ERKEN ÇOCUKLUK DÖNEMĠNDE GELĠġĠMĠN YAġAM BOYU ETKĠLERĠ Prof.Dr. Ġlgi Ertem Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları AD GeliĢimsel Pediatri Ünitesi
SUNUM PLANI Erken çocuklukta geliģim neden önemli? YaĢam boyu etkisi nedir? Erken çocukluk geliģiminde ülkemizin durumu nedir? Nasıl bir yol haritası izlemeliyiz?
GeliĢimsel Pediatri Pediatri, gelişimsel psikoloji, nörogelişim, klinik epidemiyoloji bilimlerinin öğretilerinden aydınlanan Çocukların geliģimini: Biyolojik yapılarını Düşünme yetilerini Duygularını Hareketlerini Destekleyen aileleri ve toplum ile ilişkilerini Bütününü oluşturan bağlantıları kuramsal olarak anlamayı Bu bilginin çocuk hekimliği ve sağlık hizmeti bilimi ve uygulamalarına doğrudan yansımasını amaçlayan pediatri yan dalıdır.
Erken çocuklukta geliģim neden önemli?
GELĠġĠMSEL ZORLUKLARI OLAN ÇOCUKLARIMIZ GeliĢimsel zorluklar, çocukluk döneminde EN SIK rastlanan süregen sorun grubunu oluģturur. Batı ülkelerinde sıklık: %12-17 Sıklıkları azalmamakta, artmaktadır. 200 milyon çocuk potansiyelinin altında geliģmektedir. Grantham McGregor ve ark. Lancet 2007 Boyle, Pediatrics 1994
ERKEN ÇOCUKLUKTA BEYĠN GELĠġĠMĠ Beyin hacimi, ağırlığı, kortikal kalınlık prenatal 7.aydan ergenliğe artar. Beyin ağırlığı eriģkinin: doğumda %10 2 yaģ %80 6 yaģ %95 Beyin metabolizması : bazal metabolizma oranı Yenidoğanda %44 4 yaģ %40 16-18 yaģ %20 Chugani ve ark. Prev Med 1998
ERKEN ÇOCUKLUKTA BEYĠN GELĠġĠMĠ 5 gün 2 ay 1 yaş Genç erişkin Rethinking The Brain,1997
ERKEN ÇOCUKLUKTA BEYĠN GELĠġĠMĠ SĠNAPS YOĞUNLUĞU DOĞUM 6 YAġ 14 YAġ Rethinking The Brain,1997
ERKEN ÇOCUKLUKTA BEYĠN GELĠġĠMĠ ĠÇĠN GEREKENLER Besin Uyaranlar Bireysel Ģefkatli iliģki toksik stres ten korunma
BESĠN VE UYARAN Gelişim puanı 110 105 100 95 90 Kontrol Uyaran+besin Uyaran Besin İzlenen 85 baģlangıç 6 ay 12 ay 18 ay 24 ay Grantham-McGregor ve ark. Lancet 1991
BĠREYSEL ġefkatlġ ĠLĠġKĠ Nelson CA, Zeanah CH ve ark. Science 2007
Erken çocukluk döneminde geliģimin yaģam boyu etkisi nedir?
ERKEN DENEYĠMLER GENLERĠ NASIL DEĞĠġTĠRĠR? DıĢ etki (stres, uyaran, besin, toksin) nöronlar arasında ateģleme yaratır Nöronal ileti genleri düzenleyen proteinlerin sentezini baģlatır Gen düzenleyen proteinler epigenetik belirteçleri ekleyen/eksilten enzimleri iter/çeker Epigenetik belirteçler genin neresinde, nasıl, ne kadar protein yapılacağını kontrol eder; geni açrar-kapar beynin ve bedenin nasıl geliģeceğini yapılandırır NÖRON (Beyin hücresi) KROMOZOM: genleri sonraki nesillere taģır
ERKEN ÇOCUKLUKTA GELĠġĠMĠN YAġAM BOYU ETKĠSĠ BiliĢsel-duygusal sistem ve baģarı Strese yanıt sistemi Kalp damar sistemi BağıĢıklık sistemi Sağlık davranıģları Shonkoff, Boyce, Mc Ewan. JAMA 2009
Gelişimsel sorunu olan çocukların oranı RĠSKLERĠN ETKĠSĠ Risk etmeni sayısı
Ergenlikte yüksek kortisol düzeyleri BEBEKLĠKTEN ERGENLĠĞE Bebeklikte annesinde depresyon olmayan Bebeklikte annesinde depresyon olan Halligan ve ark.2004 www.developingchild.harvard.edu
Eşitsizlik oranı ERKEN ÇOCUKLUKTAN ERĠġKĠNE EÇG olumsuz durum
Yüzde EÇG ERĠġKĠN YAġAM KALĠTESĠ Sağlık sorunları Bilişsel ruhsal sorunlar Süregen hastalık Okuryazarlık düzeyi
EÇG nin EKONOMĠK DEĞERĠ 8 Geri dönen/ Yatırılan $ 6 4 Erken çocukluk programları Okul 2 R Okul öncesi Okul Okul sonrası Ġş eğitimi 0 6 18 YaĢ Carneiro P, Heckman J. Human Capital Policy, 2003
Erken çocukluk geliģiminde ülkemizin durumu nedir?
ÇOCUK GELĠġĠM ĠNDEKSĠ YaĢam Ģansı: BeĢ yaģ altı mortalite Beslenme: beģ yaģ altı orta ve Ģiddetli malnutrisyon Eğitim: ilk öğrenim yaģında olup okula yazılmamıģ olan çocuk oranı 36 Romanya 37 Paraguay 38 Tayland 39 Beliz 40 Meksika 41 Peru 42 Arnavutluk 43 Ekuador 44 Suriye 45 Cezayir 46 Venezuela 47 Ürdün 48 Türkiye 49 Kazakistan 50 Mısır www.savethechildren.org
Ertem IO. Gelişimsel zorlukları olan çocukların dünyadaki durumu. WHO 2010 (basımda) 32 ÜLKENĠN DURUMU Tüm YGÜ ve çoğu DOGÜ erken destek hizmetleri mevcut + Çoğu DOGÜ hizmet alımı yasal haklar ile garantilenmemiģ + Çoğu ülkede çoğu hizmetler ücretsiz, devlet tarafından karģılanmakta Çoğu ülkede biliģsel, duygusal-sosyal, iliģki sorunları karģılanmıyor Tüm ülkelerde hizmet verenlerin sayısı, DOGÜ eğitimi yetersiz - Çoğu ülkede hizmetler evde aile merkezli verilmesi gerekmesine karģılık merkezlerde ve uzman-çocuk merkezli verilmekte GeliĢimsel gecikmeleri olan çocukların çoğu, çoğu hizmetlere ulaģmamakta - YGÜ ücretsiz iken, DOGÜ lerde erken eğitim, kreģ, okul öncesi eğitim ücretli - Hizmete ulaģmayı etkileyen ve ülkeler içinde farklılıklar yaratan etmenler mevcut - T.C. + -
BĠLGĠ AÇIĞI: ANNELER ANNELERĠN GELĠġĠM BĠLGĠSĠ Çocuklar ne zaman görmeye başlarlar? 49 Çocuklar ne zaman kendilerine gülen ya da konuşan kişiye bakarak gülümsemeye başlarlar? Çocuklar ne zaman kendileriyle konuşulduğunda cevap verir gibi sesler çıkarmaya başlarlar? Çocukların beyni ne zaman gelişmeye ve öğrenmeye başlar? 68 Çocuklarla konuşmaya en erken ne zaman başlanır? 46 42 Çocuklara çizip boyamaları için kalem, kağıt vermeye en erken ne zaman başlanır? Çocuklarla kitap bakmaya en erken ne zaman başlanır? 95 Bilmeyen (%) 57 77 Ertem ve ark. Child Health Care and Development, 2007
BĠLGĠ AÇIĞI: HEKĠMLER EĞĠTĠM ÖNCESĠ VE SONRASI KENDĠNĠ YETERLĠ DEĞERLENDĠRME Öncesi (%) Sonrası (%) 0-3 yaştaki çocukların gelişim alanlarını bilerek değerlendirebilirim. Gelişimsel sorunu olan çocukların gelişimsel izlemlerini ve desteklenmelerini yapabilirim. Ev ortamında çocukların gelişimini destekleyecek yaklaşımlar konusunda ailelere danışmanlık yapabilirim. Özel eğitim gereksinimi olan çocukları bu hizmete yönlendirebilirim. Engelleri olan çocuklarla ilgili devlet uygulamalarını bilerek ailelere danışmanlık yapabilirim. 37 91 21 80 41 95 45 93 24 87 Ertem ve ark. J Dev Behav Pediatrics 2009
Nasıl bir yol haritası izlemeliyiz?
Yetersiz anne-çocuk-aile iliģkisi Folik asit Demir eksikliği Ergen annelik Annenin yetersiz eğitimi Doğumlar arası yetersiz süre Akraba evliliği Cinsiyet ayrımı Anne ölümü Prenatal/natal asfiksi EMR IUGR Çoklu gebelik Hidrops fetalis Oligo/polihidroamniyoz Konjenital anomaliler Kromozomal anomaliler Pre/perinatal enfeksiyonlar Yetersiz anneçocuk-aile iliģkisi Anne sütü almama Yüksek riskli yenidoğan (DDA, asfiksi) Sepsis/SSS enfeksiyonları Görme kusuru ĠĢitme kusuru Anne sütü almama Uyaran eksikliği Yetersiz çocuk bakımı Enfeksiyonlar Demir eksikliği Ġyot eksikliği Malnütrisyon Kronik hastalıklar ġiddetle karģılaģma Çocuk örselenmesi Sosyoekonomik düzey Çevresel toksinler Annenin beslenmesi, fiziksel ve ruhsal sağlığı Prekonsepsiyonel Pre/perinatal Yenidoğan Yaşamın ilk yılları Ertem IO. Gelişimsel zorlukları olan çocukların dünyadaki durumu. WHO 2010 (basımda)
GeliĢim Ġçin Bakım AraĢtırması Uyaran Girişim Grubu n (%) Karşılaştırma Grubu n (%) Göreceli Risk (95% GA) Annenin yeni etkinlik uygulaması 110 (91.7) 84 (74.3) 1.2 (1.1-1.4) Ailenin yeni etkinlik uygulaması 82 (68.3) 54 (47.8) 1.4 (1.1-1.8) HOME puanı 38 21 (17.5) 7 (6.2) 2.8 (1.2-6.4) Evde yapılmış oyuncak 51 (42.5) 12 (10.6) 4.0 (2.3-7.1) Çocuğa kitap okunması 24 (20.0) 4 (3.5) 5.6 (2.0-15.8) Ertem ve ark. Pediatrics 2006; Pediatrics 2008