II. DÜNYA SAVAI SIRASINDA TÜRKYE-IRAK LKLER VE IRAK HAKKINDA BLNMEYEN BR KAYNAK: ZYA KARAMÜRSEL N IRAK SEYAHAT NOTLARI An Unknown Source About Iraq And Turkey-Iraq Relations During World War II: Iraq Itineraries Of Ziya Karamürsel Dr.Tahir KODAL * Bu çalımada, II. Dünya Savaı (1939-1945) sırasında Türkiye-Irak ilikileri ve Irak hakkında bilinmeyen bir kaynak niteliinde olan Ziya Karamürsel in Irak seyahat notları konu edilmitir. Bu nedenle, çalımanın giri kısmında, II. Dünya Savaı na kadar Türk-Irak ilikileri kısaca açıklanmıtır. Çalımanın deerlendirme bölümünde; Irak seyahat notlarının yazarı Ziya Karamürsel özgeçmii kısaca açıklanmı, seyahat notları incelenmi, içerii hakkında bilgi verilmi, bazı yorumlarda bulunulmutur. Çalımanın üçüncü kısmında; Irak seyahat notlarını aratırmacıların hizmetine sunmak, baka bilim insanlarına farklı yorum ve deerlendirmeler yapabilme imkânı vermek için, seyahat notlarının aslına müdahale edilmeden, olduu gibi yayınlanması daha uygun görülmütür. Çalımanın sonunda, Basra Valisi Salih Cebrin in Türk heyeti adına vermi olduu yemekte yapmı olduu konumanın Ziya Karamürsel tarafından Osmanlı Türkçesi ile tutmu olduu notun transkripsiyonuna yer verilmitir. Anahtar Sözcükler: II. Dünya Savaı, Türkiye, Irak, Ziya Karamürsel, Seyahat Notları ÖZ ABSTRACT This study investigates the Iraq itineraries of Ziya Karamürsel as a valuable source on Turkey-Iraq relations during World War II. In the introduction of this study, pre-world war II relations between Turkey and Iraq are briefly dealt with. In the evaluation part, the CV of Ziya Karamürsel is briefly explained, his itineraries are analyzed, their contents are probed and some comments are made. In the third part the itineraries are published without any comment and intervention so that other researchers would make comments and researches on them. At the end of the study, the notes of the speech of Basra Governor Salih Cebrin taken by Ziya Karamürsel in Ottoman Turkish at the banquet thrown on behalf of the Turkish delegate are given with transcription. Key Words: World War II, Turkey, Iraq, Ziya Karamürsel, Itineraries * Pamukkale Üniv., Eitim Fakültesi, lk Öretim Bölümü, Sosyal Bilgiler Eitimi Ört. Üyesi.
!"#$" A- GR II. Dünya Savaı (1939-1945) sırasında, Türkiye-Irak ilikileri balamında Ziya Karamürsel in Irak Seyahat Notları ve bu notların yazarının ifadesiyle Irak ı ziyaret eden ilk Türk mebusları nın yapmı olduu incelemelerle ilgili bazı deerlendirmeler yapmadan önce, Türkiye-Irak ilikileri hakkında kısaca bilgi vermekte yarar vardır. I. Dünya Savaı sonrasında savaın galipleri Osmanlı Devleti nin Arap topraklarını ve Orta Dou yu paylamak için masa baına oturmulardır. 28 Nisan 1919 da kurulmu olan Cemiyet-i Akvâm (Milletler Cemiyeti) ın yasasının 24. maddesi savaın galiplerine mandaterlik hakkını tanımı olduu için, 1 Müttefikler (ngiltere, Fransa ve talya ve di.) sonunda 24 Nisan 1920 de talya nın San Remo kentinde yapmı olduu toplantıda, 1916 Sykes-Picot gizli antlamasını temel alarak, Suriye ve Lübnan ın Fransa, Filistin, Ürdün ve Irak ın ngiltere nin manda sına verilmesi konusunda anlamılardır. 2 Irak ın Cemiyet-i Akvâm (Milletler Cemiyeti) ın 24. maddesine dayanarak ngiltere nin mandası haline getirilmesinin ardından yapılan açıklamada, kurumların baımsızlıının gelitirilmesi amaçlanmıtır. 3 denilerek, bir anlamda Irak ın kendi kendini yönetir hâle gelene kadar ngiltere nin yönetimi altında kalacaı ifade edilmitir. Milletler Cemiyeti nin kararıyla ve 1916 Sykes-Picot antlaması temel alınarak Irak ta A tipi manda yönetiminin kurulması kararlatırılınca, ngiltere kurmu olduu manda yönetimiyle Irak ı kuzeyde Kürt, ortada Sünnî, güneyde ii olmak üzere üç bölgeye ve on sekiz vilâyete ayırmıtır. Irak ta manda yönetiminin kurulduu sırada, Osmanlı Devleti nin Anadolu ve Trakya daki toprakları da igal edilmitir. Misak-ı Millî kararları olarak alınan kararlar ve stanbul un igal edilmesi ngilizlere karı Anadolu da bir tepki domasına neden olmutur. Bu yüzden, Irak ta da Temmuz 1920 de, Irak ın ngiliz mandası altına sokulmasına tepki olarak bir isyan hareketi balatılmıtır. Bu isyan hareketinin M. Kemal tarafından balatıldıı ve desteklendii iddiaları o dönemde özellikle ngiliz yöneticiler tarafından sürekli gündeme getirilmeye çalıılmıtır. 4 Ancak, bu iddiaların doruluu tartımalıdır. Türkiye nin ve Mustafa Kemal in 7.000 altın Türk lirasını, paraya son derece 1 Suphi Saatçi, Tarihi Geliim çinde Irak ta Türk Varlıı, stanbul 1996, s.127. 2 Tayyar Arı, Geçmiten Günümüze Orta Dou, Siyaset, Sava ve Diplomasi, stanbul 2007, s.143. 3 Abid A. Al-Maragati, A Diplomatic History of Modern Iraq, New York 1961, s.12. 4 Kadir Kasalak, Irak ta Manda Yönetiminin Kurulması ve Atatürk Dönemi Türkiye-Irak likileri, Askerî Tarih Aratırmaları Dergisi, Yıl:5, Sayı:9, Ankara 2007, s.189.
ihtiyaç duyulduu, sıkıntıların zirveye ulatıı, dıarıdan yardımların toplandıı Sakarya Savaı günlerinde, Kerbela daki ihtilalcilere göndermesi pek gerçekçi bir görü olarak gözükmemektedir. ngilizler, Irak ta Arap milliyetçilerinin tepkisini azaltabilmek amacıyla, Fransızların Temmuz 1920 de Suriye Krallıından uzaklatırdıkları erif Hüseyin in olu Faysal ı Badat a davet ederek, 11 Temmuzda 1921 de Irak ın meru hükümdarı olması kararını kabul ettirmilerdir. Yapılan hileli bir halk oylaması sonrasında 18 Austos 1921 de Faysal ın ezici bir üstünlükle seçimi kazandıı ilan edilmitir. Krallıa getirilen I. Faysal ın taç giyme töreni 23 Austos 1921 de yapılarak yeni krallıın adı Mezopotamya dan Irak a dönütürülmütür. 5 Bu deiiklik ve ngiltere nin bu giriimlerinden sonra 10 Ekim 1922 de imzalanan ngiltere-irak Antlaması ile manda yönetiminin artlan onaylanırken, Irak taki yabancıların kanunî haklan ve ngiltere nin çıkarları teminat altına alınmıtır. ngiltere tarafından Irak ta bir manda yönetiminin kurulması çalımaları yapıldıı ve kurulduu sırada, TBMM Hükümeti ve Mustafa Kemal Atatürk, Mondros Mütarekesi sonrasında uluslararası hukuka aykırı bir ekilde igal edilmi ve Misâk-ı Millî sınırları içerisinde olan Musul Vilâyeti (Musul, Kerkük ve Süleymaniye Sancaı) ni yeniden ele geçirebilmek amacıyla efik Özdemir Bey i 22 ubat 1922 de görevlendirmitir. efik Özdemir komutasında balatılan Revandız Harekâtı sonrasında Türk birlikleri 22 Haziran 1922 de Revandız a ulamıtır. 6 efik Özdemir bölgede ngilizlere karı büyük baarılar kazanmı, hatta Derbent Muharebesi sonrasında aklava kasabasını ele geçirerek Musul ile balantı kurma baarısını göstermitir. 7 Daha sonraki süreçte Mustafa Kemal Atatürk ün Süleymaniye de bölgesel yönetimin baında bulunan eyh Mahmud ile iyi olan ilikisi nedeniyle Köysancak ele geçirilmi buraya bir Türk Kaymakan dahi tayin edilmitir. 8 Bununla birlikte ngilizler, eyh Mahmud un bölgede güçlenmesi üzerine yeni arayılara girmi, eyh Mahmud un 1 Mart 1923 te Süleymaniye yi terk etmesini istemi, kısa bir süre sonra da burayı bombalamıtır. eyh Mahmud un Süleymaniye yi terk etmesinin ardından, efik Özdemir Bey in destei ile 10 Ekim 5 David Fromkin, Barıa Son Veren Barı, Modern Orta Dou Nasıl Yaratıldı? 1914 1922, (Çev.: Mehmet Harmancı), stanbul 1994, s.508-509. 6 Zekeriya Türkmen, Özdemir Bey in Musul Harekâtı ve ngilizlerin Karı Tedbirleri, Atatürk Aratırma Merkezi Dergisi, Cilt:17, Sayı:49, Ankara 2001, s.61 7 Tahir Kodal, Paylaılamayan Toprak, Türk Basınına Göre (1923-1926) Musul Meselesi, stanbul 2005, s.61. 8 Qassam Kh. Al-Jumail-zzet Öztoprak, Irak ve Kemalizm Hareketi (1919-1923), Ankara 1999, s.88-89.
!"#$" 1922 de yani Kral Faysal ın baa getirildii tarihte kurulmu olan bölgesel hükümeti ortadan kalkmıtır. TBMM nin efik Özdemir Bey e ve eyh Mahmud a yardım gönderememesi nedeniyle, Türk birlikleri Revandız ı bırakarak 23 Nisan 1923 te ran sınırına doru çekilmilerdir. 9 ngilizlerin Revandız ı ele geçirmelerinden sonra Irak Hükûmeti, Seyyid Taha yı geçici bir süreliine kaymakam tayin etmi, Türkiye hem Millî Mücadele, hem de Lozan Barı Konferansı nın hemen öncesinde bölge ile yeteri kadar ilgilenememi, bu bölgedeki Türk nüfuzu da etkisini kaybetmitir. Lozan Barı Konferansı sırasında Türk-Irak ilikilerini yakından ilgilendiren Musul meselesi hem özel, hem de resmî görümelerde sonuca balanamamı, Türkiye Misâk-ı Millî sınırları içerisinde olması, ngiltere ise enerji kaynaklarına hâkim olma, sömürge siyaseti ve petrol politikası nedeniyle taviz vermemi, konferans kesintiye uramıtır. Lozan Konferansı nın ikinci döneminde yeni bir Türk devleti kurmak amacıyla çözülemeyen sorunlar sonraya bırakılmıtır. Bu nedenle, Türkiye-Irak hududu meselesi de çözümü sonraya bırakılmı sorunlardandır. Lozan Barı Antlaması na göre; bu sorun Türkiye ile mandater sıfatıyla ngiltere arasında ikili görümelerle dokuz aylık bir süre içerisinde çözümlenecek, çözümlenemez ise Cemiyet-i Akvâm (Milletler Cemiyeti) a gidecekti. Sorun ikili görümelerle, Haliç Konferansı nda çözümlenememi, öngörüldüü gibi sorun ngiltere tarafından Milletler Cemiyetine taınmı, Milletler Cemiyeti ndeki süreç, ngiltere nin dönemin süper gücü ve cemiyete hâkim olması nedeniyle Türkiye nin aleyhine sonuçlanmıtır. 5 Haziran 1926 da Türkiye-Irak-ngiltere arasında imzalanan Ankara Antlaması ile Musul ngiltere nin mandası altındaki Irak a bırakılmı, petrol gelirlerinin %10 u 25 yıllıına * Türkiye ye verilmesi kararlatırılmı, Türkiye-Irak sınırında Türkiye lehine bazı düzeltmeler yapılmıtır. 11 Bu nedenle, Lozan Antlaması ndan Ankara Antlaması na kadar geçen süreçteki Türkiye Irak ilikileri, ngilizlerle Türkler arasında barı görümelerinin yapıldıı bir dönemin ilikisi olarak karımıza çıkmaktadır. Bu dönemde; Türkiye Irak ilikileri zaman zaman gerginlemi, Türkiye-ngiltere-Milletler 9 Zekeriya Türkmen, Musul Meselesi, Askerî Yönden Çözüm Arayıları (1922-1925), Ankara 2003, s.80-82. * Türkiye bazı aratırmalarda ifade edildii gibi, bu hakkından 500.000 ngiliz sterlini karılıında vazgeçmemi, anlama gerei 1952 yılına kadar almaya devam etmitir. ngiltere nin bu süre zarfında Türkiye ye ödemesi gereken 5.5 milyon sterlin iken, 3.5 milyon sterlin ödemitir. Bu nedenle, ngiltere, hâlâ Türkiye ye 2 milyon sterlin borçlu durumdadır. Bu konu hakkında daha geni bilgi için bk.: Kodal, a.g.e., s.420-421.; Hikmet Ulubay, mparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Ankara 1995, s.261. 11 Tahir Kodal, a.g.e., s.71-425.
Cemiyeti arasındaki diplomatik ilikiler devam etmi, öte yandan Irak halkı da ngilizlerle zaman zaman mücadele etmitir. Bu yüzden 1923-1926 yılları arsındaki bu süreç sorunlu bir dönem olarak adlandırılabilir. Bu dönemde, ngilizlerin mandası altındaki Irak ta 1924 yılında oluturulan Kurucu Meclis 10 Ekim 1922 de imzalanan ngiltere-irak Antlaması nı onaylamıtır. Daha sonra hazırlanan anayasa ile Irak ta yetkileri sınırlı çift meclisli bir parlamentoyu da içeren merutî monari kurulmutur. Irak ta Mart 1925 yılında yeni anayasanın yürürlüe girmesiyle parlamento ilk toplantısını gerçekletirmitir. 12 Musul meselesinin Türkiye nin aleyhine sonuçlanması günümüze kadar gelecek olan bir tartımayı ortaya çıkarmakla birlikte, bu olaydan sonra Türkiye savaın yaralarını saracak bir barı dönemine girmitir. Yeni Türk devleti dı politikasında batılı devletlerin yapmı olduu her türlü kötülüe ve batıya ramen yönünü batıya dönme anlayıını benimsemi, bunu gerçekletirmek için de batılı devletleri her platformda etki altına alabilen ngiltere ile sorunlarını çözmek durumunda kalmıtır. Türkiye, ngiltere ile Musul meselesini çözüme kavuturduktan sonra, Irak la dostça ilikiler gelimeye balamı, karılıklı olarak iki ülkede elçilikler kurulmu, ilk Irak elçisi Salih Nishat 16 Ocak 1928 de Ankara da; ilk Türk elçisi Lütfi Tokay da 21 Aralık 1929 da Badat ta devlet bakanlarına güven mektuplarını sunmulardır. 13 Bu arada, Kral I. Faysal ın yönetiminde gözüken Irak, ngiltere ile 1926, 1927 ve 1930 yıllarında olmak üzere 25 yıllık manda idaresini öngören üç yeni antlama imzalamıtır. Irak Kralı ngiltere nin kontrolünde bu ikili antlamaları yaparken, karılıklı elçiliklerin açılmasının ve ilikilerin yava yava normallemeye balamasının ardından, Kral Faysal 1931 yılı Mayıs ayında Türkiye yi ziyaret etmek ve Mustafa Kemal Atatürk ile görümek istediini Türkiye nin Badat Büyükelçiliine bildirmitir. 14 Türkiye Cumhuriyeti nden verilen olumlu cevap üzerine, Kral Faysal sviçre tedavisini ve Türkiye ziyaretini erkene alarak 6-8 Temmuz 1931 tarihinde Ankara ya resmî bir ziyarette bulunmutur. Ankara daki görümeler sonrasında, Türkiye ile Irak arasında dostluk ve iyi komuluk ilikilerinin iki ülkenin karılıklı menfaatlerine ve barıçı dı politika anlayılarına uygun olduu konusunda görü birliine varılmıtır. 15 15 Temmuz 1931 e kadar Türkiye de 12 Marion Farouk Sluglett-Peter Sluglett, Irak-Son Dönem, Türkiye Diyanet Vakfı slam Ansiklopedisi, Cilt:19, stanbul 1999, s.95. 13 evket Koçsoy, Irak Türkleri ve Türk Irak likileri (1932-1963), stanbul 1991, s.8. 14 Atatürk ün Millî Dı Politikası, Cilt:2, Ankara 1981, s. 195-196. 15 Kadir Kasalak, a.g.m, s.197-199.
!"#$" kalan Kral Faysal Türkiye den ayrılırken Karaaaç tan Gazi Mustafa Kemal e bir telgraf çekerek, Ankara da ve Türkiye nin dier yerlerinde gördüü ilgi ve misafirperverlikten dolayı teekkür etmitir. Yukarıdaki ikili görümelerden sonra, Türkiye ve Irak ilikileri barı, dostluk, iyi komuluk temeline oturtulmutur. Bu komuluk ilikileri çerçevesinde 1932 balarında yeniden Ankara ya gelen Irak Babakanı ile Türkiye Cumhuriyeti Devleti yetkilileri arasında suçluların iadesi (iadei mücrimin), ikamet, ticaret anlaması gibi anlamalar da imzalanmıtır. 16 Türkiye ile Irak arasında ilikiler gelierek devam ederken, Irak ta milliyetçilerin youn baskıları karısında ngiltere manda yönetimini sona erdirmek zorunda kalmıtır. 30 Mayıs 1932 de Irak ta Manda Rejiminin Bitimi Münasebetiyle Kanun balıklı Irak Krallıının yayımladıı deklarasyon Irak ın baımsızlık bildirisi olarak kabul edilmektedir. Bu deklarasyonda yer alan 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 11. maddeler Türkiye-Irak ilikileri açısından çok önemlidir. 17 ngiltere manda yönetimi ni kaldırmı olduu tarihe kadar ülkenin kuzeydeki Türkiye sınırını garantiye almı, petrol arama ve iletme imtiyazının milletlerarası bir konsorsiyum olan Irak Petrol irketi ne verilmesini salamı ve uygun gördüü airet liderlerine güç vererek meruti monari için bir sosyal taban oluturmutur. ngiltere bu tarihten sonra da Irak taki askerî üslerini elde tutmaya ve siyasî-iktisadî nüfuzunu kullanmaya devam edecektir. Türkiye ve Irak dünyanın dier bölgelerindeki gelimeleri dikkate alarak hem kendi aralarındaki mevcut durumu korurken, hem de Batılı devletlerle iyi ilikilerini gelitirmeye çalımı, bunun sonucunda Milletler Cemiyetinin daveti üzerine 18 Temmuz 1932 de Türkiye, 3 Ekim 1932 de de Irak Milletler Cemiyeti nin üyesi olmutur. 18 Türkiye ile Irak arasında 1932 yılında yapılan anlamalar ve her iki ülkenin Cemiyet-i Akvam a üye olması Türkiye-Irak ilikilerinde önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Eylül 1933 te Kral Faysal ın zamansız ölümüyle yerine olu Gâzî geçmitir. Gâzî nin iktidarda olduu dönemde (1933-1939) iki ülke arasındaki ilikilerde Avrupa ve genel olarak dünyadaki ekonomik, siyasi, askerî ve kültürel gelimeler, milletlerarası güç dengeleri önemli rol oynamıtır. Gazinin yönetimi devralmasından Sadabad Paktı nın kuruluuna kadar geçen sürede hem Türkiye de, hem de Irak ta iç politikada ortaya çıkan sorunlar iki ülke arasındaki 16 Yaar Canatan, Türk-Irak Münasebetleri (1926-1958), Ankara 1996, s.36-48. 17 Kadir Kasalak, Manda Sistemi ve Irak ile Suriye de Uygulaması, Birinci Ortadou Semineri, Bildiriler, Elazı 2004, s.81-85. 18 Kadir Kasalak, Irak ta Manda Yönetiminin Kurulması, s.200.
gelimeleri zaman zaman olumlu yada olumsuz olarak etkilemesine ramen, ilikilerin genelinde pek fazla bir etki yaratmamıtır. 29 Ekim 1936 da Bekir Sıtkı Paa, Irak ta bir askerî darbeyle hükûmeti ele geçirdiinde, Türkiye ye karı dostça bir yaklaım içerisinde olmu, Sadabad Paktı nın kurulmasında da önemli katkıları olmutur. talya nın Habeistan (Etiyopya) ı ilhakı, Akdeniz kıyılarına olan ilgisi, Cenevre Antlaması paktın domasındaki en önemli nedenlerdir. 19 Paktın yapılması için Irak ile ran arasındaki sınır anlamazlıının çözümlenmesi gerekmitir. ran ile Irak arasındaki sınır anlamazlıı 4 Temmuz 1937 de yapılan bir anlama ile çözüme kavuturulduktan sonra, Türk Dıileri Bakanı Tevfik Rütü Aras, Irak Dıileri Bakanı Naji El-Asıl ve Afganistan Dıileri Bakanı Faiz Mohammed Han Tahran a gitmilerdir. * Yapılan müzakerelerden sonra 8 Temmuz 1937 de ran ın Sadabat Sarayı nda Sadabat Paktı imzalanmıtır. 20 mzalanan bu pakt dört devletin iç ilerine karımayı yasak eden, sınır dokunulmazlıklarını salayan, uluslararası anlamazlıklarda diplomasi yöntemini ve görü alı veriini öngören bir antlamadır. Ayrıca, tarafların birbirlerine karı saldırılarını engelleyen ve bölgesel tehdidi ortadan kaldıracak bir anlayıla imzalanan dostluk anlaması niteliindedir. 21 Ayrıca, Milletler Cemiyeti üyeleri arasında uyumu salayan, dünya barıına hizmet amaçları da bünyesinde taımıtır. Kral Gâzî'nin bir otomobil kazası sonucu hayatını kaybetmesinin ardından olu II. Faysal henüz dört yaında iken Irak krallıına getirilmitir. Kralın çok küçük olması nedeniyle, ülkenin denetimi Haimî hanedanından Kral Naibi Prens Abdullah ile ona en yakın politikacı olarak Nuri Said in eline geçmitir. 22 Ancak, Nuri Said in II. Dünya Savaı nda ngiltere nin yanında savaa girilmesini istemesi ordu ile arasının açılmasına neden olmu, 1940 yılında istifa etmi ve görevi koalisyon hükümetine bırakmıtır. II. Dünya Savaı yıllarında hâkim güçler arasında yaanan mücadele Irak üzerinde de etkili olmutur. Bu sava sırasında Türkiye sınırlarına kadar gelmi olan Almanların amaçlarından biri de Türkiye yi geçerek Irak taki kendi yandalarına yardım götürmek, ngiltere yi zor duruma düürmek eklinde ortaya çıkmıtır. 1941 yılına gelindiinde Almanya yapmı olduu darbe ile kendilerine yakın bir yönetimi baa getirmitir. Bir grup albayın destei ile iktidara gelen Babakan Raid 19 Fahir Armaolu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi (Cilt 1-2:1914 1995), stanbul 2001?, s.346-347. * ran adına Dıileri Bakanı Enayetollah Samiy Saldırmazlık Andlaması na imza koymutur. 20 smail Soysal, Türkiye nin Siyasal Anlamaları Cilt:1 (1920-1945), Ankara 1983, s.584. 21 Mehmet Gönlübol-Cem Sar, 1919-1938 Yılları Arasında Türk Dı Politikası, Olaylarla Türk Dı Politikası 1919-1990, Ankara 1993, s.107-108. 22 Tayyar Arı, a.g.e., s.175.
!"#$" Ali (Geylani) ngiltere nin ittifak teklifini reddetmi, Basra daki ngiliz askerlerinin Irak ı terk etmesini istemitir. Bu durum karısında ngiltere harekete geçmi, Almanların bu hareketine karılık vermi, Irak ta tekrar hâkimiyetini gerçekletirmitir. Bir grup subayın baını çektii kısa ömürlü bir direni hareketi ülkenin ngiltere tarafından Mayıs 1941 de ikinci defa igal edilmesiyle sonuçlanmıtır. Bu olayın ardından Nuri Said yeniden hükümeti kurmu, Irak ngiltere nin etkisi altında yönetilmeye devam etmitir. 23 Muhalefet edebilecek siyasî liderler sürgünde olduundan, önemli bir muhalefet boluu domu, Kral Naibi Prens Abdullah ve Nuri Said ülkeyi II. Dünya Savaı boyunca yönetecektir. B- DEERLENDRME ngiltere nin Irak ta yeniden kendi egemenliini gerçekletirmesinin ardından, Almanya II. Dünya Savaı nda önceliini Rusya ya vermitir. Bu yüzden Türkiye yi igal etme ve Irak a ulama planlarından vazgeçilmitir. Bu süreçte, ngiltere Irak ı Almanya ya karı savaa girmeye çalımısa da Irak yönetimi Türkiye yi örnek alarak benzer bir politika izlemi ve savaa girmemitir. Bir anlamda, Türk ve Irak yönetimleri arasındaki bu benzer politikalar iki ülkeyi birbirine yaklatırmıtır. Bu nedenle, çalımada sözü edilen seyahat, Türk heyetinin Irak a ilikin notları ve deerlendirmeleri Irak ta istikrarsızlıın olduu ve II. Dünya Savaı nın dıında kalınmaya çalııldıı bu dönemde gerçeklemitir. Bu çalımaya konu edilen seyahat notları CHP stanbul Milletvekili Ziya Karamürsel tarafından kaleme alınmıtır. Rıfat Bey in olu olan Ziya Karamürsel 1873 yılında stanbul da domutur. Abdülkadir ön adını da kullanan Ziya Karamürsel Rütiye ve Hususî Mekteplerini bitirdikten sonra, iktisat ve maliye alanında eitimini tamamlamıtır. 24 Osmanlı Devleti nde idarî, iktisadî ve malî alanda hizmetlerde bulunduktan sonra Hazine-i Hassa Müdürü olarak görev yapmıtır. Bu görevi sırasında Ahmet Fetgeri (Aeni), Mehmet Ali Fetgeri (Aeni), Osman Paazade Mehmet amil (Osmanolu), Hüseyin Bereket ve dier arkadaları ile birlikte 13 Ocak 1910 da Beikta Osmanlı Jimnastik Kulübü yani bugünkü adıyla Beikta Jimnastik Kulübü nün resmiyet kazanmasında ve kurulmasında görev almıtır. 25 Meclis-i Mebusân da stanbul Milletvekili olarak da görev yapan Ziya Karamürsel, stanbul V. Umumî Reisi (Bakanı) Sanisi (kinci) ve Meclis-i darei Vilâyet Azası (Üyesi) görevlerinde de bulunduktan sonra, aktif olarak siyasetin içinde yer almı ve CHP Beyolu dare Heyeti Reisliini (Bakanlıını) 23 Tayyar Arı, a.g.e., s.175-176. 24 Kazım Öztürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1923-1973, Ankara 1973, s.90. 25 http://sozluk.sourtimes.org/beiktas jimnastik kulübünün kuruluu/23.03.2008.
yürütmütür. CHP içerisindeki çalımaları ve yükselen kiilii sonrasında, CHP den milletvekili seçilerek ilk olarak II. dönemde TBMM ye girmitir. Bu dönemden sonra III., IV., V., VI. ve VII. dönemde de CHP milletvekili olarak TBMM de uzun süre görev yapmıtır. 26 Meclisteki görevini sürdürürken, Ziya Karamürsel kurulmasında görev aldıı BJK de yöneticilik yapmı, 1932-1935, 1938-1939 ve 1941-1942 yılları arasında olmak üzere toplam üç kez BJK bakanlık görevini üstlenmitir. 27 29 Mayıs 1939 da balayıp 3 Haziran 1939 da biten CHP nin V. Kurultay ında Müstakil Grup kurulması kararlatırıldıktan sonra, Ziya Karamürsel toplam 20 arkadaıyla birlikte Türk siyasî tarihinde demokratikleme yolunda önemli bir yeri olan Müstakil Grup içinde yer almıtır. 28 Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, TTK Yayını, stanbul 1940. adıyla bilinen ve bu alanda önemli bir yere sahip olan çalımaya imza atan Ziya Karamürsel 15 Nisan 1957 de ölmütür. Fransızca, Almanca ve ngilizce bilmekte, evli ve iki çocuk babasıydı. Ziya Karamürsel Irak Seyahat Notları nın hemen baında; bu ülkeye gerçekletirdikleri seyahatin özel, ahsî mahiyette olduunu, hiç kaydı resmiye istinad etmediini yani resmî bir yanının olmadıını belirtmesine ramen, Türkiye ve Irak ın II. Dünya Savaı nda benzer bir politika takip ettii, Almanya ve ngiltere nin Irak üzerinde nüfuz mücadelesi yaptıı bir süreçte, bu seyahatin hiçbir amacının olmadıını, sadece Irak ı gezip, dolaıp gelmek olduunu söylemek mümkün deildir. Bunun en önemli göstergelerinden birinin seyahat notları nın daha ikinci cümlesinde Yüksek delâletleri ile ifadesine yer verilmi olmasıdır. Bu nedenle, büyük bir olasılıkla, bu seyahatin Cumhurbakanı smet nönü nün iareti ve istei ile gerçeklemi olduunu göstermektedir. Ayrıca, seyahat notları nın son cümlesinde Irak seyahatimde toplayabildiim malûmat ile ve kanaatlerim bundan ibarettir. denilerek, Ziya Karamürsel in ve Türk heyetinin Irak hakkında bilgi toplamak ve durum deerlendirmesi yapmak için gittikleri anlaılmaktadır. Bunlara ilave olarak, I. Dünya Savaı nda Irak cephesinde Osmancık Gönüllü Taburu nda görev yapan, bugünkü Millî stihbarat Tekilâtı nın temeli sayılan Tekilât-ı Mahsusa da görev almı olan Hazma Osman Erkan ın heyet içerisinde bulunması, seyahati bazı açılardan daha da anlamlı kılmıtır. Bu nedenle Irak Seyahat Notları nın Türk-Irak ilikileri ve Irak hakkında önemli bir kaynak olarak deerlendirilmesinde yarar vardır. 26 Kazım Öztürk, a.g.e., 90. 27 http://tr.wikipedia.org/wiki/beikta bakanları listesi/23.04.2008. 28 CHP V. Büyük Kurultayı Tutanakları, Ankara 1939, s.9.
!"#$" Ziya Karamürsel tarafından seyahat dönüünde kendisine vazife bilerek 5 Mart 1941 de kaleme almı olduu Irak Seyahat Notları T.C. Babakanlık Devlet Arivleri Genel Müdürlüü Cumhuriyet Arivi CHP Arivi nde yer almaktadır. Cumhuriyet Halk Partisi Arivi nde 490.01.53.209 Fon kodu ve yer no ile kayıtlı bulunan Ziya Karamürsel in Irak Seyahat Notları bir sayfası Osmanlı Türkçesi ve alfabesiyle tutulan ekle birlikte10 sayfadan ibarettir. 29 Ziya Karamürsel in Irak Seyahat Notları deerlendirmeye tabi tutulduunda, bunu çeitli kıstaslara göre yapmak mümkündür. Bu nedenle, baka aratırmacılara bu fırsatı vermek amacıyla seyahat notları nın aslı olduu aaıda sunulmutur. Burada deerlendirme yapılırken, notların sahibinin ifadesiyle Irak ı ziyaret eden ilk Türk mebusları nın seyahat güzergâhı ve ziyaret etmi oldukları yerler dikkate alınabilir. Ziya Karamürsel ve arkadaları ilk olarak; Badat a ulamı, ardından Basra ya geçmiler, oradan uayıb ı ziyaret etmiler, daha sonra da ran ın Abadan ehrine gitmilerdir. Abadan dan Fav a, buradan da Kuveyt e ulamılardır. Kuveyt teki gezi ve incelemelerini tamamladıktan sonra yeniden Basra ya gelmiler, oradan da Badat a geri dönmülerdir. Türk heyeti Badat taki seyahat ve incelemelerin ardından, Musul ve Kerkük e uramı ve Türkiye ye dönmütür. 30 Bu nedenle, seyahat notları hakkındaki deerlendirme ve yorumlar yedi bölümde yani seyahat sırasında uranılan yerleim yerleri temel alınarak yapılabilir. Ancak, burada Irak Seyahat Notları nın kaleme alını biçimi temel alınacaktır. Bu yüzden, yukarıda adı geçen yerleim yerlerinin ziyareti sırasında yaananlar, Ziya Karamürsel in Irak hakkındaki incelemeleri, gözlemleri ve izlenimleri, Türkiye ye dönü sürecinde yaananlar ve izlenimler olmak üzere üç kısımda deerlendirmeler yapılacaktır. Irak Seyahat Notları nın ilk kısmın hemen baında; Ziya Karamürsel, Irak a yapmak istedii ziyareti arkadalarına açtıını, bunun kabul gördüünü, Hazma Osman Erkan ın * bu konuyla ilgilendiini, Dıileri ve çileri Bakanlıklarından gerekli 29 Babakanlık Cumhuriyet Arivi (BCA), Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.1-10. 30 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1-9. * Nüfus kaydında Hamza Cemalettin Erkan olarak geçen Hamza Osman Erkan 1897 (1313) de stanbul da domutur. Medine Muhafızı Osman Ferid Paa nın oludur. Annesi Nefise hanımdır. Melike hanımla (1906-1958) evlenmitir. Aydın Osman (1932-1958), Güne (Yeti- 1936), Osman (1939) ve Akın Erkan (1942-1982) adında üç çocuu olmutur. Kardeleri Mehmet amil, Hüseyin Bereket ile birlikte 1903 yılında Beikta Bereket Jimnastik Kulübü nün yani bugünkü Beikta Jimnastik Kulübü nün kurulmasını gerçekletirmitir. Cenevre Koleji'nde örenim görürken, I. Dünya Savaı nın balaması üzerine, yurda dönerek savaa katılmıtır. Aynı yıllarda Osmanlı Tekilat-ı Mahsusa sının bir mensubu olarak görevler almıtır. Birinci Dünya Savaı nda Irak cephesinde görev yapmıtır. Madalya ile ödüllendirilmitir. Daha sonra Avrupa ya yeniden dönerek Cenevre Üniversitesi ve Paris Ulûmu Aliye-i ktisadiye Mektebi nde yüksek örenimini bitirmitir. Ayrıca, Paris Osmanlı Bankası nda uzmanlık eitimi görmütür. Osmanlı ve Bankaları ube müdürlüklerinde bulunmutur. Daha sonra Uyuturucu Maddeler
onayın alınmasının ardından, be kiilik Türk milletvekili heyetinin 3 ubat 1941 de Ankara dan Badat a hareket ettiini belirtmitir. Heyet, Ankara dan Badat a demiryolu ile gitmi olduundan, Badat a * 6 ubat 1941 de ulamıtır. Badat a varıldıında, Türk heyeti istasyonda büyük bir misafirperverlikle karılanmıtır. Karılayanlar arasında Mebusan ve Ayan Meclisi eski milletvekilleri de yer almıtır. Karılamanın ardından, Türk heyetinin kalacaı otele gidilmitir. Burada, eitimlerini Türkiye de tamamlamı, yetimi, hizmet etmi, Türkçe yi çok güzel konuanlar heyeti ziyarete gelmi, etrafını sarmıtır. 31 Bu yüzden, notların sahibinin ifadesiyle, Türk heyeti Türkiye nin dıında ve Irak ta olduu hissine kapılmamıtır. Bu çalımaya konu olan seyahat notlarının ilk dört sayfasında; Türk heyetinin Badat-Basra-uayıb-Abadan-Fav-Kuveyt-Basra-Badat-Musul-Kerkük güzergâhındaki seyahat, inceleme ve görülerine yer verilmitir. Türk heyeti, Badat taki ilk gününde Türkiye nin Büyükelçisi ile görütükten sonra, daha önceden planlandıı anlaılan resmî temasları gerçekletirmitir. Bu temaslar nedeniyle, Türk heyeti ne sürekli olarak seyahatlerinin sebebi sorulmu, Türk heyeti de seyahatlerinin özel ve ahsî olduunu, resmî nhisarı Umum Müdürlüü ne atanmıtır. 1938 de Cenevre Beynelmilel Afyon Tahdidi hzarî Konferansı ile Belgrad, Türk-Yugoslav Ham Afyon Satıı müzakerelerine Türk Heyeti Bakanı olarak katılmıtır. Toprak Mahsulleri Ofisi'nin kurulu çalımalarını yaparak ilk genel müdürlüünü yapmıtır. 10 ubat 1939 da, ehir Meclisi nin verdii kararla Afyonkarahisar ehri fahrî hemehriliine kabul edilmitir. Bunun sonucu olarak, VI. Dönem de Afyonkarahisar Milletvekili seçilmitir. ki dönem aradan sonra ve Türk Tütün Limited irketi dare Meclisi üyesi iken X. Dönem de D.P. (Demokrat Parti) adayı olarak Kocaeli den milletvekili seçilmi ve 4 Mayıs 1954 tarihli seçim tutanaını alarak 1 Kasım 1954 te Meclis e katılmıtır. Dönem boyunca Hariciye Encümeni nde ve bir kez Ticaret Encümeni nde üye olarak görev yapmıtır. XI. Dönem de gene D.P. den Sakarya milletvekili seçilmitir. Milletvekillii, 27 Mayıs 1960 ta, ordunun idareye el koyması üzerine son bulmutur. Yassıada da kurulan Yüksek Adalet Divanı nca, Anayasa yı ihlâl ettii iddiasıyla be yıl aır hapis cezası verilmitir. Kayseri ve stanbul daki cezaevlerinde bir süre kaldıktan sonra özgürlüüne kavumu ve ölümüne kadar emeklilik hayatı yaamıtır. Beden Terbiyesi Yüksek stiare Heyeti üyelii ve Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi Genel Sekreterlii görevinde de bulunan Hamza Osman Erkan, Fransızca bilmekteydi. 30 Ocak 1968 de stanbul da ölmütür. Cenazesi, stanbul Zincirlikuyu Mezarlıı nda topraa verilmitir. Hamza Osman Erkan ın, Fransa ve sviçre de yayınlanan bazı gazetelerde Hamzat haplı imzasıyla Kafkasya konusunda yazıları bulunduu gibi, Türkiye de de bata Resimli Tarih Mecmuası (1950-51) olmak üzere çeitli dergi ve gazetelerde tarihi konularda makaleleri ve anıları yayımlanmıtır. Sava anılarını içeren Bir Avuç Kahraman, stanbul 1946 adlı bir kitabı da bulunmaktadır. Kazım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi, TBMM X. Dönem, 1954-1957, Cilt:II, Ankara 2000, s.568-569. Ayrıca bkz.: Sefer E. Berzeg, Kafkas Diasporası nda Edebiyatcılar ve Yazarlar Sözlüü, Samsun 1995. * Badat, Mezopotamya çanaının ortasında, Dicle Irmaının iki yakasında 33 26'18" kuzey enlemi ile 44 23'9" dou boylamı üzerinde ve Dicle'nin Fırat a en çok (40 km) yaklatıı noktada, geni bir alüvyon ovası üzerinde yer alır. Badat ta yazlar kuru ve çok sıcak, kılar yumuak ve serin geçer. Ortalama yaı yılda 130 mm dolayındadır. Daha geni bilgi için bk.: Badat, Türkiye Diyanet Vakfı slâm Ansiklopedisi, Cilt:4, stanbul 1991, s.425-442. 31 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.1.
!"#$" bir yönünün olmadıını ifade etmitir. Irak taki gazeteler de Türk heyetinin seyahatini bu ekilde yazmıtır. Bir anlamda, milletvekillerinin yapacaı seyahatin daha rahat ve dikkatleri çekmeden gerçeklemesi için bu ekilde yazılması salanmıtır. 32 Türk heyetinin böyle isteinin var olduu notların ikinci sayfasının ilk paragrafında yer alan ihtiyatı hiçbir vakit elden bırakmıyorduk ifadesinden anlaılabilir. Türk heyetinde yer alan milletvekillerinin Badat ta bulunan tanıdıklarının da misafirperverlii sayesinde seyahat çok rahat bir ekilde geçmitir. Heyetin Badat taki inceleme, gezi ve görümeleri Irak Hükümeti tarafından kontrol altında tutulmu, Türkiye de yetimi, Türkçe bilen Badat Polis Tekilatı nda görevli ube Müdür Yardımcılarından Abdülhamid bunun için görevlendirilmitir. Türk heyeti Badat ta ziyaret etmi olduu her yerde hem bürokraside, hem de halk tarafından büyük bir sevinç, coku ve samimiyet ile karılanmıtır. Bu manzara karısında Türk heyeti duygusal anlar yaamıtır. Irak Hükümeti, Türkiye den gelen konuklarını Badat ın ileri gelenleri ve halktan insanlarla tanıtırmak amacıyla parlak bir çay ziyafeti düzenlemitir. Tarihi belirtilmeyen bir günde Badat Belediye Bakanı ehirdeki eraf ve rical in de bulunduu bir akam yemei vermitir. Ayrıca, Türk heyetinin Irak a yapacaı seyahat önceden haber alındıı için, her yıl Hilâl-i Ahmer (Kızılay) yararına düzenlenmekte olan büyük balo ileri bir tarihe ertelenmitir. Heyetin Badat ta bulunduu sırada bu etkinlik gerçekletirilmi, heyet Irak ın bütün halk katmanlarının katıldıı balo da Türk milleti adına 10 sterlin yardımda bulunmutur. Bu baı önemli bir etki yapmıtır. Heyette bulunanlar bir baka gün ise Badat ın önde gelen iî milletvekillerinden Benî temmim Aireti Bakanı Hassanü ssüheyl tarafından verilen, ngiltere nin Irak Büyükelçisi nin de katıldıı çölde bir bedevî yemei yemilerdir. 33 Ziya Karamürsel ve arkadaları Badat ta on gün geçirdikten sonra, Basra ya * 17 ubat 1941 de hareket etmilerdir. Türk heyeti Badat ta olduu gibi, Basra da da dostane bir ekilde karılanmı, misafir edilmitir. Basra Valisi Salih Cebrin konuklarına yakın ilgi göstermi, ran ve Yunanistan Konsoloslarının da hazır bulunduu bir akam yemei 32 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.1-2. 33 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.2. * Badat ın 420 km. güneydousunda, Dicle ile Fırat nehirlerinin birletii noktanın 50 km. güneybatısında yer alan Basra, attü l-arap suyolunun kıyısında, Basra Körfezi ne 55 kilometre uzaklıktadır. klimi oldukça serttir. Kıları souk geçer, yaz ayalarında ise ehirde kavurucu bir sıcaklık hüküm sürer. Souklar ancak kuzey rüzgârlarıyla hafifler, güney rüzgârları hafifler. Irak ın ikinci büyük ehridir. 2003 verilerine göre nüfusu 2.600.000 dır. Halife Ömer tarafından ordugâh ehri olarak kurulmutur. Uzun süre Osmanlıların idaresinde bulunan ehir I. Dünya Savaı sırasında ngilizler tarafından igal edilmi, daha sonra ise Irak devletinin bir vilâyeti olmutur. Bu konu hakkında daha geni bilgi için bk.: Abdülhâlik Bakır-Yusuf Halaçolu, Basra, Türkiye Diyanet Vakfı slâm Ansiklopedisi, Cilt:5, stanbul 1992, s.108-114.
vermitir. Basra Valisi Salih Cebrin yemekte bir konuma yaparak, Türk-Arap ilikileri, Türk milleti ve devleti hakkında övücü sözler sarfetmitir. 34 Türk heyeti Basra da bulunduu sırada duygusal anlar da yaanmıtır. Ziyafet sonrasında Ziya Karamürsel in yanına gelen Badat eski Salık Müdürlüü yapmı ve halen Basra Salık Müdürlüü nü yürütmekte olan Hüsnü Paa, Türk sayesinde ve Türk irfanı ile yetitiini ve bütün müktesibatının Türklere medyun olduunu söyleyerek, Türkiye nin kendisinin varlık nedeni olduunu ifade etmi ve hıçkırıklara boulmutur. 35 Bu olay notların yazarını o kadar etkilemitir ki yaananları yazmaktan geri duramamıtır. Türk heyeti kendilerinin seyahat planı içerisinde de olduu için, ran ın Basra Konsolosu nun tavsiyesi ile uayıp, Fav, Abadan ve Kuveyt i görmeye karar vermitir. Bu nedenle, heyet uayıp taki * ngiliz Hava Kuvvetleri Karargâhı nı 19 ubat 1941 de ziyaret etmitir. Karargâh sorumlusu Roth tarafından milletvekillerine bilgiler verilmitir. Uçaklarla yapılan manevralar izlendikten, eitimlerini tamamlamı yerli Irak askerlerinin gösterileri ve geçit resmi izlenmitir. Türk heyetinin Basra ya geliini haber alan Basra Vis Konsülü Sarel, Ziya Karamürsel ve arkadalarına yakın ilgi göstermi, onurlarına bir çay ziyafeti vermi ve heyeti burada yaayan ngiliz ailelerle tanıtırmıtır. 36 Böyle bir yakın ilginin olumasında ngiltere nin II. Dünya Savaı nda Türkiye yi yanına çekme isteinin yattıı söylenebilir. Aksi takdirde, ngiltere ile Türkiye nin ilikilerinin bozuk ve kopma noktasında olması halinde Irak ta Türk heyetine karı ngiliz yöneticilerin bu denli iyi iliki kurması mümkün deildir. ran ın Basra Konsolosu gerekli izni almı olduundan, Basra ve uayıp taki ziyaretlerinin ardından Ziya Karmürsel ve arkadaları nehir ulaımını kullanarak motorla Abadan a * gitmitir. Türk heyetini Abadan ın Belediye Bakanı smail Râhimi ve Nahiye 34 Bu konumamın metni Ziya Karamürsel tarafından el yazısıyla ve eski harflerle notların sonuna eklenmitir. Bu konu hakkında daha geni bilgi için bk.: BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.10. 35 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.2. * uayıp, Irak ın güneydou bölgesinde, Mezoptamya olarak bilinen kısmında, Dicle ırmaı üzerinde, Amarah ve Basra ehirleri arasında kalan sayısız yerleim yerlerinden biridir. Bu konu hakkında daha geni bilgi için bk.: http://harita.turkcebilgi.com/irak haritası/18.04.2008. 36 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.2-3. * Abadan, ran ın bir ehridir. Huzistan eyaletinde, Basra Körfezi nin kıyısında, attü l-arap ta bir adada denizden 53 km kadar içeride yer alan Abadan, Isfahan'ın yaklaık 402 km güneybatısındadır. Nüfusu bugün 315.000 civarındadır. ran daki petrol yataklarından gelen boru hatlarının ulatıı ehirde, dünyanın en büyük petrol arıtma tesislerinden biri kurulmutur. Bir adet uluslararası havaalanının bulunduu ehirde ayrıca 1939 da kurulan bir teknoloji enstitüsü yer almaktadır. 1047 de kurulan Abadan, 1908'de petrol bulunup bir yıl sonra da ilk rafineriler kurulmaya balayıncaya kadar küçük bir kasaba olarak kalmıtır. ran ın en ilek limanlarından biri olan Abadan, Osmanlı mparatorluu ile ran arasında sürekli bir tartıma konusu olmutur. 1847 de yapılan Erzurum Antlaması yla ran a bırakılmıtır. 1909 da Anglo Persian Oil Company, adayı kiralayarak burada dünyanın en büyük rafinelerinden birini kurmutur. Bugün de dünyanın önde gelen petrol-enerji merkezlerinden biridir. Bu konu hakkında daha geni bilgi için
!"#$" Müdürü karılamıtır. Elli bin nüfusu olan Abadan da bazı yerler gezilmi, incelemelerde bulunulmutur. Bu yerler arasında ngilizlerin ran da çıkan petrolleri borularla taıdıkları ve otuz yıl önce 150.000 sterlin harcayarak yapmı oldukları petrol tesisi ilk bata gelen yer olmutur. 37 Abadan da inceleme ve gezilerini tamamlayan Türk milletvekilleri buradan 19 ubat 1941 de Fav * ehrine gitmitir. O zaman için Fav ın nüfusu altı bindir. Fav sahip olduu stratejik ve jeo-stratejik önemi nedeniyle bütün ulaımı idare eden bir konuma sahiptir. Burası liman ehri olduu için, gemi iskelesinin genilii ve yapılı tarzı Türk heyetinde akınlık yaratmıtır. skelenin geniliini anlatmak için sekiz vapurun birden yanaabildii belirtilmitir. ngilizlerin iskeleyi Hindistan dan getirilen Pelesenk aacından yaptıkları, emniyet ve güvenliin bu sayede gerçekletirildii ifade edilmitir. Türk heyeti Abadan da bir gün kaldıktan sonra 20 ubat 1941 de Kuveyt e * geçmitir. Ziya Karamürsel Kuveyt hakkında da bazı bilgiler sunmutur. Burada Kuveyt in o sıralarda Hindistan a dahil olduunu belirtmitir. Hindistan daha baımsızlıına kavumadıı, ngiltere nin denetimi altında ve 15 Austos 1947 de ngiltere den baımsız olduu için, Kuveyt aslında ngiltere nin denetimi altındadır. Bu nedenle, Kuveyt in dı ve siyasî idaresi ngiltere nin temsilcisi Miralay Gellowel e, iç ilerinin ise Kral eyh Ahmedü l-mübarekü ssabah a ait olduu ifade edilmitir. Türk heyetinin Kuveyt e gidii sırasında beraberlerinde ngilizlerin Basra stihbarat efi Emmning de bulunmutur. Otomobillerle yaklaık dört saatte gidilmitir. Türk heyeti eyhi ziyaret etmek istemi, ancak ngilizlerin bu duruma sıcak bakmaması nedeniyle gerçeklememitir. Ziya Karamürsel ve arkadalarının Basra Körfezi nde yer bk.: Cevat Rütü Gürsoy, Abadan, Türkiye Diyanet Vakfı slâm Ansiklopedisi, Cilt:1, stanbul 1988, s.6-7. 37 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.3. * Irak ın Basra Körfezi ne yakın kısmında, Fırat ve Dicle nin birlemesinden sonra birlikte aktıı yerde bulunan Fav, stratejik öneme ve 29 58'33" kuzey, 48 28'27" dou corafî koordinatlara sahiptir. Bk.: http://www.maplandia.com/iraq/al-basrah/al-faw/21.04.2008. * Basra körfezi kıyısında, Irak ve Suudi Arabistan arasında yer alan Kuveyt ehri bugün için Kuveyt Devleti nin bakentidir. Burada genelde kuru çöl iklimi yaanır; yazları oldukça sıcak, kılar ise kısa ve serindir. Ovalık alanlardan çöllerin bulunduu ovalara doru yükselti dalgalı biçimde artar. En alçak noktası Basra Körfezi dir denizden yükseklii 0 metredir. En yüksek noktası ise isimsiz bölgedir ve 306 metredir. Kuveyt te yaayanların gelir kaynakları; petrol, doal gaz, balık ve karidestir. Kuveyt 18. yüzyıl balarında Arabistan Yarımadasının iç kesimlerinden göç edenlerce kurulmutur. Hindistan Yarımadası ve Dou Afrika ile geni ölçekli ticaret yapılmaktadır. ehir uzun süre Kuveyt in balıca yerleim yeri olmutur. 1899 yılında ngiltere nin kontrolüne giren Kuveyt in, 19 Haziran 1961 de Kuveyt Devleti nin ngilizler tarafından baımsızlıının tanınmasının ardından ülkenin resmen bakenti olmutur. Daha geni bilgi için bk.: Kuveyt, Anabritannica, stanbul 1994, s.63-65.
alan ngiltere nin Liman Genel Müdürlüü ne de uradıı anlaılmaktadır. ngilizlerin burasını genel müdürlük bünyesine aldıkları, baına albay rütbesine denk, bütün masrafları ngiltere ye ait olan ve ayda 1000 sterlin maa alan Wood u görevlendirdikleri dile getirilmitir. Ayrıca, bölgenin en yetkili kiisi pozisyonun da olduu da notlara eklenmitir. 38 Basra Körfezi ndeki seyahatini tamamlayan Türk milletvekilleri tekrar Basra ya dönmütür. Basra Valisi Salih Cebrin, heyetin yeniden ehre gelmesi nedeniyle, 22 ubat 1941 de akamüzeri ehir kulübünde bir çay ziyafeti düzenlemitir. Ziyafete Basra da yaayan her kesimden ve milletten insan katılmıtır. Irak ta yazarın ifadesiyle yeni hayat ı kabul eden kadınlar, erkeler, ileri gelenler hep birlikte marlar söylemiler, elenmilerdir. Türk heyeti bütün masaları dolaarak buradakilerle tanımı, daha önce Türklere sadık kalmı, hiçbir zaman olay çıkarmamı eyhlerle bir araya gelmi, onlarla iyi ilikiler kurmutur. Türk milletvekillerinin geldiini haber alan halk kulübün önüne toplanmı, Türk heyetinin çıkıında halk sevgi gösterisinde bulunmu, hatta kapalı kadınlar bile peçeleri arasından sevinçli bakılarla Türkler hakkındaki güzel hislerini izhara (göstermeye) 39 çalımılardır. Türk milletvekilleri Basra dan 23 ubat 1941 de trenle yeniden Badat a gelmitir. Badat ta bir gün dinlendikten sonra, ertesi gün yani 24 ubat 1941 de Kral Faysal * ve Gazi nin * mezarlarını ziyaret etmilerdir. Badat ta bulunan e ve dostlara, yeni tanıılanlara, milletvekillerine v.b kartlarını bıraktıktan ve Türkiye ye davet ettikten sonra Türk heyeti seyahatin uyandırdıı hisler içerisinde Badat tan stanbul a hareket etmitir. 38 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.3-4. 39 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.4. * Kral I. Faysal, Taif te 20 Mayıs 1885 te domutur. Haimî ailesinden erif Hüseyin in oludur. Hicaz Emiri olan babasının ngilizlerin desteinde Osmanlı Devleti ne karı 5 Haziran 1916 da balatılan Arap baımsızlık hareketinde görev almıtır. 24-26 Nisan 1920 deki San-Remo Konferansı nda Irak ın ngiltere nin mandası altına verilmesinin ardından 23 Austos 1921 de Irak Kralı olmutur. ngiltere ile 30 Haziran 1930 da imzalamı olduu antlama ile Irak ın baımsızlıını salamıtır. sviçre nin Bern ehrinde 8 Eylül 1933 te vefat eden Faysal ın cenazesi Badat a getirilerek defnedilmitir. Daha geni bilgi için bk.: Mustafa L. Bilge, Faysal I, Türkiye Diyanet Vakfı slâm Ansiklopedisi, Cilt:12, stanbul 1995, s.264-265. * Kral Gazi, Irak Devleti nin kurucu kralı olan Kral I. Faysal ın oludur. Kral I. Faysal ın sviçte nin Bern ehrinde kalp sektesinden aniden ölmesinin ardından 1933 yılında tahta çıkmıtır. 1939 yılında trafik kazasında hayatını kaybetmi, cenazesi Badat a defnedilmitir. Yerine 4 yaındaki olu II. Faysal kral ilan edilmitir. II. Kral Faysal ülkeyi 1958 yılına kadar ülkeyi yönetmitir. Mustafa L. Bilge, Faysal II, Türkiye Diyanet Vakfı slâm Ansiklopedisi, Cilt:12, stanbul 1995, s.264-265.
!"#$" Ziya Karamürsel Irak Seyahat Notları nın beinci sayfasından itibaren, Irak hakkındaki incelemelerine, gözlemlerine ve izlenimlerine yer vermitir. Bu nedenle, çalımanın ikinci kısmında bu konular hakkındaki deerlendirmelere yer verilecektir. Seyahat notlarının bu kısmın hemen baında; Badat ehri hakkında bilgiler verilmitir. Badat ın Irak siyasetinin kaynaını tekil ettii, hem Osmanlı Devleti, hem de Türkiye Cumhuriyeti nde Hukuk, Mülkiye ve Tıbbiye Mektepleri nde yetitirmi olanların Irak ın en aydın kesimini oluturduu, bunların iktidarı elde etmek için bir birleri ile rekabet halinde olduu ifade edilmitir. Bu yüzden Irak ı yöneten arasında nifak ve itilaf ın görüldüü, aydınların çounluunun ngiltere yanlısı olduu belirtilmitir. Türk heyetinin Badat a ulatıında Babakanlık görevinden istifa eden Reit Ali Geylani nin Alman ve talya taraftarı olduu, istifanın ardından Babakan olan Talha Haimî Paa ile Geylani arasında anlamazlıın görüldüü, Talha Haimi Paa nın ngiltere yanlısı olduu, aralarında zaman zaman iddetli tartımaların yaandıı anlatılmıtır. 40 Türk milletvekilleri Irak seyahatlerini sürdürürken, ngiltere nin Büyükelçisi Newton un deitii, yerine Irak ın bütün özelliklerini ve siyasetini çok yakından tanıyan Cornwalis in atandıı, O nun Irak a geliiyle kabinenin deiebilecei, belki de ngiltere nin Irak ta bir darbe yapacaı öngörüsü dile getirilmitir. Bu öngörü gerçeklemi, bazı subaylar öncülüünde balayan kısa süreli ayaklanma baarısız olmu ve ngiltere Irak ta yönetime yeniden egemen olmutur. Ayrıca, Babakanlıa Nuri Said Paa, Cemil Meftavi ve Reit Ali Geylani den birinin getirilebilecei vurgulanmıtır. Ziya Karamürsel in bu tahmini de doru çıkmı, ngiltere ayaklanmanın ardından Nuri Said Paa yı Irak Babakanlıına atanmasını salamıtır. Irak ta halkın orta tabakasında Alman propagandasının etkili olduu, bu yüzden Alman yanlısı Raid Ali Geylani nin istifası gerçekletiinde, Badat ta üniversite örencilerinin bir gösteri düzenledii, seyahatleri boyunca halkın Hükümetten memnun olmadıını çekinmeden söyledii, Basra da daha ziyade komünizm propagandasının etkili olduu açıkça ortaya konulmutur. Irak ın askerlerinin görünüte çok disiplinli olmalarına ramen, II. Dünya Savaı na girebilecek güçte ve baarı kazanma kabiliyetinin olmadıı belirtildikten sonra, Tahmin ederim ki bu gün her hangi bir kuvvet Irak a hücum etse Iraklılar ister istemez onlara belki de bilâ mukavemet (karılık vermeksizin) teslim olacaklardır. 41 denilmitir. Bazı Iraklı yöneticilerin Türk heyetine ihtiyatlı davranmalarına ramen, onların aslında halkın bütününü temsil etmedii, halkın Türklere karı çok daha fazla ilgi gösterdiini, bu yüzden halkın bazı toplantılara alınmadıı, hatta Basra Valisi Salih Cebrin in halkın sevgi gösterilerinde bulunmasına izin verdii dile getirilmitir. 40 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.5. 41 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.5-6.
ngiltere nin II. Dünya Savaı ndan galip çıkacaı, bir Arap Federasyonu oluturacaı, buraları ngiliz nüfuzu altında Türkiye Cumhuriyeti ne balayacaı tahmin edildii için, her türlü ihtimali düünerek, Türkiye ye karı ılımlı davranı sergilemeleri, Irak ı ziyaret eden ilk Türk mebuslarına gösterilen ilginin nedeni olarak yorumlanmıtır. Badat taki Arap eyhlerinin, özellikle Benî Temmim Aireti Reisi Hassanü s-süheyl in Türklere karı iyi duygular içerisinde olmadıı, Basra daki Sadun Aireti nin ise çok iyi duygular besledii, bunun da Türkiye nin Aceymî Paa yı desteklemesinden kaynaklandıı açıklanmıtır. 42 Ziya Karamürsel ekonomist olduu için, Fransız iktisatçısı Say dan alıntı yaparak slâm devletleri idarî ve malî tesisatını birbirinden almılardır. diyerek, Irak ın Türkiye den ayrılmasının ardından var olan kurumları koruduunu, kanunları aynen yürürlükte bıraktıını, idare eklini devam ettirdiini vurgulamıtır. Bu durma bir örnek vererek, seçimin hâlâ iki dereceli olduu, Türkiye de daha önce olduu gibi, her yirmi bin kiiye bir milletvekilinin seçildii dile getirilmitir. Irak ta seçimlerin dört yılda bir yapıldıı, ancak istikrarsızlık nedeniyle hiçbir zaman bu sürenin doldurulamadıı ifade edilmitir. Daha önce Osmanlı Devleti nde olduu gibi, Irak ta yirmi kiilik Ayan Meclisi üyelerinin Devlet Bakanı tarafından atandıı da ilave edilmitir. Irak Seyahat Notları nın yedinci sayfasında; Irak ta her hangi bir siyasî partinin olmadıı açıklandıktan sonra, Irak ın ekonomik ve soysal durumu hakkında bazı deerlendirmelere yer verilmitir. Irak ın sahip olduu ekonomik potansiyeline bakılarak, geleceinin parlak olduu dile getirilmitir. Ancak, Irak ın ekonomik deerlerinin Yahudilerin denetimi altında olduu, Türkiye den göç etmi olan Ermenilerin de ekonomik hayatta etkinletikleri, orta tabakanın ancak kendini idare edebildii ve alt tabakanın ise sefalet içinde yaadıı dile getirilmitir. Ülkede Basra nın geni hurma bahçelerine sahip olanların ekonomik durumlarının gayet iyi olduu da ifade edilmitir. Irak ın genel 1941 yılı genel bütçesinin 6 milyon sterlin olduu, 2 milyon sterlinlik gaz geliri ile toplam 8 milyon sterline ulatıı göz önüne serilmitir. Irak ın toplam nüfusunun 5 milyon olduu, bu nüfusun büyük bir kısmının iîlerden, dier bir kısmını ise Sünnî Arap ve Kürtlerden olutuu dile getirilmitir. Irak seçimlerinde Sünnîler ile Kürtlerin birleerek çounluu elde ettikleri de notlara eklenmitir. 43 Ancak, Irak ın toplum yapısı ve nüfusu hakkında bilgi verilirken, burada yer alan dier toplumlardan, örnein Türkler(Türkmenler)den, az da olsa Nasturilerden, Keldanîlerden bahsedilmemitir. Bu nedenle, Türkiye nin bu süreçteki Irak politikasında Türkmenlerin önemli bir yer igal etmedii ya da gündeme getirilmek istenmedii söylenebilir. Irak ın ekonomik ve sosyal durumu hakkında deerlendirmelerin yapıldıı kısmın devamında; Badat ve Basra ehirleri ile ilgili bilgilere de yer verilmitir. Badat Belediyesi nin toplam gelirinin 200 bin sterlin civarında olduu, bu para ile Badat 42 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.6. 43 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.7.
!"#$" Belediyesi nin iyi bir hizmet sunduu, yolların asfalt hale getirildii, en büyük caddesinin ariü r-reid olduu, halkı güneten ve yamurdan korumak amacıyla, eski stanbul direkler arasına benzetilerek sokakların yapıldıı belirtilmitir. Basra nın 120 bin nüfusu barındırdıı, vilâyet dahilinde 10 milyon hurma aacının bulunduu, bunun 7,5 milyonunun Ebü l-hasip kazası dahilinde olduu, bir aacın 100 kilodan fazla hurma verdii, bu yüzden Basra dan yılda 1 milyon sterlinlik hurma ihracatının yapıldıı, Basra ile Fav ehri arasında küçük-büyük 120 bin kanalın bulunduu, medcezir (gel-git) ve bu kanallar sayesinde masrafsız olarak sulamaların gerçekletii, ngilizlerin Basra ya 1,5 milyon harcayarak Avrupa da örnei olmayan bir otel yaptıkları anlatılmıtır. 44 Irak Seyahat Notları nın Türkiye ye dönü sürecinde yaananlar ve izlenimler kısmında yani üçüncü kısmında; Türk heyetinin Musul ve Kerkük seyahatleri hakkında bilgiler verilmitir. Musul a * varıında Türk heyetini Musul Valisi, Belediye Bakanı, Türkiye nin Musul Konsolosu ve ehrin ileri gelenlerinin karıladıı, ehrin daha öncesine göre çok deitii ve gelitii, Musul Belediyesi nin 80 bin sterlinlik bir gelire sahip olduu, bu nedenle yeni caddelerin açılmı, parkların yapılmı ve ehrin çehresinin deitii ifade edilmitir. Türk milletvekillerinin Musul da görümeyi planladıkları bazı kiilerle bir araya gelmesine izin verilmedii, sınırlı sayıda görüülen kiilerin samimiyetinden üphe edilmesi gerektii, Türk heyetinin Musul a gelecei önceden halka haber verilmediinden, verilmek istenilmediinden, orada kalınan iki saatlik süre içerisinde halk ile temas kurulamadıı, onların düüncelerin örenilemedii ortaya konulmutur. 46 Kerkük te * Türkiye ye ve Türklere karı büyük bir yakınlık ve sevgi olduu, bundan dolayı orada yaayan Türklere karı Irak Hükûmeti nin, dolayısıyla ngilizlerin 44 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.7-8. * Musul; Basra Körfezi nin biti noktasından balayarak, güneydou-kuzeybatı yönüne uzanan bir alanı içine alan, Fırat-Dicle havzası ya da Mezopotamya adı verilen bölgenin önemli yerleim yerlerinden biridir. Musul, Türkiye den doarak Basra Körfezi nde denize dökülen Dicle ırmaının saında yer alan, Badat tan sonra ikinci büyük ve stratejik öneme sahip bir ehirdir. Musul, 34 15 ve 37 15 kuzey meridyenleri arasında yer almaktadır. Musul da yıllık ortalama yaı 390.8 mm dir ve yaıın düme zamanı, Akdeniz kıyılarındaki gibi, kı mevsimine rastlamaktadır.bu konu hakkında daha geni bilgi için bkz: Tahir Kodal, a.g.e., s. 32-34.; Ayrıca, Musul, Türkiye Diyanet Vakfı slâm Ansiklopedisi, Cilt:31, stanbul 2006, s.361-368. 46 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.8. * Tarihi süreçte deiik adlarla anılan Kerkük, Irak ın kuzeyinin dousunda, Zaros Dalarının eteklerinde, deniz seviyesinden 310 m. yükseklikte kurulmu bir ehirdir. Irak taki Türklerin en önemli ehirlerinden olan Kerkük Musul a140 km., Badat a ise 248 km. uzaklıktadır. Asur Hükümdarı Sartnabal ın ehri anlamındaki kerh suluh (kerh:ehir) pek çok siyasî organizasyonun yönetimi altına girdikten sonra 1516 yılında Osmanlıların yönetimine girmitir. Mondros Mütarekesi nden sonra Musul Vilayeti içerisinde bir sancak merkezi konumunda olan Kerkük ngilizler tarafından igal edilmi, Türkiye Misâk-ı Millî içerisinde olan bu yeri Lozan görümeleri ve sonraki süreçte alamamı, 5 Haziran 1926 Ankara Antlaması yla ngiltere nin mandası altındaki Irak a bırakılmıtır. 1957 yılından günümüze kadar gelen süreç içerisinde Irak