INFLATIONARY EFFECTS OF EXCHANGE RATE S IN TURKEY

Sülean Deirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bililer Fakültesi Dergisi Y.2008, C.13, S.2 s.187-202. Sulean Deirel Universit The Journal of Facult of Econoics and Adinistrative Sciences Y.2008, vol.13, No.2.187-202. TÜRKİYE DE DÖVİZ KURUNUN ENFLASYONİST ETKİLERİ INFLATIONARY EFFECTS OF EXCHANGE RATE S IN TURKEY Yrd.Doç.Dr.Osan PEKER Yrd.Doç.Dr.Şakir GÖRMÜŞ ÖZET Bu çalışanın aacı, vektör otoregresif (vector autoregression: VAR) öntei ardııla Türkie de döviz kuru değişkenliğinin fiatlar üzerindeki geçiş etkisini analiz etektir. Airik kanıtlara göre, döviz kuru şokları orta ve uzun dönede fiatların tahin hata varansının aklaşık %72 ini açıklar. Bu üzden, döviz kuru ulusal enflasonun tahin hata varansının öneli bir kanağıdır. ABSTRACT The objective of this aer is to exaine the ass-through effects of exchange rate changes on the doestic rices in Turkish Econo using vector autoregression (VAR) analsis. The eirical evidence suggests that, the exchange rate shocks exlain about 72 er cent of the forecast error variance of rices in the ediu and long-ter horizons. Therefore, the exchange rate is an iortant source of forecast error variance in doestic inflation. Enflason, döviz kuru, vectörotoregresiv (VAR) analizi, Türkie Inflation, exchange rate, vector autoregressive (VAR) analsis, Turke 1.GİRİŞ Makroekonoik erforansın belirlenesinde en öneli değişkenlerden biri olarak kabul edilen döviz kuru, enflasonun teel açıklaıcı değişkenleri arasında er alaktadır. Son ıllarda ükselen iasalarda (eerging arkets) aşırı değerli döviz kurunun ol açtığı ara Bu çalışa, 24-25 Maıs 2007 tarihinde İnönü Üniversitesi nde düzenlenen 8. Türkie Ekonoetri ve İstatistik Kongresi nde sunulan bildirinin kısen değiştiriliş ve genişletiliş etnidir. Yrd.Doç.Dr., ADÜ., Nazilli İİBF., İktisat Bölüü, Süer Kaüsü Nazilli/AYDIN, ottoeker@yahoo.co Yrd.Doç.Dr., ADÜ., Nazilli İİBF., İktisat Bölüü, Süer Kaüsü Nazilli/AYDIN

PEKER GÖRMÜŞ 2008 krizleri ve arkasından gelen ekonoik daralalar döviz kuru olitikalarının oluşturulasında daha ihtiatlı davranılasını gerektiriştir. Bu nedenle, 1990 lı ıllar bounca, akadeisenler ve olitika aıcıları ükselen ekoner için alternatif döviz kuru rejilerini tartışışlar ve katı döviz kuru rejiini (hard age exchange rate) sürdürek erine, esnek döviz kuru (flexible exchange rate) rejii ile uulu olitikalar geliştirişlerdir. Son 15 ılda ükselen iasalarda ortaa çıkan finansal krizlere (1995 Meksika Krizi, 1997 Asa Krizi) koşut olarak Türkie ekonoisinde de iki öneli finansal kriz aşanıştır. 1994 finansal krizinin ardından Türk Lirası büük oranda noinal değer kabına uğraış ve reel GSYİH ortalaa olarak %5.6 küçülüştür. 2001 finansal krizinde ise reel GSYİH ortalaa olarak % 10.1 oranında daralıştır. Söz konusu her iki finansal krizden sonra, iç talebin gerileesine karşın, döviz kurlarının fiatlara geçiş etkisinden dolaı enflason oranlarında büük artışlar aşanıştır. Türkie nin aşadığı 2001 finansal krizinden sonra döviz kurunda reji değişikliğine gidiliş ve önceden açıklanış döviz kuru rejiinden (crawling eg regie) dalgalı döviz kuru rejiine ((floating exchange rate) geçiliş ve orta ve uzun dönede, bir ara olitikası rejii olarak enflason hedefleesi tercih ediliştir. Dünada ve Türkie de aşanan bu sürecin ortaa çıkardığı eni aklaşıda döviz kuru, ekonoi odellerinin aıında öneli değişkenlerden biri oluştur. Çünkü aılan odellerin istenilen hedeflere varası ve küresel gelirden daha fazla a elde edilesinin koşullarından birisi döviz kurunun ii önetilesine bağlıdır. Örneğin, Landr (2005), noinal döviz kurundaki değişilerin etkilerine dikkat çekerken; bunun ithalat fiatları kanalıla küresel harcaaların önünü doğrudan değiştirebileceğini dile getirektedir. Bir ülke arasının noinal olarak değer kabetesi ihracatının göreli fiatının düşesini takiben üretiinin de artası sonucunu doğurabilir. 1 1980 li ılların başında ülkeler arasındaki ekonoik ilişkilerin artasıla birlikte, döviz kuru geçişliliğinin üreti ve tüketi iasaları üzerindeki etkilerini konu alan çalışaların saısı hızla artıştır (Caa ve Goldberg, 2002: 2). Literatürde döviz kurunun enflasonist etkileri genellikle geçiş etkisi teorisile (the ass-through theor) açıklanaktadır. McCallu ve Nelson (1998: 28), döviz kurunun geçiş etkisini analiz ederken, ithalatı bütünüle ara alı olarak odelleekte ve döviz kuru geçişliliğinin taalandığını varsaaktadır. Bu aktarı kanalına göre, döviz kurundaki değişkenlik önce üretilen alların fiatını etkiler. Sonraki adıda noinal değer kabına (noinal dereciation) verilen anıtla ihracat talebini artırır ve urtiçi üretilen alların alietindeki artış nedenile otansiel çıktıı düşürür. Bu süreç sonucunda ortaa çıkan enflasonist baskı büük ölçüde artarak urt içi harcaalarla hız kazanır. Ancak, bu konuda Standart Yeni Kenesçi odel farklı bir aklışıa sahitir Çünkü Allso vd. e (2006: 10) göre, ithalat nihai tüketici allarını kasaı 1 Bu konuda bakınız Dornbusch (1987), Obstfeld (2002), Obstfeld ve Rogof (2000). 188

C.13, S.2 Türkie de Döviz Kurunun Enflasonist Etkileri doğrudan erakende fiat endeksini etkiler. Ta bir geçiş etkisi varsaıı altında 2, döviz kuru değer kaıları alnızca ihracat talebi kanalıla değil, doğrudan çıktı olula enflasona ol açar. Devereux ve Engel (2002: 1), noinal döviz kuru değişkenliğinin bütünüle al fiatlarına geçediğini dile getirektedir. Gerçekte tüketici fiatlarının noinal döviz kuru değişkenliğine çok teki verediği için döviz kurunun harcaa değiştiren etkisi çok küçüktür. Yani noinal döviz kurundaki bir değişkenlik, ulusal üretilen allarla uluslararası üretilen allar arasında çok fazla ikae aılasına ol açaz. Çünkü bu alların göreli fiatı nihai kullanıcılar açısından çok değişez. Döviz kuru geçiş etkisinin daha düşük oranda fiatlara ansıasını Talor (2000), düşük enflason oranına bağlaaktadır. Bu açıdan bakıldığında düşük enflason oranlarına sahi ülkelerdeki geçiş etkisi nihai alların fiatlarına daha az oranda ansır. O zaan, daha düşük enflason, ithal fiatlarına daha düşük oranda bir geçiş etkisine ol açar. 3 Caa ve Golberg (2002: 7) ise, ihracatçıların karşılaşacağı tale eğrisinin oldukça üksek bir oranda elastik olası duruunda da döviz kuru değişkenliğinin daha düşük bir oranda geçiş etkisine ol açacağına işaret etektedir. Ekonoide bazı iasaların belli bir gecikele uarlandığı varsaıını aan Dornbusch (1976), döviz kuru geçiş etkisini farklı bir aklaşıla ele alaktadır. Literatürde Hedefi Aşa (Over-Shooting) olarak bilinen bu aklaşıda, arasal bir genişlee duruunda, döviz kurları ve finansal iasalar hızlı uarlanalarına rağen, al iasaları avaş uarlanır. Bu nedenle kısa dönede genişletici bir ara olitikası döviz kurundaki dalgalanaı artırarak; göreli fiatlarda beklenedik değişelere ol açar. Bu süreçte döviz kuru ükselir (dereciation) ve rekabet gücü artar. Uarlana aşaası bounca rekabet gücündeki kazanılar çıktıı, otansielin üzerine çıkardığından fiat artışını takiben döviz kuru düşee (areciation) başlar. Uarlana sürecinin son aşaasında döviz kuru ulusal enflasonu doğrudan etkiler. Uzun döne denge konuunda noinal ara, döviz kuru ve enflason anı oranda artar. Bu çerçevede çalışada, vektör otoregresif (vector autoregression: VAR) öntei ardııla, 1987:I 2006:III dönei verileri kullanılarak, Türkie de döviz kuru değişkenliğinin geçiş etkisi kanalıla enflasonu hangi oranda etkilediği araştırılacaktır. Çalışanın bundan sonraki kısı dört teel bölüden oluşaktadır. İkinci bölüde literatür kısına er verilecek; üçüncü bölüde etot ve data açıklanacak; dördüncü bölüde airik sonuçlar tartışılacak; son bölüde ise sonuç ve öneriler kısı er alacaktır. 2 3 Obstfeld and Rogoff da (1995) döviz kurunun fiatlara geçişliliğinin ta olduğunu varsaar. Bu aklaşı, Bailliu ve Fujii nin (2004), onbir sanaileşiş ülkei kasaan airik çalışasındaki bulgularla desteklenektedir. Bu çalışada, 1990 lı ılların başından itibaren birçok sanaileşiş ülkede, enflasonda sağlanan istikrar sonucunda, geçiş etkisinin fiatlara daha düşük bir oranda geçtiği sonucu ortaa çıkıştır. 189

PEKER GÖRMÜŞ 2008 2. LİTERATÜR Literatürde döviz kurunun enflasonist etkileri genellikle VAR öntei ardııla analiz edilektedir. Ito ve Sato nun (2006), urt içi fiatlarla döviz kuru değişkenliği arasındaki ilişkii VAR öntei ardııla Doğu Asa ekoneri için ele aldıkları çalışada, döviz kuru değişkenliğinin ithal fiatlarına geçiş etkisi kriz dönelerinde oldukça üksek çıkakta ve Endoneza dışında, tüketici fiatlarına geçiş etkisi genellikle düşük kalaktadır. Bu üzden, Endoneza da döviz kuru değişkenliği enflasonu belirleede öneli bir faktör olaktadır. Minella vd. nin (2002), döviz kuru şoklarının enflason üzerindeki etkisini 1994:09 2002:06 dönei verilerile Brezila ekonoisi için araştırdıkları çalışada, VAR öntei kullanılıştır. Bu çalışanın sonucuna göre, tüketici fiat endeksinde ortaa çıkan değişelerin %32.8 nin döviz kuru şoklarından kanaklandığı görülüştür. Montiel in (1989) Arjantin, Brezila ve İsrail için; Dornbush vd nin (1990) Arjantin, Brezila, Peru, Meksika ve Boliva ekoneri için atıkları çalışada benzer sonuçlar ortaa çıkıştır. VAR önteinin kullanıldığı her iki çalışada da Boliva dışında, döviz kuru, enflasonu açıklaan öneli bir değişken olarak bulunuştur. 4 Caa vd nin (2002) OECD ülkeleri için atığı çalışada, döviz kuru dalgalanalarının kısa dönede %60 ının uzun dönede ise aklaşık olarak %80 ninin ithal fiatlarına geçtiği bulgusu elde ediliştir. OECD ülkelerini teel alan başka bir çalışada, Landon ve Sith (2006) atırı alı fiatları üzerinde döviz kurunun etkilerini tahin etiştir. Bu çalışanın bulgularına göre, döviz kuru değer kaıları/ artışları çoğu sektör tarafından kullanılan atırı alları fiatları üzerinde öneli bir artışa/ azalışa ol açaktadır. Türkie ekonoisi için Beruent ve Paşaoğulları nın (2003), 1987:I-2001:III dönei verilerile, reel değer kabının (real dereciation) ekonoik erforans üzerindeki etkilerini analiz ettikleri çalışada, klasik görüşün aksine, düna faiz oranları, uluslararası ticaret ve serae akıları gibi dış faktörler kontrol edilse bile, reel değer kaılarının daraltıcı olduğu ve üstelik reel döviz kurundaki değer kaıları (real exchange rate dereciations) enflasonist etkilere ol açtığı sonucu elde ediliştir. 3. DATA VE METOT Bu çalışada, Türkie de döviz kuru değişkenliğinin fiatlar genel düzeine geçiş etkisi VAR etodu ardııla test ediliştir. 1987:I 2006:III döneini kasaan çalışaızda tola beş değişken kullanılıştır. Değişkenler ilgili literatürdeki bazı airik çalışalar dikkate alınarak 4 Yükselen iasaları konu alan diğer çalışalara bakınız, Kain (1996), Calvo vd. (1994). 190

C.13, S.2 Türkie de Döviz Kurunun Enflasonist Etkileri seçiliş 5 ve örnek çalışa olarak Ito ve Sato nun (2006) çalışası teel alınıştır. 6 Buna göre çalışaızda, arz şokları ha etrol ithal fiatlarıla belirleniştir. Çünkü ha etrol çok öneli bir girdi unsuru olu alietleri artırak suretile enflasonu besleektedir. Yurt içi enflasonun belirlenesinde diğer öneli bir değişken döviz kurudur. Ha etrol ithal fiatlarıla birlikte döviz kuru ithal girdi alietlerini öneli bir şekilde etkileektedir. Modelde döviz kurunun ölçüü için dolar kullanılıştır. Enflasonun diğer öneli bir belirleicisi tola taletir. Modeliizde ekonoinin tola tale anı sanai üreti endeksile tesil ediliştir. Enflasonun arasal nedenlerden kanaklandığı aklaşıından hareketle, odelde ara olitikasının etkisini gösterek aacıla M1 ile tanılanış ara arzı kullanılıştır. Son olarak urtiçi enflasonun ölçüü üretici fiat endeksile belirleniştir. Ha etrol ithal fiatları hariç, diğer bütün değişkenler Türkie Cuhurieti Merkez Bankası, Elektronik Veri Dağıtı Sisteinden tein ediliştir. Ha etrol ithal fiatları Devlet Planlaa Teşkilatı Türkie Teel Ekonoik Göstergelerden alınıştır. Bütün test ve tahinler için Econoetric Views (Eviews, version 5.1) bilgisaar aket rograından ararlanılıştır. Değişkenler Çizelge 1 de sunulan kısaltalar ile gösteriliştir. Tablo 1: Değişkenler Ha etrol ithal fiatları ($/varil) Sanai üreti endeksi (1997=100) M1 ile tanılanış ara arzı (bin YT Noinal döviz kuru (TL/$ için döviz satış) Üretici fiat endeksi (1968=100) Literatürde döviz kurula enflason arasındaki ilişkii inceleen airik çalışalar arasında tek denkleli regreson odelini kullanan çalışalarla karşılaştırıldığında (Feenstra, 1989; Caa ve Goldberg, 2005) VAR odelinin (McCart, 2000; Hahn, 2003; Faruge, 2004; Montiel, 1989; Dornbush vd., 1990; Ito ve Sato, 2006) kullanıldığı çalışaların daha fazla olduğu sölenebilir. İlk defa Sis (1980) tarafından forüle edilen VAR önteinde, güçlü önsel (a riori) kısıtlaalar olaksızın içsel değişkenler arasındaki dinaik ilişkiler tahin edilektedir. Dolaısıla, bu aklaşıda hangi değişkenin içsel değişken, hangi değişkenin dışsal değişken olacağı zorunluluğunun olaası ve odellerin kurulasında sıkı ekonoik kuraa bağlı kalınaası ugulaıcılar açısından büük bir kolalık olarak 5 6 Bu konuda bak. Montiel (1989), Roger ve Wang (1995), Hoffaister ve Vegh (1996), McCart (2000), Hahn (2003). Ito ve Sato nun (2006) çalışasında, döviz kuıru değişkenliğile enflason arasındakli ilişki 1996:01 2005:10 döneini kasaan VAR odeli ardııla Doğu Asa ekoneri analiz ediliştir. Beş değişkenin kullanıldığı söz konusu çalışada; arz şokları ha etrol ithal fiatlarıla, tola tale sanai üreti endeksile, ara olitikası M1 ile tanılanış ara arzıla, enflason üretici fiat endeksile tesil ediliştir. Modelde, geçiş etkisini ölçek için ise noinal döviz kuru kullanılıştır. 191

PEKER GÖRMÜŞ 2008 görülektedir (Chareza ve Deadan, 1993: 181-2; Davidson ve MacKinnon, 1993: 685). VAR önteinin söz konusu edilen bu kolalıkları anı zaanda bu aklaşıı, geleneksel odellerin (Cowles Coission) aklaşıından aıran en teel özellikler arasında kabul edilektedir. VAR odellerinin ukarıda belirtilen kolalıkları anında, ugulaıcılar açısından bazı güçlüklerinin de olduğu bilinektedir. Gujarati e (1995: 750) göre, - değişkenli bir VAR odelinde bütün -değişkenleri durağan olak zorundadır. Eğer, durağanlık sağlanaıorsa, veriler ugun bir şekilde dönüştürülelidir. Başka bir güçlük ise, VAR odelinde ugun gecike uzunluğunun satanası konusudur. Örneğin, üç değişkenli bir VAR odelinde, her denkledeki değişkenin sekiz gecikee sahi olduğu varsaılırsa, her denklede iridört gecikeli araetre ve sabit teri bulunacaktır. Dolaısıla, örnek uzaının boutu büük oladıkça, tahin edilen birçok araetre serbestlik derecesini tüketir. Bu ise, odelin araetrelerinin tahinini zorlaştırır. VAR öntei farklı içsel değişkenlerin birlikte düşünüldüğü eşanlı denkle odeline daanır. Her içsel değişken kendi gecikeli ve odeldeki diğer bütün içsel değişkenlerin gecikeli değerlerile açıklanırken; odelde, genellikle herhangi bir dışsal değişken er alaaktadır. Bu kasada, Türkie de döviz kurunuın enflasonist etkilerini analiz etek aacıla kullanacağıız beş değişkenli VAR odeli t α1 β11( β12( β13( β14( β15( t 1 e1 t t α2 β21( β22( β23( β24( β25( t 1 e2 t = + + t α3 β31( β32( β33( β34( β35(. t 1 e3 t t α 4 β41( β42( β43( β44( β45( t 1 e4 t t α5 β51( β52( β53( β54( β55( t 1 e5 t biçiinde gösterilebilir. Burada α lar sabit terileri, β lar tahin edilecek katsaıları, L gecike işlecisini, e t ise beaz gürültü (white-noise) hata terilerini tesil etektedir. Bu odel kısaca X ( ) + e t = α + β L X t 1 t şeklinde de ifade edilebilir. Burada X t odelde er alan değişkenler vektörünü, α sabit teriler vektörünü, β( gecike olinolarını, e t ise beaz gürültü hata terilerini gösterektedir. Çalışaızda tahin edilecek VAR odelinde değişkenlerin hangi sırada er alacağı Granger nedensellik testi ile belirlenebileceği gibi, iktisat kuraı teel alınarak da gerçekleştirilebilir. Çalışada değişkenlerin sırası için ikinci önte tercih ediliştir. Çünkü Granger nedensellik testi seçilecek gecike uzunluklarına karşı hassas olduğundan anıltıcı sonuçlara ol açabilektedir. Bu nedenle analizde Ito ve Sato nun (2006) çalışasındaki sıralaa esas alınıştır. Bu sıralaada ha etrol ithal 192

C.13, S.2 Türkie de Döviz Kurunun Enflasonist Etkileri fiatları otono olarak kabul edilektedir. Buna göre değişkenler şu sırala analizde er alaktadır: x t =[ t, t, t, t, t ] 4. AMPİRİK SONUÇLAR VE TARTIŞMA 4.1. Ön Terstler VAR odelinde analizin aılabilesi için, sözü edilen değişkenlere ilişkin bazı işle ve testlerin aılası gerekektedir. İlk aşaada, değişkenlere ilişkin bütün zaan serileri logaritik biçie dönüştürülüştür. Bu işlele bütün değişkenler anı düzee getiriliştir. İkinci aşaada evsisel etkie sahi olduğu anlaşılan sanai üreti endeksi X11 rosedürü kullanılarak evsisel etkilerden arındırılıştır. Üçüncü aşaada ise değişkenlerin durağan olu oladığını belirleek aacıla biri kök testi aılıştır. Çünkü bir VAR analizinde kullanılacak değişkenlerin durağan olası gerekektedir. Bu çalışada değişkenlerin durağan olu oladığı Augented Dicke Fuller (ADF) biri kök testile araştırılış ve sonuçları Tablo 2 de sunuluştur. Değişkenler, önce düze değerlerile sonra birinci farkları alındıktan sonraki düzelerile test ediliştir. Ha etrol ithal fiatları I(0), diğer değişkendler I(1) olarak bulunuştur. Bu duruda ha etrol ithal fiatları dışındaki diğer değişkenleri durağanlaştırak için birinci derecen farkları alınıştır. Bu işle sonucunda sözü edilen değişkenler durağan hale geliştir. Bu sonuca göre, tahin ediliş odelde ha etrol ithal fiatları düze değerlerile, diğer değişkenler birinci farklarıla er alıştır. Tablo 2: ADF Biri Kök Testi Değişken ADF Test Kritik Değer -3.667907[2] -3.4688 ** l 0.487190[3] -3.529605[3] -4.0819 * -3.5176 * 1.075113[2] -3.900113[2] -4.0819 * -3.5176 * -2.059915[3] -5.086794[3] -4.0819 * -3.5176 * -2.406104[2] -2.884826[2] -2.5868 *** -2.5868 *** Not: Tek ıldız işareti (*) %1 anlalılık düzeini, çift ıldız işareti (**) %5 anlalılık düzeini, üç ıldız ise (***) %10 anlalılık düzeini gösterir. Test biçii olarak düze değerde bütün değişkenler için sabit teri ve trend kullanılıştır. Değişkenlerin birinci farkı ( ) için ise, sabit teri kullanılıştır. Köşeli arantez içindeki değerler değişkenlerin Akaike Bilgi Kriteri ne (Akaike Inforation Criterion: AIC) göre belirlenen gecike uzunluğu gösterir. Bir VAR odeli tahin edileden önce aılası gerekli diğer bir test ugun bir gecike saısının belirlenesidir. Literatürde gecike uzunluğunu belirleede çok saıda ölçüt kullanılaktadır. Bunlar arasında, Akaike bilgi kriteri (Akaike Inforation Criterion: AIC), Schwarz bilgi 193

PEKER GÖRMÜŞ 2008 kriteri (Schwarz inforation criterion: SC) ve Son Tahin Hatası kriteri (Final rediction error: FPE) en sık kullanılanlar arasında er alaktadır (Johansen, 1995; Enders, 1995). Bu çalışada gecike uzunluğu belirlenirken AIC ve FPE den ararlanılıştır. Gecike uzunluğu testi Tablo 3 de sunuluştur. Buna göre, AIC ve FPE nin, gecike uzunluğu üç olan odelde iniu değerde olduğu görülektedir. Ancak söz konusu gecike uzunluğunun, hata teriinin bilinen varsaılarını sağlaası gerekektedir. Bunun için otokorelason testi aılış ve sonuçları Tablo 4 de sunuluştur. Gecike uzunluğu alnızca üç olan odelde LM olasılık değerlerinin tüünün 0.05 den büük çıktığı görülüştür. Dolaısıla otokorelasonun oladığı H 0 hiotezi kabul edilir. Sonuç olarak AIC ve FPE e göre belirlenen gecike uzunluğunun otokorelason testile de desteklendiği görülüş ve çalışaızda gecike uzunluğu üç olarak alınıştır. Tablo 3: Gecike Saısı Testi Gecike uzunluğu Bilgi Kriterleri AIC FPE 0-12.30211 3.13e-12 1-14.15400 4.92e-13 2-14.38677 3.94e-13 3-14.42597* 3.89e-13* 4-14.16836 5.32e-13 5-13.73495 8.99e-13 Tablo 4: Otokorelason Testi Gecike 1 Gecikeli Model 2 Gecikeli Model 3 Gecikeli Model * Değeri LM-Stat Prob LM-Stat Prob. LM-Stat Prob 1 56.69752 0.0003 37.02927 0.0574 20.08384 0.7424 2 37.02699 0.0574 53.11659 0.0009 21.45662 0.6669 3 45.77519 0.0068 32.32602 0.1488 28.23913 0.2970 4 16.93675 0.8841 16.45815 0.9005 18.29610 0.8296 5 32.89202 0.1338 27.78704 0.3177 27.14303 0.3488 6 17.97011 0.8437 15.87511 0.9185 18.04677 0.8404 7 12.73619 0.9796 24.17915 0.5090 23.92281 0.5238 8 19.92601 0.7507 21.89668 0.6417 28.79037 0.2728 9 27.96991 0.3092 28.38543 0.2904 30.77873 0.1965 10 21.09564 0.6873 13.56744 0.9688 20.05145 0.7441 4.2. Etki-Teki Fonksionları Bir VAR odelinde tahin edilen katsaıların orulaası aılırken ararlanılan analiz öntelerinden birisi etki-teki foksionlarıdır. Bu analiz önteile VAR odeli içinde er alan değişkenler, hata terilerinde edana gelen şoklara karşı ne önde ve ne ölçüde teki gösterdikleri belirlenektedir. 194

C.13, S.2 Türkie de Döviz Kurunun Enflasonist Etkileri Türkie de döviz kuru değişkenliğile enflason arasındaki ilişkinin test edildiği çalışaızda tahin edilen beş değişkenli VAR odelindeki etki-teki fonksionları iri döne olarak Tablo 5 de gösteriliştir. 7 Tablo 5: Etki-Teki Fonksionları Şok türleri Döne Ha etrol ithal fiat. () Para arzı ()) Çıktı () Döviz kuru () Enflason () ε 1 0.085756 0.014350 0.003450 0.011969 0.00710 2 0.103668 0.024405-0.00573 0.007186-0.00127 5 0.050042 0.003541-0.00112-0.00036 2.86E-05 10-0.010490 0.000763 0.000383 0.004042 0.002361 15 0.000398 0.000754-4.97E-07 0.000515 0.001048 20 0.000301 0.000360 1.72E-05 0.000624 0.000383 ε 1 0.000000 0.046689 0.000988 0.006489 0.003926 2 0.001257 0.009405-0.004503-0.010773-0.005050 5 0.000000 0.005013-0.001131 0.002683 0.001929 10 0.004628 0.000906-8.81E-05 0.001852 0.002171 15 0.001405 0.000822 6.45E-05 0.001358 0.001036 20 0.000960 0.000417 1.01E-05 0.000555 0.000543 ε 1 0.000000 0.000000 0.034706-0.005126-0.002067 2-0.004401-0.005836-0.012807 0.002464 0.001088 5-0.007223 0.002892-0.000795-0.000772 0.003898 10 0.008265 0.000175-6.02E-05-0.000497 0.000844 15-0.000655 0.000544 8.80E-05 0.001483 0.001035 20 0.001295 0.000358 1.15E-05 0.000325 0.000405 ε 1 0.000000 0.000000 0.000000 0.093317 0.038602 2-0.002179 0.019765-0.004914 0.034544 0.022292 5 0.042039 0.011185 0.002906 0.010782 0.014632 10 0.007286 0.005533 0.000585 0.007336 0.004780 15 0.004931 0.002368 8.35E-05 0.003537 0.003658 20 0.003367 0.001276 5.50E-05 0.001782 0.001558 ε 1 0.000000 0.000000 0.000000 0.000000 0.028346 2-0.004686 0.013869-0.002748-0.026694-0.003714 5-0.010259 0.004278 0.003384-0.001697-0.001901 10 0.003227 0.000116-5.22E-05 0.001908 0.002712 15 0.001994 0.000635 0.000107 0.000731 0.000395 20-0.000180 0.000316 2.14E-05 0.000654 0.000500 Not: Bu tabloda, i değişkenindeki bir standart saalık şoka (ε, ε, ε, ε, ε, ε ) j değişkeninin (,,,, ) dinaik tekisi gösterilektedir. 7 VAR odelinin etki-teki fonksionları şekil olarak Ek 1 de sunuluştur. 195

PEKER GÖRMÜŞ 2008 Bir dönelik şoka sistedeki değişkenlerin tüünde ortaa çıkan anıtların er aldığı söz konusu tabloda arz şokuna, ha etrol ithal fiatları hariç, diğer değişkenler arasında en büük tekii ara arzı veriştir. İkinci dönede en üksek düzeine ulaşan tekiler onuncu döneden itibaren etkisi azalıştır. Enflasonun arz şokuna verdiği teki birinci döne ve ondan sonraki dönelerde çok önesiz kalıştır. Bu bulgu ha etrol ithal fiatlarının enflason üzerindeki etkisinin, sanıldığının aksine, güçlü oladığının gösterilesi açısından öneli bir kanıt olarak düşünülebilir. Çalışaız bu açıdan Kibritçioğlu ve Kibritçioğlu nun (1999) sonuçlarıla uuludur. Tablo 5 de özellikle çaklışaızın ana vurgusunu oluşturan diğer dikkati çeken bir sonuç, enflasonun döviz kuru şokuna gösterdiği tekinin büüklüğüdür. Niteki ara olitikası şoku ve tale şokula karşılaştırıldığında, enflason üzerinde döviz kuru şokunun oldukça etkili olduğu görülüştür. Tablo da iki ve beşinci dönelerde negatif, diğer dönelerde enflasonu ozitif önde etkileen döviz kuru şokunun etkisi, birinci dönede en üksek değerde gerçekleşiş ve diğer dönelerde azalarak deva ettiği görülüştür. Bunun anı sıra, enflasonun ikinci dönede ara olitikası şokunu ozitif, tale şokunu ise negatif önde anıtlaıştır. Buna göre, enflasonun döviz kuru şokuna gösterdiği teki, diğer şoklara verdiği tekie göre, büük bir oranda gerçekleşesi döviz kuru değişkenliğile fiatlar arasındaki akın ilişkinin belirlenesi açısından öneli bir bulgudur. Öte andan, döviz kuru şokunun etkilerinin irinci dönee kadar süresi, fiatların uzun saılabilecek bir zaan dilii içinde döviz kuru hareketlerinden etkilendiği anlaını taşıaktadır. Bu sonuç, çalışaız açısından önelidir. 4.3. Varans Arıştırası VAR odelindeki katsaıları orulaanın diğer bir öntei ise varans arıştırası önteidir. Varans arıştırası her bir değişkenin tahin hata varansının sistedeki diğer değişkenlerin şoklarına ve kendi şoklarına bağlı olarak ortaa çıktığını gösterir. Dolaısıla bu öntede bir değişkende edana gelen değişelerin kanakları belirlenir. Tahin edilen VAR odelinden elde edilen varans arıştırası sonuçları Tablo 6 da sunuluştur. 8 Bütün değişkenlerdeki varansın teel kanağı kendi şoklarıdır. Buna göre, orta ve uzun dönede, döviz kuru, enflasondaki varans hataları tahininin en öneli kanağını teşkil etiştir. Tablo 6 dan da izlenebileceği gibi, enflasondaki değişelerin aklaşık olarak %72 si döviz kurundan kanaklanıştır. Anı dönelerde enflasondaki değişiin diğer değişkenlerden kanaklanan kısı oldukça düşük kalıştır. Bu sonuca göre, Türkie deki enflasonun teel nedenleri ara arzı ve taleten kanaklanan nedenler a da arz şokları olarak verilen ha etrol ithal fiatlarındaki değişelerden çok, döviz kuru değişelerine bağlı olarak ortaa çıktığı görülüştür. Dolaısıla döviz kuru değişkenliğinin fiatlara geçiş etkisi 8 Varans arıştırası sonuçları şekil olarak Ek 2 de gösteriliştit. 196

C.13, S.2 Türkie de Döviz Kurunun Enflasonist Etkileri oldukça üksek bir oranda gerçekleşiştir. Ölese Türkie deki enflasonun nedenlerinin açıklanasında ve enflasonla ücedelede döviz kurunun çok öneli bir olitika değişkeni olarak dikkate alınası gerekektedir. Tablo 6: Varans Arıştırası Değişkenler Döne ε ε Ha etrol ithal fiat. () Para arzı () Çıktı () Döviz kuru () Enflason () ε ε ε 1 100.00 0.0000 0.000 0.000 0.000 5 91.60 0.8188 0.442 6.710 0.417 10 83.43 0.9524 1.279 13.73 0.594 15 83.06 1.0260 1.344 13.75 0.811 20 82.83 1.0336 1.349 13.97 0.809 25 82.79 1.0383 1.354 13.99 0.812 1 8.63 91.36 0.000 0.000 0.000 5 22.11 51.96 3.035 15.19 7.692 10 21.22 46.97 3.490 20.58 7.723 15 21.03 46.54 3.513 21.19 7.716 20 20.98 46.40 3.519 21.39 7.699 25 20.96 46.36 3.521 21.44 7.695 1 0.97 0.08 98.94 0.000 0.000 5 3.16 3.59 85.62 6.012 1.599 10 3.85 3.75 84.55 6.046 1.793 15 3.85 3.75 84.53 6.052 1.795 20 3.85 3.75 84.53 6.054 1.795 25 3.85 3.75 84.53 6.054 1.795 1 1.60 0.47 0.29 97.62 0.000 5 1.67 2.93 7.48 82.18 5.725 10 1.94 3.36 7.35 80.87 6.467 15 2.08 3.40 7.32 80.81 6.378 20 2.08 3.41 7.32 80.79 6.379 25 2.09 3.42 7.31 80.78 6.376 1 2.13 0.65 0.18 63.03 33.99 5 2.46 3.46 2.146 73.05 18.86 10 2.54 4.19 3.427 71.64 18.19 15 2.85 4.23 3.405 71.74 17.75 20 2.85 4.26 3.431 71.79 17.65 25 2.86 4.27 3.432 71.79 17.63 Not: Bu tablo, j değişkeninde (,,,, ) ortaa çıkan değişelerin kanağının i değişkenin varans (ε, ε, ε, ε, ε, ε ) tahininin üzdesine bağlı olarak ortaa çıktığını gösterir. Bunun anısıra diğer değikenlerdeki değişelerin kanağında da döviz kuru öneli bir aa sahitir. Örneğin irinci dönede ha etrol 197

PEKER GÖRMÜŞ 2008 ithal fiatlarındaki değişelerin %13.97 si ve ara arzındaki değişelerin %21.39 u döviz kurundan kanaklanıştır. Bu oranlar söz konusu değişkenlerin kendileri dışında edana gelen değişelerin en büük kısını oluşturuştur. Bu sonuç Türkie nin akroekonoik istikrarının sürdürülebilir olasında döviz kurunun çok öneli olduğunun gösterilesi açısından diğer bir kanıt olarak düşünülebilir. 5. SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışada, ilgili literatür çerçevesinde, Türkie de döviz kuru değişkenliğinin enflasona geçiş etkisi 1987:I 2006:III dönei verilerile, VAR öntei kullanılarak analiz ediliştir. Ulaşılan teorik ve airik sonuçlar şu şekilde özetlenebilir. Literatürde döviz kuru değişkeninin, genel olarak, enflasonun açıklaıcıları arasında olduğuna ilişkin bir uzlaşanın olduğu ve bunun genellikle geçiş etkisi teorisile (the ass-through theor) açıklandığı sölenebilir. 1990 lı ıllardan itibaren ükselen iasalarda ara krizlerinin sık aşanası ve arkasından gelen ekonoik daralalar döviz kuru olitikalarının oluşturulasında çok daha rasonel davranılası tecrübesini doğuruştur. Bu tecrübe, akroekonoik erforansın belirlenesinde döviz kuru olitikalarının en teel belirleici faktörlerden biri olduğu algılaasıla sonuçlanıştır. Geliştirilen eni olitikalar çerçevesinde, enflason hedefleesile uulu döviz kuru olitikaları ön lana çıkıştır. Çalışaızın airik bulgularına göre, Türkie ekonoisinde fiatlar genel düzeinde ortaa çıkan değişelerin döviz kuru hareketlerine oldukça duarlı olduğu bulgusu elde ediliştir. VAR odelinin etki-teki fonksionlarında enflasonun döviz kuru şokuna gösterdiği teki, diğer değişkenlerin şokula karşılaştırıldığında, daha büük oranda gerçekleştiği görülüştür. Bunun anısıra, odelin varans arıştırası sonuçlarına göre, enflasondaki varans hataları tahinin kısa dönede aklaşık %63 ü, orta ve uzun dönede ise %72 si döviz kurundan kanaklanıştır. Bu çalışanın sonucuna göre, sanılanın aksine, arasal a da talebe bağlı faktörlerden çok, döviz kuru değişkenliği ülkeizdeki enflasonun en teel belirleici faktörlerinden biri olarak ortaa çıkaktadır. O zaan, çalışaız, Türkie de esnek döviz kuru rejiine daalı olarak ugulanan enflason hedefleesi ara olitikası rejiinin rasonel olduğuna dair öneli bir kanıt olakla birlikte, üstelik enflasonla ücadelede olitika seçeneği olarak döviz kurunun tercih edilesi önünde de iuçlarına sahitir. Niteki Güçlü Ekonoie Geçiş Prograı nın ugulanasından bu ana, enflasonun aşağı çekilesinde önce örtülü, daha sonra ise açık olarak ürütülen enflason hedefleesi rejiinin öneli bir aa sahi olduğu sölenebilir. 198

C.13, S.2 Türkie de Döviz Kurunun Enflasonist Etkileri Ek 1: Etki-Teki Fonksionları.12 Resonse of to Cholesk One S.D. Innovations.05 Resonse of to Cholesk One S.D. Innovations.10.04.08.03.06.02.04.01.02.00.00 -.01 -.02 -.02.04 Resonse of to Cholesk One S.D. Innovations.10 Resonse of to Cholesk One S.D. Innovations.03.08.02.06.01.04.02.00.00 -.01 -.02 -.02 -.04.04 Resonse of to Cholesk One S.D. Innovations.03.02.01.00 -.01 199

PEKER GÖRMÜŞ 2008 Ek 2: Varans Arıştırası 100 Variance Decoosition of 100 Variance Decoosition of 80 80 60 60 40 40 20 20 0 0 100 Variance Decoosition of 100 Variance Decoosition of 80 80 60 60 40 40 20 20 0 0 80 Variance Decoosition of 70 60 50 40 30 20 10 0 200

C.13, S.2 Türkie de Döviz Kurunun Enflasonist Etkileri KAYNAKÇA 1. ALLSOPP, C. vd. (2006) U.K. Inflation Targeting and the Exchange Rate, Federal Reserve Bank of St. Louis, Working Paer, 2006-030A. 2. BAILLIU, J. and E. FUJII (2004) Exchange Rate Pass-Through and the Inflation Environent in Industrialized Countries An Eirical Investigation, Working Paers fro Bank of Canada, htt://www.bankbanque-canada.ca/en/ublication/ub res.htl. 3. BERUMENT, H. AND H. and M. PAŞAOĞULLARI (2003) Effects of the Real Exchange Rate on Outut and Inflation: Evidence fro Turke, The Develoing Econoies, XLI-4 (Deceber): 401 35. 4. CALVO, G. vd. (1994) Targeting the Real Exchange Rate: Theor and Evidence IMF Working Paer WP/94/22 Washington, D.C.:International Monetar Fund. 5. CAMPA, J.M. and L.S. GOLDBERG (2002) Exchange Rate Pass- Through into Iort Prices: A Macro or Micro Phenoenon? NBER Working Paer, No. 8934. 6. CHAREZMA, W. W. and D. F. DEASDMAN (1993) New Directions in Econoetric Practice, USA: Edward Elgar. 7. DAVİDSON, R and J. G. MACKINNON (1993) Estiation and Inference in Econoetrics, London: Oxford Universit Presss. 8. DEVEREUX, M.B. and C.ENGEL (2002) Exchange Rate Pass- Through, Exchange Rate Volatilit, and Exchange Rate Disconnect, NBER Working Paer, No. 8858. 9. DORNBUSCH, R. (1976). Exectations and Exchange Rate Dnaics, Journal of Political Econo, 84: 1161-1176. 10. DORNBUSCH, R. (1987) Exchange Rate and Prices, Aerican Econoic Review, 77-1: 93-106. 11. DORNBUSH, R. vd. (1990) Extree Inflation: Dnaics and Stabilisation, Brooking Paers on Econoic Activit, No.2: 1 64. 12. EDWARDS, S. (2006) The Relationshi Between Exchange Rates and Inflation Targeting Revisited, NBER Working Paer, No. 12163. 13. ENDERS, W. (1995) Allied Econoetric Tie Series,John Wile and Sons. 14. FARUQUE, H. (2004) Exchange Rate Pass-Through in the Euro Area: The Role of Asetric Pricing Behavior, IMF Working Paer WP/04/14, International Monetar Fund. 15. FEENSTRA, R. C. (1989) Setric Pass-Through of Tariffs and Exchange Rates under Ierfect Coetition: An Eirical Test, Journal of International Econoics, 27, 25-45. 16. GOLDBERG, L. S. and J. M. CAMPA (2006) Distribution Margins, Iorted Inuts, and the Sensitivit of the CPI to Exchange Rates, NBER Working Paer No.12121. 17. GUJARATI, D: N. (1995) Basic Econoetrics, McGraw-Hill, 3.Baskı 201

PEKER GÖRMÜŞ 2008 18. HAHN, E. (2003) Pass-Through of External Shocks to Euro Area Inflation, Working Paer, No. 243, Euroean Central Bank. 19. ITO, T. and K. SATO (2006) Exchange Rate Changes and Inflation in Post-Crisis Asian Econoies: VAR Analsis of the Exchange Rate Pass- Through, NBER Working Paer, No. 12395. 20. JOHANSEN, S. (1995) Likelihood Based Inference in Cointegrating Vector Autoregressive Models, NewYork: Oxford Universit Press. 21. KARMIN, S.B. (1996) Exchange Rates and Inflation in Exchange-Rate Based Stabilization: An Eirical Exaination, International Finance Discussion Paer, No. 554. Washington, D.C.: Federal Reserve Board. 22. KİBRİTÇİOĞLU, A. ve B. KİBRİTÇİOĞLU (1999) Ha Petrol ve Akarakıt Ürünü Fiat Artışlarının Türkie deki Enflasonist Etkileri, T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı, Araştıra ve İncelee Dizisi: 21. 23. LANDON, S. and C. E. SMITH (2006) Exchange Rates and Investent Good Prices: A Cross-industr Coarison, Journal of International Mone and Finance, 25: 237 256. 24. LANDRY, A. E. (2005) Exectations and Exchange Rate Dnaics:A State-Deendent Pricing Aroach, Job Market Paer, Boston Universit. 25. McCALLUM, B.T. and E. NELSON (1998) Noinal Incoe Targeting in an Oen-Econo Otiizing Model, NBER Working Paer, No. 6675. 26. McCARTHY, J. (1999) Pass-Through of Exchange Rates and Iort Prices to Doestic Inflation in Soe Industrialized Econoies, Bis Working Paers, No. 79.MINELLA, A. vd. (2002) Inflation targeting in Brazil: Lessons and Challenges, BIS Paers, No. 19. 27. MONTIEL, P. (1989) Eirical Analsis of High-Inflation Eisodes in Argentina, Brazil and Israel, IMF Staff Paers, 36 (3): 527 549. 28. OBSTFELD, M. (2002) Exchange Rate and Adjustent: Persectives fro the New Oen Econo acroeconoics, Monetar and Econoic Studies, 23-46. 29. OBSTFELD, M. and K. Rogoff (2000) New Directions for Stochastic Oen Econo Models, Journal of International Econoics, 50: 117-153. 30. OBSTFELD, M. and K. Rogoff, (1995) Exchange Rate Dnaics Redux, Journal of Political Econo, 103: 624-660. 31. ODUSOLA, A. F. and A. E. AKINLO (2001) Outut, Inflation, and Exchanger Rate in Develoing Countrties: An Alication to Nigeria, The Develoing Econoies, XXXIX-2, 199-202. 32. QUIİRK, P.J. (1996) Exchange Rate Regies as Inflation Anchors, Finance and Develoent, 33: 42-45. 33. SIMS, C. A. (1980) Macroeconoics and Realit, Econoetrica, 48:1-49. 34. TAYLOR, J. B. (2000) Low Inflation-Pass Through and Pricing Power of Firs, Euroen Econoic Review, 44:1389-1408. 202