Bazý çocuklar olgunlaþma dönemini diðer çocuklara göre daha geç tamamlayabilir. Kromozom anomalilerinde, doðum travmalarýnda ya da 13
Þekil 1. Beyin geliþimi; bazý yeteneklerin geliþiminde kritik dönemler Kaynak: Yeteneklerin geliþimi çocuðun psikososyal geliþimini destekleme: ÇP GD Programý (www.sbu.saglik.gov.tr) dan alýnmýþtýr. sonradan yaþanan travmalarda bu olgunlaþma daha geç olabilmektedir. Pressey ve Robinson b (1991, s.35)'ye göre henüz konuþabilecek olgunlukta olmayan 15 aylýk bir çocuk, ebeveynin sabýrlý uðraþmalarýna ve verilecek derslere raðmen konuþma hazýrlýðýndan mahrumdur. Öðrenme: Geliþmenin meydana gelebilmesi için büyüme ve olgunlaþmayla birlikte öðrenmeye de gerek vardýr. Öðrenme kiþinin çevre ile etkileþimi sonucu meydana gelen gözlenebilir, nisbeten sürekli, yaþantý kazanma sonucunda oluþan davranýþ deðiþikliðidir. Belli bir büyüme ve olgunluða eriþen çocuðun geliþme gösterebilmesi için çeþitli öðrenme deneyimlerine ihtiyacý vardýr. Çocuk, yürüme olgunluðuna ulaþmasýna raðmen, yürüme için gerekli fýrsatlar verilmezse yürümesi gecikebilir. Yine çocuðun zihinsel geliþimini saðlamak için gerekli uyarýcýlar verilmelidir. Çocuk okuma yazma becerisini öðrenebilecek büyüme ve olgunluða eriþtikten sonra bu beceriyi rahatlýkla kazanabilmektedir. Çocuk okuma yazmayý öðrenebilecek olgunluða gelmeden bu beceriyi öðrenmede zorluk yaþar. Hazýrbulunuþluk: Bireyin bir öðrenmeyi gerçekleþtirebilmesi için o öðrenme ile bilgi altyapýsýnýn (önkoþul öðrenmeler), olgunluðunun, yeteneðinin, motivasyonunun, saðlýk durumunun etkisi büyüktür. Örneðin; çocuðun yakan top oynayabilmesi için koþabilmesi (büyüme-olgunlaþma), topun nasýl oynanacaðýný bilmesi (önkoþul öðrenmeler), top oynamaya istekli (motivasyon) ve saðlýkla ilgili top oynamasýna engel teþkil edecek bir hastalýðýnýn olmamasý gerekmektedir. Bunlardan birinin gerçekleþmemiþ olmasý çocuðun yakan top oynamasýna engeldir. Geliþimin Kritik Dönemleri: Belli yaþlarda belli tür öðrenmelere karþý ilgi ve duyarlýlýk vardýr. Bu nedenle çevredeki belli öðrenmeler, önceye göre dikkatlerini daha çok çeker ve bunlarý daha hýzlý öðrenirler. Bu nedenle belli dönemlerde öðrenme yaþantýlarý için fýrsatlar oluþturulmalý ve desteklenmelidir. Bu dönemleri iyi bilmek gerekir. Þekil-1 de bazý yeteneklerin geliþiminde kritik dönemler görülmektedir. 14
Kritik dönemler, yaþam süresinde, sürekli ve geri dönülmez sonuçlarý olabilen, elveriþli ve elveriþsiz durumlarla ilgili zamanlardýr (Onur, 1997). Örneðin okul öncesi yýllar, çocuðun zihinsel ve dil geliþimi açýsýndan kritik bir dönemdir. Yine 6 yaþ üstü, çocuðun, akademik öðrenmeye istekli ve hazýr olduðu bir dönemdir. Bu nedenle, bu yaþlar, bu tür öðrenmeler için uygun bir zamandýr. GELÝÞÝMÝ ETKÝLEYEN FAKTÖRLER Kalýtým: Döllenme, babadan gelen spermlerin annenin yumurtasýný döllemesiyle meydana gelir. Annenin yumurtasý 23 kromozom, babanýn spermi 23 kromozom içerir. Döllenmede anneden ve babadan gelen kromozomlarýn birleþmesiyle zigot oluþur. Fetüsün geliþimi ve ne tür özellikler taþýyacaðý bu kromozomlarda yer almaktadýr. Bir bebek doðduðu anda anne ve babasýndan aldýðý kromozomlar sonucu oluþan DNA sýnda fiziksel ve zihinsel özelliklerinin nasýl olacaðý, ne tür psikolojik problemlere meyilli olacaðý, hangi alanlarda yeteneði olduðu mevcuttur. Bunlarýn hepsinde kalýtým faktörü önemlidir. Çocuk bir alanda yetenekli olarak doðmasýna raðmen çevre o yeteneðinin geliþmesi için gerekli fýrsatlarý vermezse çocuðun bu yeteneði ortaya çýkmayabilir. Ya da çocuk doðuþtan belli bir zeka kapasitesiyle doðmasýna raðmen gerekli uyaran verildiði takdirde kapasitesini en iyi þekilde kullanabilecek, verilmediðinde ise kapasitesini sýnýrlý düzeyde kullanabilecektir. Çevre: Çevre, çocuðun doðuþtan getirdiði kapasitesini kullanmasýný etkilemektedir. Geliþim, çevre tarafýndan etkilenmeye döllenmeden itibaren baþlar ve ölüme kadar sürer. Anne baba tutumlarý, fetüsün travmaya maruz kalmasý, doðumdan sonra travmaya maruz kalma, zamanýnda gerekli uyaranýn verilmemesi, gerekli ilgi ve sevgiden yoksunluk, fakirlik, yetersiz beslenme, hastalýklar vb. çocuðun geliþimini etkilemektedir. Doðuþtan saðlýklý bir yapý getirmesine raðmen bu faktörlerin etkisiyle geliþim sekteye uðrayabilir. Bazý bilim adamlarý henüz doðmamýþ fetüsün ilkel, fakat önemli duyumlamalarý olduðunu ve bu duyumlamalara dayanarak ilkel bir duygusal yaþam geliþtirebileceklerini öne sürmüþlerdir. Bu görüþe göre, fetüs, henüz doðmadan annenin gergin ya da huzurlu olduðunu, yararsýz maddeleri alýp almadýðýný duyumlayabilir ve bu duyumlamalara dayanarak kendisinin istenen, önem verilen bir yaratýk olup olmadýðýna iliþkin bilinçaltýnda izlenimler geliþtirmeye baþlar. Fetüsün bu ilkel algýlamalarý onun benlik kavramýnýn çekirdeðini oluþturur (Cüceloðlu, 1993, s.49). Ýngiliz bilim adamlarý, hamilelikte annenin stresli olmasý durumunda, stres hormonunun plasentadan rahimdeki bebeðe geçebildiðini ve uzun vadeli etkiler yaratabildiðini belirlemiþlerdir. Özellikle hamileliðin ilerleyen dönemlerindeki stresin etkileri, çocuðun 10 yaþ döneminde kendini gösterdiðini tespit etmiþlerdir. Bilim adamlarý, bu çocuklarda daha yüksek kortizol (stres hormonu) sevi- Yapýlan bir çok araþtýrma sonucunda insan türü de içinde olmak üzere yaþayan bütün organizmalarýn temel genetik maddesi nin DNA (Desoksiribonükleik asit) olduðu bulunmuþtur. Bütün genler, DNA moleküllerinden oluþmuþtur. Bir hücre bölündüðünde, üreme hücreleri dýþýndaki kromozomlar ve binlerce gen bölünerek iki katý sayý oluþtururlar. Tüm genetik kod bölünen hücreye geçer. Genetik geçiþle saç rengi, göz rengi ve diðer fiziksel özellikler de belirlenir (Köknel ve Ark., 1993). Stresli yaþam da çocuðun geliþimini etkilemektedir ve bu stresle baþa çýkma her çocukta farklýlýk göstermektedir. Sonuvar (1999, s.86) a göre mizaç, cinsiyet ve zeka düzeyi gibi çocuða özgü etkenler stres ve sonuç arasýndaki iliþkiyi etkiler. Zeka düzeyi yüksek çocuklarýn stresli yaþam olaylarýna, düþük zekalý çocuklardan daha iyi uyum saðladýklarý görülmüþtür. Bir bebek doðduðu anda anne ve babasýndan aldýðý kromozomlar sonucu oluþan DNA sýnda fiziksel ve zihinsel özelliklerinin nasýl olacaðý, ne tür psikolojik problemlere meyilli olacaðý, hangi alanlarda yeteneði olduðu mevcuttur. 15
b. Güven ortamý: Kiþilerin aileden bekledikleri temel gereksinimlerden biri de, ailenin kendisini ve birbirlerini tehlikeli olay ve durumlardan korumasý, kendisine zarar vermemesi, aile üyelerinin birbirine güvenmesidir. Yani çocuðun güvende olma ihtiyacýnýn aile tarafýndan karþýlanmasýdýr. Ailede bu güven duygusu oluþturulmamýþsa aile üyeleri kendilerini güvende hissedecekleri ve güvenebilecekleri kiþilerin olduðu ortamlara girmek isteyeceklerdir. Bu ortamlar babaanne, dede gibi akrabalar olabilir. Her çocuk bu kadar þanslý deðildir. Evde güvende olmayan ve sokakta yaþamaya baþlayan ve sokak ortamýnýn aileden daha güvenli olduðunu söyleyen çocuklar da vardýr. yesine rastlandýðýna dikkat çekmiþlerdir (www. Thehealthnews. com). Aile faktörü geliþimsel açýdan ailedeki bütün bireylerle birlikte çocuðu da farklý þekillerde etkilemektedir. Ailenin, üyelerinin birtakým gereksinimlerini karþýlamasý gerekmektedir. Cüceloðlu (1993) na göre bu temel gereksinimler; deðerli olma duygusu, güven ortamý, yakýnlýk ve dayanýþma duygusu, sorumluluk, zorlukla mücadele ederek onlarýn üstesinden gelmeyi öðrenme, mutluluk ve kendini gerçekleþtirme ortamý, saðlýklý manevi yaþamýn temellerini oluþturma þeklindedir. a. Deðerli olma duygusu: Aile içi etkileþimler sonucu çocuk, kendine ait çýkarýmlarda bulunur. Bunlardan en önemlisi ben deðerliyim veya ben deðersizim duygusunu geliþtirmesidir. Ben deðerliyim duygusunu ailede kazanan çocuk kendinden emin ve baþkalarýyla iliþkilerinde sorun yaþamayan bir kiþi olur. Ben deðerli deðilim ya da ailem bana deðer vermiyor, ben deðersizim duygusunu kazanan çocuk ise, deðerli olma duygusunu kazanabileceði ortamlar aramaya baþlar. Ama daha bu arayýþa girmeden çocuk yaþadýðý bu duygunun etkisiyle davranýþ problemleri göstermeye baþlar. Çocuk, yaþýnýn büyümesiyle birlikte kendisini kabul eden ortamlar aramaya baþlar. Bu yollar ya da çocuðun girdiði ortamlar ve gruplar olumlu olduðu gibi olumsuz da olabilir. Çocuk, girdiði gruba göre özellik göstermeye baþlar. Bu grup toplum tarafýndan kabul edilebilecek ve onaylanan nitelikler gösterebileceði gibi toplum tarafýndan olumsuz olarak nitelenen, topluma ve kendilerine zarar verici davranýþlarý gösteren bir grupta olabilir. c. Yakýnlýk ve dayanýþma duygusu: Diðer bir gereksinim ise aile bireylerinin birbirleriyle iliþkilerinde güven ve yakýnlýk duygusuyla birlikte dayanýþmasýdýr. Ailede bu gereksinim karþýlanýyorsa kiþi yaþadýðý problemlerle daha rahat baþa çýkabilmektedir. Aileden aldýðý güven duygusu, yakýnlýk ve dayanýþma, ona sorunlarýný çözmede güç vermektedir. Ailede bu gereksinimi karþýlanan kiþiler diðer insanlarla da iliþkilerinde daha güvenli davranmaktadýrlar. Ayrýca diðer insanlarla iliþkilerinde daha çok güvenmekle birlikte dayanýþma da gösterebilmekte, yakýn iliþki geliþtirebilmektedir. Bu gereksinim, kiþinin kendine olan güven duygusunu da etkiler. Güven duygusu, kiþinin hayatta baþarý göstermesi için en önemli ihtiyaçlardan biridir. d. Sorumluluk duygusu: Bu duygu öncelikle anne babanýn kendi sorumluluklarýný almasý ve yetiþtirdiði bireylere sorumluluk duygusunu aþýlamasý ile kazanýlýr. Ailede her üyenin gerçekleþtirebileceði sorumluluklarý olmalýdýr ve her yaþta çocuða verilebilecek sorumluluklar vardýr. Çocuk öncelikle basit iþlerde sorumluluk alýrken yaþý büyüdükçe alacaðý sorumluluklarýn niteliðinde ve sayýsýnda artýþ bulunmalýdýr. Evde anne babanýn hiçbir görev ve sorumluluk vermediði, her þeyi çocuðun yerine kendisinin yaptýðý durumlarda çocukta sorumluluk duygusu geliþmemektedir. Çocuða hiç sorumluluk vermemek, yaþýna göre az sorumluluk vermek kadar kaldýrabileceðinin üstünde sorumluluk vermek de çocukta güvensizliðe yol açmaktadýr. Sorumluluk verilmeyen çocuklar ileriki yaþamlarýnda kendi sorumluluðunu baþkalarýnýn almasýný beklemektedirler. e. Zorlukla mücadele ederek onlarýn üstesinden gelmeyi öðrenme: Çocuðu hayata hazýrlayan ortam olan aile ortamýnda çocuk, yaþýna göre üstesinden gelebilece- 16
ði sorunlarla kendisinin baþa çýkmasý için desteklenmelidir. Çocuðun çok zorlandýðý durumlarda aile destek olmalýdýr ama çocuðun yerine yapmamalýdýr. Zorlukla karþýlaþtýðýnda bunu çözmeyi ya da baþa çýkmayý öðrenen çocuk ileriki yaþamýnda da sorunlarla ya da zorluklarla karþýlaþtýðýnda bunu çözerken kendinden güç bulmakta, problem çözme becerileri geliþmektedir. Bu mücadele yeteneðini ve duygusunu geliþtirmeyen çocuk ise ergen ve yetiþkin yaþamýnda sorunlarý baþkalarýnýn çözmesini bekleyecektir. Sorunu çözmekle uðraþmadan ne de olsa yapamayacaðým diye pes edecek, karamsarlýða kapýlacaktýr. f. Mutluluk ve kendini gerçekleþtirme ortamý: Aile ortamý, ayný zamanda üyelerin kendisini mutlu hissettiði bir ortam olmalýdýr. Yukarýda saydýðýmýz gereksinimleri karþýlanan aile üyesi mutlu ve huzurlu bir ortamda yaþýyor demektir. Çocuðun ailede sevilmesi, desteklenmesi, ilgi görmesi, güvende hissetmesi çocuða mutluluk verir ve aile ortamýndan doyum almasýný saðlar. g. Saðlýklý manevi yaþamýn temellerini oluþturma ortamý: Manevi yaþam, dini de kapsar. Katý, korkuya dayalý, baðnaz ve baskýcý din kurallarý ile yetiþen çocuk, kurallara uymadýðý zaman cezalandýrýlacaðý duygusunu fazlasýyla yaþar. Bu ortamlarda çocuðun merak duygusu engellenir. Çocuk sorgulamadan, araþtýrmadan boyun eðmeyi öðrenir. Ya da çocuk yaþadýðý suçluluk duygusunu bastýrmak için istenen davranýþý sergiler, rahatlar, sonra tekrar istenmeyen davranýþý gösterir. Bu kýsýr döngü böylece devam eder. Ýnsan, kendi hakkýnda deðerlendirmeler yaparak eksik ve yanlýþ yönlerini görüp düzeltebilir, eksik ve yanlýþlardan ders almasý mümkün olur. Çocuk, baþkalarýnýn kendisi hakkýnda yaptýðý deðerlendirmelerin yaný sýra, kendisini baþkalarý ile karþýlaþtýrarak, kendilik deðerinin temelini oluþturan kendilik kavramýný geliþtirmeye 2 yaþ civarýnda baþlar. Çevresindeki kiþilerin (anne babasýnýn, kardeþlerinin, akran ve arkadaþlarýnýn, öðretmenlerinin ) farklý konulardaki deðerlendirmeleri (onaylamaonaylamama ya da ödüllendirme-ödüllendirmeme) çocuðun kendisini deðerlendirmesine yardýmcý olur. Bu deðerlendirmeler sonucunda kendine yönelik olumlu bir algý geliþtiren çocuðun öðrenmeye ve araþtýrmaya olan isteði artar. Kendini olumlu deðerlendirmeler kendine olan güven duygusunun kazanýlmasýnda çok etkilidir(ön- 17
der, 2003). Annenin doðrudan ve dolaylý yardýmlarýyla ve duygusal baðlanma süreci içinde çocukta kendilik duygusu oluþmaya baþlar. Duygusal iletiþimde sevecen, þefkatli ve sýcak bir aile ortamý bebeðin gevþemesine ve kendisini güvende hissetmesine yol açacaktýr. Güven duygusunun geliþtirilmesi ilk yýllarda annenin sýcak, koruyucu ve süreklilik gösteren tutum ve davranýþlarý ile iliþkilidir (Þener ve Karacan, 1999, s.35-37). Çocuðun aþaðýda belirtilen temel gereksinimleri karþýlanýrsa çocuk saðlýklý bir geliþim göstermektedir. Bu temel gereksinimler (Cüceloðlu, 1993): 1. Dokunulma: Çocuða dikkat etme, davranýþlarýný seyrederek ona aferin, bravo, harikasýn, haydi yine yap gibi geri-bildirimde bulunma, tutma, kucaklama, cesaretlendirme, övme ve ona sýcaklýk gösterme. 2. Güven: Çocuðun saðlýðýyla ilgilenme, bakýmýyla ilgilenme, yiyecek ve giyecek ihtiyacýný karþýlama, onu tehlikeden koruma ve bunlarý tutarlý bir þekilde yapma. 3. Yapý/Düzen: Çocuðu yönlendirme, doðru model olma, yapabileceði ve yapamayacaðý davranýþlarýn sýnýrlarýný belirterek disipline etme, tutarlý hareket etme. 4. Sosyalleþme: Çocuðun duygularýný olduðu gibi tanýmlama, onu yansýtma, ona zaman verme, dýþ dünya ile arasýnda köprü görevini görme, özdeþim kurabileceði bir kiþi olma, akranlarýyla iliþki kurabilmesi ve kendini ifade edebilmesi için destekleme. 5. Uyarýlma: Oyun yoluyla ve çocuðun dünyasýna giren deðiþik olay ve durumlarla acý, haz, neþe, heyecan gibi duygularý uyarma. 6. Kendini deðerli görme: Çocuðu önemseme, ciddiye alma, dinleme, ben bu aile için önemliyim, bana deðer veriyorlar, zor durumda kalýnca bana destek oluyorlar, bana kötü bir þey olmasýný istemezler, beni ben olduðum için seviyorlar, ben diðerlerinden farklýyým duygusunu verme. Bu temel gereksinimler, doðumdan itibaren karþýlanmaya baþlanmalýdýr. Temel gereksinimleri erken yaþlarda karþýlanmayan çocuðun geliþiminde duraksamalar, gerilemeler olur. Çocuðun bir geliþim alanýnýn sekteye uðramasý da bütün geliþim alanlarýný etkilemektedir. Gereksinimleri uygun þekilde karþýlanmayan çocuk, gereksinimlerinin karþýlanmasýný saðlamak için yeni yollar keþfeder. Bu yollar her zaman istendik, toplum tarafýndan kabul edilebilir olmamaktadýr. Çocuðun temel gereksinimlerinin karþýlanamadýðý durumlar da bulunmaktadýr. Bunlar ailenin tutumu, beslenme yetersizlikleri, travmalar, anne babanýn boþanmasý gibi yaþanan durumlarýn ciddiyetine göre çocukta farklý problemler oluþabilmektedir. Fiziksel gereksinimin karþýlanmamasýndan kaynaklanan bir durum belki de en ciddi etkisini duygusal geliþimi üzerinde göstermektedir. Anne baba tutumlarý: Anne babanýn aþýrý koruyucu tavýrlarý çocuðun zihinsel-psikomotor-sosyal ve duygusal geliþimini olumsuz etkilemektedir. Aþýrý koruyucu tavýrlar, çocuðun kendi yeteneklerini geliþtirmesini, baþarý yaþayarak kendine olan güvenini kazanmasýný, kendini savunmasýný, kurallarý öðrenmesini ve uygulamasýný, kendini ifade etmesini, yeni bir öðrenme sürecine daha istekli olarak girmesini olumsuz olarak etkilemektedir. Çocuða uygulanan disiplin de çocuk geliþimi üzerinde etkilidir. Örneðin 6 yaþýna gelmiþ bir çocuk çok rahat bir þekilde kendi yemeðini yiyebilecekken annenin daha bebeklikten çocuðun kendi kendine yeme giriþimlerini yiyemeyeceði ya da az yiyeceði gibi nedenlerle engelleyip, kendisinin yedirmesi sonucu çocuk, kendi kendine yeme becerisini yaþý düzeyinde kazanamamaktadýr. Özdoðan (1997, s.12-13-21) a göre, çocuðun duygusal geliþimi ve bedensel saðlýðý annenin ona kaþý tutumuna baðlýdýr. Anne sevgisinin yokluðu çocuðun duygusal anlamda aðýr bir biçimde zedelenmesine neden olabilir. Bedensel cezalar, özellikle dayak, çocukta nefret ve acýdan, cezalandýrmadan hoþlanma duygusunun doðma- 18
Þekil 2. Ana baba tutumlarýna baðlý olarak çocuklarda oluþan davranýþ þekilleri Otonomi Suça dönük davranýþlar Çok saldýrgan Reddedici Nevrotik davranýþlar Görev üstlenmede güçlük Aktif, baðýmsýz, sosyal, iþbirlikçi Yaratýcý, görev üstlenme yeteneði olan Kabul Edici Baðýmlý, yaratýcý deðil, itaatkar Çok tavizkar Kendine yönelik saldýrganlýk Arkadaþlarý ile kavga etme Kontrol Kaynak: Özdoðan, Berka Çocuk ve Oyun. Ankara: Aný Yayýncýlýk, 1997, s.25 den alýnmýþtýr. sýna neden olur. Çocuk bu duygularýn etkisi altýnda baþkalarýný dövmekten hoþlanýr. Çocuklarýný döven birçok anne baba suçluluk duygusu içinde onlara aþýrý bir yakýnlýk gösterirler. Bu durumda yetiþen çocuk bu ikili tutumdan zarar görür. Çocuðun gereksinimlerinin doyurulmamasý ne kadar erken yaþta olursa, geliþimi ve öðrenme süreci de o denli etkilenir. Böylece aradaki açýðýn kapatýlmasý bir o kadar zorlaþýr. Þekil-2 de görüldüðü gibi anne baba ya da çocuðun bakýmýndan sorumlu kiþilerin tutumlarý kabul edici, demokratik, iþbirlikçi ve çocuða otonomi kazandýrýcý olursa çocuk aktif, baðýmsýz, sosyal, iþbirlikçi, yaratýcý, görev üstlenen bir birey haline gelir. Koruyucu, aþýrý koruyucu, kabul ve sahip çýkýcý ama kontrol edici olursa çocuk, baðýmlý, yaratýcý olmayan, itaatkar ve çok tavizkar olur. Anne baba tutumu hem otonomi kazandýrýcý hem paylaþmayan, ilgisiz, ihmal edici ve reddedici olursa çocuk suça yönelik davranýþlar sergiler ve çok saldýrgan olur. Yine çocuða yönelik tutumlar hem reddedici, emredici, otoriter hem de sahip çýkýcý ve kontrol edici olursa çocukta nevrotik davranýþlar, görev üstlenmede güçlük, kendine yönelik saldýrganlýk, arkadaþlarý ile kavga etme davranýþlarý görülmektedir. Reddedici anne olmanýn nedenleri ise: Çocuðun istenmeyen bir çocuk olmasý, Evlilikte zorluklarýn olmasý, Çocuðun herhangi bir ciddi fiziksel sakatlýðýnýn olmasý, Çocuðun annenin beklentisini karþýlayamamasý, Annenin karþýlanmamýþ gereksinimlerinin olmasý, Çalýþan annenin çalýþmayý býrakmasý ve býrakma nedeni olarak da çocuðu görmesi Annenin de çocukluðunda kendi ailesi tarafýndan reddedilmiþ olmasý, Annenin alkol, uyuþturucu vb. kullanmasý, Çocuðun zihinsel engelinin olmasý, Çocuðun ciddi davranýþ problemlerinin olmasý, Annenin psikolojik problemlerinin olmasý. Bir çocuk normal farklýlaþma yoluyla tatlarý olan yiyecekleri kötü olanlardan ayýrmayý öðrenir. Sadece bu kolay ayrýmlarý yapmakla kalmayýp ayný zamanda diðerlerinin yaptýklarý gibi ebeveyni, öðretmenleri ve oyun arkadaþlarý ile meþgul olabilmek ve okula ya da oyuna uyum saðlayabilmek için belli davranýþ biçimleri geliþtirir. Ciddi bir travma, reddedilme ve iþkenceye maruz kalan bir çocuk asosyalleþebilir (Watkins ve Watkins, 2006). Anneler bebeklerine biliþsel, iletiþimsel, duygusal, fiziksel ve sosyal geliþim için gerekli olan uyaranlarý sað- 19