Yenilenebilir Enerji- Hidroelektrik Yael Taranto TSKB Ekonomik Araştırmalar tarantoy@tskb.com.tr Temmuz 2014
1. Türkiye de Yenilenebilir Enerji Enerjide dışa bağımlılığın azaltılması ve enerji üretiminin çevresel etkilerinin minimize etmek amacıyla dünyada olduğu gibi Türkiye de de yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesi için hedefler konmuş ve teşvik mekanizmaları geliştirilmiştir. Hidroelektrik enerji için 2023 hedefi tüm teknik ve ekonomik potansiyelin geliştirilmesidir. Ancak hidroelektrik santrallerle ilgili yaşanmakta olan çevresel sorunlar bu hedefe ulaşmayı zorlaştırmaktadır. Türkiye nin hidrolik, rüzgar, jeotermal ve biyomas santrallerinden oluşan toplam yenilenebilir enerji kurulu gücü 2014 Temmuz sonu itibarıyla 27.103 MW tır. Bu toplamın 23.299 MW lık bölümü hidroelektrik santrallerden oluşmaktadır. Yenilenebilir enerji santrallerinin yaklaşık %53 ü serbest üretim şirketlerinden oluşmaktadır. Kamuya ait yenilenebilir enerji santrallerinin tamamı hidroelektrik santrallerdir. Yenilenebilir Enerji Santrallerinin Dağılımı (MW) Kamu Anlaşmalı Özel Serbest Özel TOPLAM Hidroelektrik 11.639 1.031 10.629 23.299 Rüzgar - 17 3.193 3.210 Jeotermal - - 334 334 Biyokütle/Biyogaz - - 260 260 TOPLAM 11.639 1.048 14.416 27.103 Kaynak: TEİAŞ Yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji üretiminin desteklenmesi için bu kaynaklardan üretilen elektriğe alım ve fiyat garantileri getiren Yenilenebilir Enerji Kanunu 2005 yılında çıkarılmış, ancak desteklerin yetersiz olması ve kanunun kamuya yük getireceği endişeleriyle 2012 başına dek uygulamaya geçilememiştir. 2010 sonunda kanuna uygulamada olan son şekli verilmiş, tesis tipi bazında farklılaşan ve yurtiçinde üretilen ekipmanla kurulacak tesislere ek teşvikler getiren garantili alım fiyatı uygulamasına geçilmiştir. Yenilenebilir Enerji Kanunu (YEK) kapsamındaki garantili alım fiyatlarının özet tablosu aşağıda verilmektedir. YEK Kapsamında Garantili Alım Fiyatları Yurtiçinde üretilen Ekipman Garantili Alım Fiyatı (USCent/KWh) Kullanımı Ek Teşviki (USCent/KWh) Hidroelektrik 7,3 1,0-2,3 Rüzgar 7,3 0,6-3,7 Jeotermal 10,5 0,7-2,7 Biyogaz/Biyokütle 13,3 0,4-5,6 Güneş (Fotovoltaik) 13,3 0,5-6,7 Güneş (Odaklamalı) 13,3 0,6-6,8 Yenilenebilir Enerji Kanunu (YEK) kapsamındaki alım garantileri 2020 yılına dek devreye alınacak tesisler için tesisin faaliyette olduğu ilk on yıl için geçerlidir. Yerli ekipman için verilen teşvikler ise yalnız ilk beş yıl için geçerlidir. YEK kapsamında satış yapmak isteyen santraller her yıl Ekim ayında bir sonraki yıl için başvuruda bulunarak söz konusu yılda üretimlerinin tamamını YEK 2
kapsamında satmaktadır. Dolayısıyla santraller her yıl bir sonraki yıl için satışlarını serbest piyasada ve YEK kapsamında yapmaya karar vermektedir. Hidroelektrik ve rüzgar santrallerinde garantili alım fiyatları, yıllar itibarıyla ortalama 8,0 UScent/KWh eşdeğerinde seyreden piyasa fiyatlarına kıyasla düşük kalmakta, bu nedenle kurların yükseldiği yıllar dışında bu santraller serbest piyasada satış yapmayı tercih etmektedir. Enerji üretimiyle ilgili ekipmanların yurtiçinde üretimi rüzgar kuleleri ve kanatları dışında çok kısıtlı olduğundan YEK kapsamında satış yapan tesislerin büyük bölümü yalnız temel tarifeden yararlanabilmektedir. Geçtiğimiz yıl içinde rüzgar kuleleri ve kanatların yurtiçinden temini daha yaygın hale gelmiş olup yeni devreye girecek santrallerde ek teşvikten yararlananların artacağı düşünülmektedir. 2. Türkiye de Hidroelektrik Enerji TEİAŞ verilerine göre 2014 yılı Temmuz ayı itibarıyla Türkiye de toplam kurulu gücü 23.299 MW olan 499 adet hidroelektrik santral faaliyet göstermektedir. Türkiye deki toplam yenilenebilir enerji kurulu gücü içerisinde %86 paya sahip olan hidroelektrik santrallerin %46 sı özel sektöre ait serbest üretim şirketleridir. 2014 yılının ilk yedi ayında toplam elektrik üretiminin %17,7 si hidroelektrik santrallerden sağlamış olup, bu santrallerin toplam kurulu güç içerisindeki payı %34,6 seviyesindedir. 2014 yılında kuraklık nedeniyle hidroelektrik santrallerin üretim içindeki payında 2013 e kıyasla yaklaşık 7 puan gerileme görülmüştür. 2009-2013 döneminde hidroelektrik santrallerin üretim içindeki payı ortalama %23 seviyesinde gerçekleşmiştir. EPDK nın Ocak 2014 tarihli lisans ilerleme raporunda toplam kurulu gücü 11.739 MW olan 396 adet hidroelektrik projesi inşa halinde görülmektedir. Ancak inşa halinde görünen kurulu gücün 5.108 MW lık bölümünü oluşturan 68 adet projenin lisansı 2011 veya öncesinde alınmış olmasına rağmen fiili gerçekleşme oranları çok düşüktür. Bu tür projelerin tamamlanması düşük bir olasılık olarak değerlendirilmektedir. Diğer taraftan EPDK uzun süredir hareketsiz olan lisansların iptaline başlamıştır. 2013 yılında TBMM den geçen 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu lisans sahiplerine tüm izin süreçlerini tamamlayarak yatırımlara başlamak için altı ay süre tanımış, bu süre 2 Mayıs 2014 te sona ermişti. Ağustos 2014 te bu kapsamda ilk lisans iptalleri başlamıştır. İnşaata başlayamadığı için lisans iptali olasılığı olan projelerin yanı sıra çevresel nedenlerle durdurulan ve mahkeme sürecinde olan HES projeleri bulunmaktadır. Hukuki sorunların dışında hidroelektrik santrallerin bir bölümü lisans ihalelerinde teklif ettikleri yüksek katkı payı bedellerinin yatırım fizibilitesini düşürmesi nedeniyle gerçekleşememektedir. Çoklu lisans başvurularının çözümlenmesi amacıyla DSİ tarafından yapılan ihaleler sonucunda oluşan ortalama katkı payı 3,0 Kr/KWh olup, en yüksek katkı payı 10,0 kuruşa ulaşmıştır. EPDK nın 2014 Ocak ayı lisans ilerleme raporundan hareketle 2014 yılında tahmini olarak 2,700 MW civarı ek hidroelektrik santral kapasitesinin devreye alınması beklenmektedir. 2015 ve takip eden birkaç yılda eklenecek yeni hidroelektrik kapasitede yavaşlama olacağı tahmin edilmekte, yıllık ortalama ilave kapasitenin 2.000 MW I aşmayacağı düşünülmektedir. 3
Hidroelektrik santraller Türkiye enerji portföyünün önemli bir bileşenidir. Rüzgar, güneş gibi diğer yenilenebilir enerji kaynaklarına benzer şekilde hidroelektrik santrallerde üretim doğa koşullarına göre dalgalanmakta, gün içinde olmasa da mevsimlik olarak ve yıldan yıla önemli farklılıklar gösterebilmektedir. Bununla beraber, diğer yenilenebilir kaynakların aksine suyun kolayca depolanabilir olması ve rezervuarlı santrallerin üretimde ani talebi karşılayabilecek esnekliğe sahip olması, yatırımcılar tarafından tercih edilmesine neden olmaktadır. Hidroelektrik üretimindeki belli başlı yatırımcılar ve gruplar incelendiğinde elektrik üretim ve dağıtımında önemli paya sahip olan Cengiz, Limak, IC Holding, Enerjisa, Akenerji, Doğuş gibi büyük gruplar özellikle dikkat çekmektedir. Ancak, özel sektörün serbest piyasada hidroelektrik santral işletmeciliğine girişi son on yılda gelişmeye başladığından ve büyük barajların yapımı kamu tarafından geçekleştirilmiş olduğundan hidroelektrik sektöründe ağırlık kamudadır. EÜAŞ santrallerinden çok küçük portföyler zaman zaman ihaleyle özelleştirilmekte ve özel sektör yatırımcıları tarafından yoğun ilgi görerek yüksek bedellerle devralınmaktadır. Ancak EÜAŞ ın büyük HES portföyüne yönelik kapsamlı özelleştirme henüz başlamamıştır. Keban, Karakaya, Atatürk gibi çok büyük barajların ise sistemi regüle edici etkisi nedeniyle kamu tarafından işletilmeye devam etmesi beklenmektedir. Buna karşın özel serbest üretim şirketlerinin kurulu gücü hızla artarak 10,6 GW seviyesine ve Türkiye kurulu gücü içindeki payı %46 ya ulaşmıştır. Serbest üretim şirketi HES kapasitesinin dağılımı incelendiğinde en büyük grubun bile payının %7 yi aşmadığı parçalı bir yapı gözlenmektedir. Bununla beraber sektörde satın almalar ve yeni yatırımlar sürmekte olup önümüzdeki on yıllık dönemde konsolidasyonun artacağı düşünülmektedir. Serbest Üretim Şirketi HES Kapasitesinin Santral Bazında Dağılımı Santral Adı Yeri Tesis Tipi Şirket Grubu Kurulu Gücü Payı (%) (MW) Oymapınar HES Antalya-Manavgat Barajlı Cengiz 540 5,1 Boyabat HES Samsun Barajlı Doğuş-Doğan-Unit 513 4,8 Akköy I ve II HES Gümüşhane Nehir Tipi Kolin 331 3,1 Yedigöze Sanibey Barajı Adana Barajlı Sanko 310 2,9 Alkumru Barajı ve HES Siirt-Kurtalan Barajlı Limak 276 2,6 Kandil Enerji Projesi Kahramanmaraş Barajlı Enerjisa 208 2,0 HES Köprü HES Adana-Kozan Barajlı Enerjisa 156 1,5 Hacınınoğlu HES Kahramanmaraş Barajlı Enerjisa 143 1,3 Bağıştaş-I Barajı ve HES Erzincan Barajlı IC Holding 142 1,3 Feke I ve II HES Adana Barajlı Akenerji 139 1,3 Tatar HES Tunceli Barajlı Limak 128 1,2 Aslancık Barajı ve HES Giresun Barajlı Doğuş-Doğan-Anadolu 120 1,1 Darıca HES Ordu Nehir Tipi Bilgin 110 1,0 Sarıgüzel HES Kahramanmaraş Barajlı Enerjisa 103 1,0 Eşen I ve II HES Muğla Barajlı Göltaş 102 1,0 Cevizlik HES Rize Nehir Tipi Sanko 91 0,9 Menge Barajı ve HES Adana-Kozan Barajlı Enerjisa 85 0,8 Uzunçayır Tunceli Barajlı Limak 82 0,8 Akocak HES Trabzon Nehir Tipi Akenerji 81 0,8 Büyükdüz HES Gümüşhane Nehir Tipi Ayen Enerji 69 0,6 Diğer Tesisler 6.900 64,9 TOPLAM 10.629 100,0 Kaynak: EPDK; Şirket Web siteleleri 4
Bu doküman Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. nin uzman kadrosunca güvenilir olarak kabul edilen kaynaklardan elde edilen verilerle hazırlanmıştır. Notta yer alan görüşler ve öngörüler, not kapsamında belirtilen ve kullanılan yöntemler ile sektör temsilcileriyle yapılan görüşmelerle üretilen sonuçları yansıtmakta olup bu verilerin tamlığı ve doğruluğundan Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş.'nin herhangi bir sorumluluğu bulunmamaktadı. Notta yer alan sonuçlar, görüşler, düşünceler ve öngörüler, Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. tarafından açık ya da gizli olarak bir garanti ve beklenti oluşturmaz. Diğer bir ifadeyle; bu dokümanda yer alan tüm bilgi ve verileri kullanma ve uygulama sorumluluğu, doğrudan veya dolaylı olarak, bu rapora dayanarak yatırım kararı veren ya da finansman sağlayan kişilere ait olup, elde edilen sonuçtan dolayı üçüncü kişilerin doğrudan ya da dolaylı olarak uğradıkları zarardan Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. hiçbir şekilde sorumlu tutulamaz. Bu döküman ileriye dönük tahminleri de kapsamaktadır. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş., bu tahminlere ulaşılamaması ya da Doküman daki bilgilerin tam ve doğru olmamasından sorumlu tutulamaz. Bu dokümanın tüm hakları saklıdır. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş. nin izni olmadan raporun içeriği herhangi bir şekilde basılamaz, çoğaltılamaz, fotokopi veya teksir edilemez, dağıtılamaz. 5