Editör: Doç. Dr. Alim Kaya E T M PS KOLOJ S ISBN: 978 9944 919 50-0 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumlulukları yazarlarına aittir. Bölüm sonlarında yer alan örnek KPSS sorularının sorumlulu u yayınevine aittir. 2007, Pegem A Yayıncılık Bu kitabın basım, yayın ve satı hakları, Pegem A Yayıncılık E itim Danı manlık Hizmetleri Tic. Ltd. ti. ne aittir. Anılan kurulu un izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da ba ka yöntemlerle ço altılamaz, basılamaz, da ıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlı ı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ocak 2007 2. Baskı: Kasım 2007 Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Kapak Tasarımı: zulfin.eua Dizgi: Fikret Kaplan Baskı: Baran Ofset 367 66 92 Pegem A Yayıncılık E itim Danı manlık Hizmetleri Tic. Ltd. ti. Adakale Sokak 4/1 Yeni ehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50 430 67 51 Belgeç: (312) 431 37 38 nternet: http://www.pegema.com.tr E-Posta: pegema@pegema.com.tr ii
ÖNSÖZ E itim sürecinin temel unsurları; program, fiziksel ve teknolojik ko ullar (binalar, ders araç-gereçleri, teknoloji) ve ö retmen olarak sıralanabilir. Ku kusuz di er unsurlar önemsiz de ildir ancak bu süreçte ö retmen en önemli unsurdur. Ö retmen, e itim sürecinin hem planlayıcısı, hem uygulayıcısı hem de de erlendiricisidir. Bu nedenle ö retmen ve ö retmen e itimi hepimizin duyarlı olması gereken bir konudur. Ö retmenlerimizin e itimine, yeti tirilmesine özen göstermek durumundayız. Ö retmen e itimine gösterilen özen gelece imize gösterilen özenle e de erdir. Bugünün ö retmenleri gelece imizi hazırlamaktan sorumludurlar. Ö retmene ve ö retmen e itimine özen göstermeyen bir toplum gelece ine özen göstermiyor demektir. Ülkemizde ö retmen e itimi için çe itli modeller uygulanmı ve denenmi tir. 1980 ve YÖK sonrasında, ö retmen e itimi üniversitelere devredilmi tir ve yakla ık 25 yıldır bu modelle ö retmen yeti tirilmektedir. Bu 25 yıllık süre içerisinde YÖK zaman zaman ö retmen e itimine az ya da çok müdahale etmi, bazı düzenlemeler yapmı tır. Son on yılda YÖK ö retmen e itiminde iki kez düzenleme yapmı tır. Bu giri imlerden ilki 1998 yılında E itim Fakültelerinin Yeniden Yapılandırılması adı altında gerçekle tirilmi, bu düzenleme ile ö retmen yeti tiren programların dersleri ve içerikleri belirlenmi ve tüm e itim fakültelerinde aynı programın uygulanması zorunlu kılınmı tır. Bir di eri ise 2006 yılında, daha önceki düzenlemenin ve sekiz yıllık uygulamasının de erlendirmesi sonucunda gerçekle tirilmi ve ö retmen yeti tiren programlardaki dersler ve içerikler tekrar yeniden düzenlenmi tir. Bu düzenlemeye de E itim Fakültelerinin Yeniden Yapılandırılmasının Yeniden Yapılandırılması denilebilir. Ö retmen e itiminin boyutları; alan e itimi, genel kültür ve ö retmenlik meslek bilgisi olarak sıralanabilir. Ö retmenlik meslek bilgisi e itiminin amacı, ö retmenlere ö retmenlik formasyonunun ve sanatının ö retilmesi-kazandırılmasıdır. Bu amaçla ö retmen adaylarına çe itli dersler okutulmaktadır. Bu derslerden biri de E itim Psikolojisi dersidir. Bu dersin temel amacı ö retmenlere e itim sürecinde i ledikleri ham madde olan ö rencilerin geli imsel özellikleri ve ö renme süreçleri hakkında bilgi vermek ve bir anlayı kazandırmaktır. E itim Psikolojisi, E itim Bilimi ve Psikoloji Bilimi nin kesi ti i bir alandır. Ö retmenlik mesle i insan psikolojisine ili kin derin bir bilgi ve anlayı ı gerekli kılar. E itiminden sorumlu oldu umuz çocuk ve gençlerimizin geli imsel özelliklerini, onların neyi, ne zaman ve hangi süreçlerle, nasıl ö rendiklerini bilmeden nasıl ö retmen olunabilir ki? E itim psikolojisi ö retmenlik davranı larının temelini olu turur. Bu temel ne kadar güçlü, sa lam ve bilimsel bilgilerle desteklenirse ö retmenlik davranı ları da o denli etkili olacaktır. Bu kitap böyle bir dü üncenin ürünüdür. Bu kitabın hazırlanı sürecinde görü lerine ba vurdu umuz ö rencilerimizin ço- unlu u, kitabın KPSS ye hazırlanırken de ba vurabilecekleri bir kaynak olması gerekti- i görü ünü dile getirmi lerdir. Onların ihtiyaçları cephesinden bakıldı ında bu anla ılabilir bir durumdur. Ancak, üniversite e itimi de üst düzey ö renmelerin gerçekle ti i bir e itimdir. Kısaca bu süreçte, ö rencilerin somut ihtiyaçları ile üniversitede üst düzey ö renmelerin gerçekle mesi ve akademik derinli in korunması gerekti i dü üncesi arasında bir denge kurmak gereklili ini hep hissettik. Ama bu dengeyi kurma adına akademik derinlikten vazgeçmek hiçbir zaman aklımızın ucundan geçmedi. Bunu yapmanın iii
üniversite e itimini ansiklopedik bilgi düzeyine indirgemek anlamına gelece ini tüm yazarlar olarak biliyorduk ve bunu yapmadık. Bir yandan akademik derinli i korurken, öte yandan verilen bilgilerin daha anla ılır kılınmasına da özen gösterdik. Ne yazık ki, ö rencilerimizin KPSS sınavı nedeniyle üniversite düzeyinde ansiklopedik bilgi pe inde olduklarını üzülerek gözlemledik. Ö retmen adayı ö rencilerimize unu söylemek istiyoruz: Ansiklopedik bilgilerle ö retmenli imizin art alanını dolduramayız, ö retmenli- imizin kalitesini ve çıtasını insan psikolojisi ve davranı ı hakkında daha derin bilgilere sahip olmakla yükseltebiliriz. Bu kitabın sizin bu ihtiyacınızı kar ılayaca ına inanıyoruz. Kitap yirmi ki inin birikimleri ve yakla ık bir yıllık bir çalı masının ürünüdür. Bu süreçte bütün yazarlar kendi konuları ile ilgili yo un ve titiz bir çalı manın içinde oldular. Hepsini ortaya koydukları bu çalı ma ve ürün için kutluyor, te ekkür ediyorum. Kitabın ö rencilerimize yararlı olmasını diliyor, kitabı okutan meslekta larımız ve okuyan ö rencilerimizin görü ve önerilerini a a ıdaki e-posta adresine yazarak bize geribildirim vermelerini bekliyoruz. Bu hepimizi mutlu edecek ve kitabın geli mesine katkıda bulunacaktır. Malatya, Kasım, 2007 Editör Doç. Dr. Alim KAYA akaya@inonu.edu.tr iv
THAF Kimimizin do rudan, kimimizin de ö retmenlerinin ö retmenleri olarak bizlerin yeti mesinde ve ülkemizde Psikolojik Danı ma ve Rehberlik alanının do up geli mesinde büyük emekleri olan; alanımızın duayenleri, Sayın Prof. Dr. Feriha BAYMUR Sayın Prof. Dr. Hasan TAN Sayın Prof. Dr. Muharrem KEPÇEO LU Sayın Prof. Dr.. Ethem ÖZGÜVEN Sayın Prof. Dr. Yıldız KUZGUN Sayın Prof. Dr. Yadigar KILIÇÇI ö retmenlerimize ithaf olunur. v
BÖLÜMLER ve YAZARLARI 1. Ünite: Geli im Konularına Genel Bakı Yrd. Doç. Dr. Berrin Eylen Özyurt zmir Ya ar Üniversitesi 2. Ünite: Ya amın Ba langıcı ve Do um Öncesi Geli im Yrd. Doç. Dr. Yaprak Engin Üstün nönü Üniversitesi Turgut Özal Tıp Merkezi 3. Ünite: Fiziksel Geli im Dr. Didem Müge Siyez Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi 4. Ünite: Bili sel Geli im ve Dil Geli imi Yrd. Doç. Dr. Zeynep Deniz Yöndem Dr. Aslı Taylı Abant zzet Baysal Üniversitesi E itim Fakültesi 5. Ünite: Ki ilik Geli imi Yrd. Doç. Dr. Mehmet E. Sardo an Yrd. Doç. Dr. Tevfik Fikret Karahan 19 Mayıs Üniversitesi E itim Fakültesi 6. Ünite: Ahlak Geli imi Yrd. Doç. Dr. Nermin Çiftçi Yıldız Teknik Üniversitesi E itim Fakültesi 7. Ünite: Çocuk ve Ergenlerde Ruhsal Bozukluklar Yrd. Doç. Dr. Özlem Özcan Dr. Zeynep Elyas nönü Üniversitesi Turgut Özal Tıp Merkezi 8. Ünite: Ö renmenin Do ası: Temel Kavramlar Yrd. Doç. Dr. Yüksel Çırak nönü Üniversitesi E itim Fakültesi vii
9. Ünite: Klasik Ko ullama ve Biti iklik Kuramları Dr. Aslı Uz Ba Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi 10. Ünite: Ba lantı Kuramı Yrd. Doç. Dr. Hakan M. Gündo du Mersin Üniversitesi E itim Fakültesi 11. Ünite: Edimsel (Operant) Ko ullanma Doç. Dr. Alim Kaya nönü Üniversitesi E itim Fakültesi 12. Ünite: Sosyal Bili sel Ö renme Kuramı Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali Çakır Afyon Kocatepe Üniversitesi E itim Fakültesi 13. Ünite: Gestalt Kuramı ve Ö renme Yrd. Doç. Dr. Canani Kaygusuz, 19 Mayıs Üniversitesi E itim Fakültesi 14. Ünite: Bilgi leme Kuramı Yrd. Doç. Dr. Zekavet Topçu Kabasakal Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi 15. Ünite: Beyin Temelli Ö renme Yrd. Doç. Dr. Behsat Sava Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Burdur E itim Fakültesi 16. Ünite: Yapılandırmacı Ö renme Yrd. Doç. Dr. Behsat Sava Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Burdur E itim Fakültesi 17. Ünite: Etkili Ö retim ve Etkili Ö retimin lkeleri Yrd. Doç. Dr. Behçet Oral Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp E itim Fakültesi 18. Ünite: Güdülenme ve Bireysel Farklılıklar Yrd. Doç. Dr. Baki Duy nönü Üniversitesi E itim Fakültesi viii
Ç NDEK LER Önsöz...iii Bölümler ve Yazarları...vii çindekiler...ix ÜN TE 1 GEL M KONULARINA GENEL BAKI (ss: 1-36) Geli im Konularına Genel Bir Bakı... 1 De i im/de i me... 3 Geli im/geli me... 3 Büyüme... 3 Olgunla ma... 4 Hazırbulunu luk... 4 Geli imde Kritik Dönem... 5 Geli im Alanları... 5 Geli im Dönemleri... 6 Geli im Görevleri (Ödevleri)... 7 Geli imin Temel lkeleri... 11 Geli imle lgili Temel Sorunlar... 13 Geli im Psikolojisinin Temel Kuramları... 17 Olgunla ma Kuramı... 17 Psikanalitik Kuram... 18 Sosyal Ö renme Kuramı... 18 Davranı çı Kuram... 18 Bili sel Geli im Kuramı... 19 nsancıl Kuram... 19 Ekolojik sistem Kuramı... 19 Geli im Psikolojisinde Ara tırma Yöntemleri... 20 Deneysel Olmayan Yöntemler... 20 statistiksel Yöntemler... 23 Ara tırma Desenleri... 24 De erlendirme Soruları... 26 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 30 Kaynaklar... 35 ix
ÜN TE 2 YA AMIN BA LANGICI VE DO UM ÖNCES GEL M (ss: 37-45) Ya amın Ba langıcı ve Do um Öncesi Geli im... 37 Zgot Dölüt Evresi... 38 Embriyo Evresi... 39 Fetus Evresi... 40 Do um Öncesi Dönemde Canlıyı Etkileyen Faktörler... 42 Gen Mutasyonları... 42 Kromozom Bozuklukları... 42 Annenin Geçirdi i Hastalıklar... 43 Annenin Kullandı ı laçlar... 43 Gebeli i Olumsuz Etkileyen Sosyal Alı kanlıklar... 43 Beslenme Alı kanlıkları... 44 Çevresel Ko ullar (Toksit Kimyasal Maddeler, Radyasyona Maruz Kalma)... 44 Annenin Duygu Durumu... 44 Kaynaklar... 44 ÜN TE 3 F Z KSEL GEL M (ss: 47-81) Fiziksel Geli im... 47 Bebeklik Döneminde Fiziksel Geli im... 48 Bedensel Geli im... 48 Psiko-Motor Geli im... 49 Kaba Motor Becerileri... 50 nce Motor Becerileri... 50 Bebeklik Döneminde Duygusal Geli im... 52 Duyu Organlarının Geli imi... 54 Bebek Geli iminin De erlendirilmesi... 55 lk Çocukluk Döneminde Fiziksel Geli im... 56 Bedensel Geli im... 56 Psiko-Motor Geli im... 56 El Tercihi... 57 Okul Döneminde Fiziksel Geli im... 59 Bedensel Geli im... 59 Psiko-Motor Geli im... 59 Ergenlik Döneminde Fiziksel Geli im... 62 Bedensel Geli im... 62 Puberte: Cinsel Olgunla manın Ba langıcı... 62 Kızlarda Puberte... 63 Erkeklerde Puberte... 64 x
Beden majı: Ergenlik Döneminde Ya anan Fiziksel De i ime Yönelik Tepkiler... 64 Ergenlik Dönemine li kin Sorunlar... 65 1) Pupertenin Zamanı: Etki ya da Geç Olgunla manın Sonuçları... 65 2) Beslenme, Yemek Yeme ve Yeme Bozuklukları... 66 3) Sivilceler... 67 4) Büyüme Süreci ve E itsel Problemler... 67 Fiziksel Özellikler ve Akademik Ba arı... 67 Psiko-Motor Geli im... 67 Fiziksel Geli imi Etkileyen Faktörler... 68 Genetik Faktörler... 68 Beslenme... 68 Hormonal Faktörler... 68 Hastalıklar... 69 Kazalar... 69 Psikolojik Rahatsızlıklar... 69 Sosyo Ekonomik Statü... 69 Evrensel De i iklikler... 69 Fiziksel Aktivite... 69 Ö retmenlere Öneriler... 70 Özet... 71 De erlendirme Soruları... 72 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 77 Kaynaklar... 78 ÜN TE 4 B L SEL GEL M VE D L GEL M (ss: 83-134) Bili sel (Zihinsel) Geli im... 83 Piaget nin Bili sel Geli im Kuramı... 84 Bili sel Geli im le lgili Temel Kavramlar... 85 Bili sel Geli im Dönemler... 88 1. Duyusal Motor Dönemi... 88 2. lem-öncesi Dönem... 90 3. Somut lemler Dönemi... 95 4. Soyut lemler Dönemi... 97 Zihin Geli imini Etkileyen Temel Etkenler... 100 Kuramın E itim Uygulamalarına Katkıları... 102 Lev Semyonoviç Vygotsky... 105 Zihinsel levlerin Sosyal ve Bireysel Kökenleri (Sosyo-Kültürel Model)... 106 Yakınsak Alan Ö renmesi... 107 Kuramın E itim Alanına Katkıları... 108 Bruner in Bili sel Geli im Kuramı... 110 Kuramın E itim Alanına Katkıları... 111 Dil Geli imi... 112 Dilin Tanımı ve levi... 112 xi
Dil Geli imi le lgili Kuramlar... 113 Davranı çı Yakla ımın Dil Geli imi le lgili Görü leri... 113 Psikolinguistik Yakla ısın Gil Geli imi le lgili Görü leri... 114 Dil Geli imi A amaları... 117 Dil Geli imi çin E itimcilere Öneriler... 119 Özet... 120 De erlendirme Soruları... 122 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 125 Kaynaklar... 131 ÜN TE 5 K L K GEL M (ss: 135-170) Ki ilik Geli imi... 135 Karakter... 136 Mizaç (Huy)... 136 Sigmund Freud ve Psikoseksüel Ki ilik Kuramı... 137 Topografik Ki ilik Kuramı... 137 Yapısal Ki ilik Kuramı... 138 Psiko-Seksüel Ki ilik Kuramı... 140 Eric Erikson ve Psikososyal Kuramı... 143 Erikson a Göre Psikososyal Geli im Dönemleri... 144 Maslow ve htiyaçlar Hiyerar isi... 147 Kendini Gerçekle tirmekte Olan Bireylerin Özellikleri... 148 Carl Rogers ve Fenomenolojik Benlik Kuramı... 149 Duygusal ve Sosyal Geli im... 150 Ö retmenlere Öneriler... 154 Özet... 156 De erlendirme Soruları... 157 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 160 Kaynaklar... 168 ÜN TE 6 AHLAK GEL M (ss: 171-221) Ahlak Geli imi... 171 Geli im Psikolojisi Açısından Ahlak ve Ahlaklılık... 176 nsan Anlayı ı ve Hedefleri... 178 Ahlak Geli iminde Bili sel Kuramlar... 180 Piaget in Ahlak Geli imi Kuramı... 181 Piaget nin Ahlak Geli imi Kuramının De erlendirmesi... 188 xii
Kohlberg in Ahlak Geli imi Kuramı... 189 Lawrence Kohlberg... 189 Kuramın Ana Hatları... 191 Ahlakın Kapsamı... 192 Ahlaki Yargı Basamakları... 194 Olgun Ahlaki Eylemin Ölçütleri Neler Olabilir?... 204 Kohlberg in Ahlak Geli imi Kuramının De erlendirmesi... 204 Psikolojik Teoriye Göre Ahlak Geli imi... 205 Normların çselle tirilmesi... 205 Davranı çı Yakla ımına Göre Ahlak Geli imi... 207 Sonuç... 208 Ö retmenlere Öneriler... 210 De erlendirme Soruları... 212 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 215 Kaynaklar... 218 ÜN TE 7 ÇOCUK VE ERGENLERDE RUHSAL BOZUKLUKLAR (ss: 223-258) Çocuk ve Ergenlerde Ruhsal Bozukluklar... 223 Zekâ Gerili i (Mental Retardasyon)... 223 Zeka Gerili i Düzeyler... 224 Ayrılık Kaygısı Bozuklu u ve Okul Fobisi... 226 Sosyal Anksiyete Bozuklu u (Sosyal Fobi)... 229 Yaygın Geli imsel Bozukluklar (Otizm)... 230 Dikkat Eksikli i Hiperaktivite Bozuklu u... 233 Ö renme Bozuklu u... 235 Okuma Bozuklu u... 235 Matematik Bozuklu u... 236 Yazılı Anlatım Bozuklu u... 237 Ba ka Türlü Adlandırılamayan Ö renme Bozuklu u... 237 Geli im Koordinasyon Bozuklu u (Motor Beceri Bozuklu u)... 237 Yıkıcı Davranı Bozuklukları... 238 Kar ı Olma-Kar ı Gelme Bozuklu u... 238 Davranım Bozuklu u... 240 Enürezis Enkoprezis... 241 Enurezis... 241 Enkoprezis... 242 Tik Bozuklukları... 243 leti im Bozuklukları... 244 Fonolojik Bozukluk... 244 Kekemelik... 244 Çocuk Ça ı Depresyonu... 245 Çocu a Yönelik hmal stismar Taciz... 247 xiii
Çocuk hmali ve stismarı... 247 Fiziksel stismar... 249 Duygusal stismar ve Çocuk hmali... 250 Cinsel stismar... 251 Çocukların Güvenliklerinin Sa lanması Konusunda Öneriler... 252 Kaynaklar... 253 ÜN TE 8 Ö RENMEN N DO ASI: TEMEL KAVRAMLAR (ss: 259-297) Giri... 259 Ö renme Türleri... 262 Ezberleme... 263 Deneme-Yanılma... 264 Ko ullanma... 264 Problem Çözme... 265 Ö renmeyi Etkileyen Etmenler... 266 Olgunla ma... 266 Türe Özgü Hazırlanma... 267 Ya... 267 Zeka... 267 Güdü ve Güdülenme... 268 Genel Heyecansal Durum... 269 Hazırbulunu luk... 270 Zamanlama... 271 Isınma Dönemi... 271 Transfer... 271 Ket Vurma-Engelleme... 273 Dikkat... 274 Biyolojik-Fizyolojik Durum... 275 Ö renme-ö retme Yöntemleri... 275 Dil Geli imi... 275 Ya antı... 276 Ö renme le lgili Kavramlar... 277 çgüdü... 277 Refleks... 278 Davranım... 278 Davranı... 278 Performans... 279 Uyarıcı... 279 Tepki... 280 Ö renme Kuramlarına Genel Bir Bakı... 280 Davranı çılık... 280 Bili sel Yakla ım... 281 xiv
Nöro-Fizyolojik Kuram... 282 Özet... 283 De erlendirme Soruları... 284 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 287 Kaynaklar... 295 ÜN TE 9 KLAS K KO ULLAMA ve B T KL K KURAMLARI (ss: 299-352) Klasik Ko ullama... 299. P. Pavlov... 301 Klasik Ko ullamanın Ke fi ve Temel Ko ullama Prosedürleri... 301 Alternatif Ko ullama Prosedürleri... 303 Klasik Ko ullamanın Temel Kavramları... 305 Edinme... 305 Sönme... 305 Peki tirme... 306 Kendili inden Geri Gelme... 306 Uyarıcı Genellemesi ve Ayırt Etme... 307 Üst Düzey Ko ullanma... 308 Klasik Ko ullama Sürecini Etkileyen Faktörler ve Yordacılık... 309 Garcia nın Çalı maları... 311 Klasik Ko ullamanın Sınırlılıkları... 312 Klasik Ko ullamanın Uygulamaları... 314 E itim Ortamlarında Klasik Ko ullanma... 320 Biti iklik Kuramları... 321 J. B. Watson... 321 Watson ın Davranı çılık Alanındaki Yeri... 322 Watson ın Ö renme Yakla ımı... 323 E. R. Guthrie... 325 Guthrie nin Ö renme Yakla ımı... 326 Alı kanlıkları Yok Etme Yöntemleri... 327 Ö retmenlere Öneriler... 330 Özet... 332 De erlendirme Soruları... 333 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 337 Kaynaklar... 351 xv
ÜN TE 10 BA LANTI KURAMI (ss: 353-364) Edward Lee Thorndike... 353 Ba lantı Kuramı... 354 Deneme Yanılma Yoluyla Ö renme... 354 Ö renmede Küçük Adımlar lkesi... 355 Tekrar... 356 Ö retmenlere Öneriler... 359 De erlendirme Soruları... 361 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 362 Kaynaklar... 364 ÜN TE 11 ED MSEL (OPERANT) KO ULLANMA (ss: 365 422) Burrhus Frederic Skinner... 365 Tepkisel ve Edimsel Davranı... 365 Tepkisel Davranı... 366 Edimsel Davranı... 366 Edimsel Ko ullanma Süreci ve Temel lkeleri... 367 Peki tireçler ve Peki tirme... 369 Peki tireçler... 369 Peki tirme... 371 Peki tirmede Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar... 373 Peki tirme Tarifeleri... 374 Premack Kuralı-Büyükanne Kuralı... 375 Ceza ve Sönme... 376 Ceza... 376 Sönme... 377 Kendili inden Geri Gelme... 378 Biçimlendirme/ ekil Verme... 378 Ayırt Edici Uyarıcı ve Davranı... 380 Batıl Davranı... 381 Kaçma ve Kaçınma Ko ullanması... 381 Genelleme ve Ayırt Etme... 383 Ö retmenlere Öneriler... 384 Özet... 385 De erlendirme Soruları... 387 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 391 Kaynaklar... 421 xvi
ÜN TE 12 SOSYAL B L SEL Ö RENME KURAMI (ss: 423 452) Albert Bandura... 423 Gözlem (Model Alma) yoluyla Ö renme... 423 Gözlem Yoluyla Ö renmede Ö renmeyi Sa layan Dolaylı Ya antılar... 426 Dolaylı Peki tirme (Vicarious Reinforcement)... 426 Dolaylı Ceza (Vicarious Punishment)... 427 Dolaylı Güdüleme (Vicarious Motivation)... 427 Dolaylı Duygu (Vicarious Emotion)... 427 Modelin Özellikleri... 427 Farklı Türdeki Modellerin Çocukların Davranı ları Üzerindeki Etkisi... 428 Sosyal Bili sel Kuramın Temel lkeleri... 428 Kar ılıklı Belirleyicilik (Reciprocal Determinism)... 428 Semsolle me Kapasitesi (Symbolizing Capability)... 429 Gelece i Görebilme (Öngörü) Kapasitesi (Forethought Capability)... 429 Dolaylı Ö renme Kapasitesi (Vicarious Capability)... 429 Kendini Düzenleme Kapasitesi (Self Regulatory Capability)... 430 Kendini Yargılama Kapasitesi (Self Reflective Capability)... 430 Kendini Yetkin Görme (Yetkinlik Self-Efficacy)... 431 Gözlem Yoluyla Ö renme Süreçleri... 431 Dikkat Süreci... 432 Hatırda Tutma... 432 Davranı ı Meydana Getirme Süreci... 433 Sosyal Ö renme Kuramının E itime Yansımaları... 434 Özet... 435 Dolaylı Peki tirme... 435 Dolaylı Ceza... 435 Dolaylı Güdüleme... 436 Dolaylı Duygu... 436 Modelin Özellikleri... 436 aret-gestalt (Beklenti) Kuramı... 437 Edward Chace Tolman... 437 Tolman a Göre Ö renme... 438 Tolmanın Kuramının E itime Yansımaları... 440 Özet... 440 De erlendirme Soruları... 441 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 444 Kaynaklar... 451 xvii
ÜN TE 13 GESTALT KURAMI VE Ö RENME (ss: 453 478) Gestalt Kuramı ve Ö renme... 453 Gestalt Psikolojinin Temel Tezleri ve Di er Psikoloji Yakla ımlarıyla li kiler... 454 Gestalt Kuramında Algılama... 456 Alt Algısal Yasalar... 456 Algısal De i mezlikler... 461 Gestalt Psikolojisinin Ö renmeye li kin Temel Kavramları... 463 Davranı ın Belirleyicileri: Fiziksel ve Psikolojik Çevre... 463 Ya antı Kazanma, Bellek zi ve Unutma... 464 Unutma... 465 çgörüsel (Kavrama Yoluyla) Ö renme... 466 Üretici Dü ünme... 467 Gestalt Kuramının E itim Ortamlarına Yansıması... 468 Özet... 471 De erlendirme Soruları... 472 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 474 Kaynaklar... 478 ÜN TE 14 B LG LEME KURAMI (ss: 479 510) Bilgi leme Kuramı... 479 Bilgi leme Kuramının Sordu u Sorular... 479 Bilgi leme Kuramının Varsayımları... 479 Siegler in Bilgi leme Kuramı Görü ü... 480 Bellek (Hafıza)... 481 Duyusal Bellek (Duyusal Kayıt)... 481 Uzun Süreli Bellek (Uzun Dönem Bellek)... 485 Uzun Süreli Bellekte Bilginin Temsil Edilmesi... 487 Bili sel Süreçler... 489 Bilginin Duyusal Bellekten Kısa Süreli Belle e Geçi i... 489 Dikkat... 489 Broadbent in Dikkat Modeli... 491 Kısa Süreli Bellekten Uzun Süreli Belle e Geçi i... 491 Tekrarlama... 491 Gruplama (Kümeleme)... 493 Anlamlılık... 493 Otomatikle tirme... 494 Uzun Süreli Bellekte Geri Ça ırma ve Unutma... 495 Seri Pozisyon Etkisi... 495 xviii
Unutma le lgili Teorilere Kısa Bakı... 496 Bellek Türlerinde Unutma... 497 Metabili (Bili in Bilgisi)... 498 Ö rencilerin Metabili Kuramlarına Yardım Edecek Ö retme Stratejileri... 498 Ö renme Sürecinde Bilgi leme Kuramının Temel ilkeleri... 498 Bilgi leme Kuramının Ö renme Uygulamalarına Etkisi... 499 Ö retmenlere Öneriler... 499 Bilgi leme Kuramının Sonuçlarından Yaralanan Bir Çalı ma Sistemi... 500 Özet... 501 De erlendirme Soruları... 502 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 505 Kaynaklar... 507 ÜN TE 15 BEY N TEMELL Ö RENME (ss: 511 534) Beyin Temelli Ö renme... 511 Beyin Ara tırmaları... 512 Sa -Sol Beyin... 514 Sa -Sol Beyin Kullanımını Belirleme Ölçe i... 516 nsan Beyni le Bilgisayarların Kar ıla tırılması... 516 Beyin Temelli Ö renme lkeleri... 518 Beyin Temelli Ö retim çin Üç Durum... 519 Beyne Dayalı Ö retim... 521 Beyin Temelli Ö retme Stratejileri... 523 Beyin Temelli Ö retim Uygulaması: Açık Çek... 524 Beyin Temelli Ö retimin Do urguları ve Ö retmenlere Öneriler... 530 Özet... 531 De erlendirme Soruları... 532 Kaynaklar... 534 ÜN TE 16 YAPILANDIRMACI Ö RENME (ss: 535 561) Yapılandırmacı Ö renme... 535 Yapılandırıcı Ö renmenin Sayıltıları... 538 Yapılandırıcı Ö renme Yakla ımının Çe itleri... 539 Yapılandırıcı Yakla ımın Yararları... 540 Yapılandırıcı Ö renme Yakla ımı çin Anahtar Noktalar... 540 Yapılandırmacı Ö retim... 541 Yapılandırmacı Ö retim Modelinin A amaları... 542 xix
Yapılandırmacı Ö retim Sürecinin Özellikleri... 542 Yapılandırmacı Ö retim Sürecinin lkeleri... 543 Yapılandırmacı Ö retim Süreci... 543 Yapılandırmacı Etkinliklerin Bile enleri... 544 Yapılandırmacı Ders Ö retim Süreci... 547 Yapılandırmacı Ö retim Uygulama Örne i... 550 Yapılandırmacı Ö renme Yakla ımında Ö retmen ve Sınıf Özellikleri... 553 Yapılandırmacı Ö retim Sürecini Uygulayan Ö retmenin Özellikleri... 554 Yapılandırmacı Bir Sınıfta Ö retmenin Sorumlulukları... 554 Geleneksel ve Yapılandırmacı Bir Sınıfın Özellikleri... 555 Özet... 557 De erlendirme Soruları... 558 Kaynaklar... 560 ÜN TE 17 ETK L Ö RET M VE ETK L Ö RET M N LKELER (ss: 563 606) Etkili Ö retim ve Etkili Ö retimin lkeleri... 563 Ö retimin Etkinliklerini Planlama, Uygulama ve Ö renci Performansını De erlendirme... 564 Ö retim Etkinliklerini Planlama... 564 Ö renci Performansını De erlendirme... 572 Ö retim Strateji ve Araç-Gereçleri... 573 Ö retim Stratejileri... 573 Ö retim Araç-Gereçleri... 576 Sınıf Yönetimi... 577 Sınıf Yönetiminin Boyutları... 578 Sınıfta stenmeyen Davranı lar ve Önlenmesi... 579 Ö rencilerin Ö retim le lgili htiyaçlarının Göz Önünde Bulundurulması... 582 Bili sel Alanda Farklılıklar... 582 Duyu sal Alanda Farklılıklar... 583 Fiziksel Alanda Farklılıklar... 584 Ö renme Stillerinde Farklılıklar... 585 Yaratıcılık Potansiyelinde Farklılıklar... 586 Cinsiyetten Kaynaklanan Farklılıklar... 586 Kültürel ve Sosyo-Ekonomik Farklılıklar... 587 Yetersizliklerden Kaynaklanan Farklılıklar... 588 Risk Altındaki Ö renci Farklılıkları... 589 Ö rencileri Güdüleme... 589 Ö rencileri Güdüleme Yolları... 591 Özet... 592 De erlendirme Soruları... 594 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 598 Kaynaklar... 602 xx
ÜN TE 18 GÜDÜLENME VE B REYSEL FARKLILIKLAR (ss: 607 658) Güdülenme ve Bireysel Farklılıklar... 607 Güdülenme... 608 Psikanalitik Kuram ve Güdülenme... 609 Davranı çı Kuram ve Güdülenme... 610 htiyaç Kuramı ve Güdülenme... 612 Beklenti x De er (Expectancy x Value) Kuramı ve Güdülenme... 615 Yükleme Kuramı ve Güdülenme... 616 Öz-Yeterlik (Self-efficacy) ve Güdülenme... 620 Amaç Kuramı ve Güdüleme... 624 Di er Bili sel Kuramlar ve Güdülenme... 626 Dı sal (Extrinsic) ve çsel (Intrinsic) Güdülenme... 630 Ö renilmi Çaresizlik (Learned Helplessness)... 633 Bireysel Farklılıklar... 635 Zeka... 636 Bili sel Tarz ve Ö renme Tarzı... 641 Yaratıcılık... 642 Özel Gereksinimli Çocuklar... 643 Cinsiyet, Sosyo-Ekonomik Düzey (SED) ve Kültür... 644 Özet... 645 De erlendirme Soruları... 647 Açıklamalı KPSS Soru Örnekleri... 651 Kaynaklar... 654 xxi
Geli im Konularına Genel Bakı 1 1. Ünite Geli im Konularına Genel Bakı Yrd. Doç. Dr. Berrin EYLEN ÖZYURT zmir Ya ar Üniversitesii nsan ve hayvan davranı larını inceleyen bir bilim olarak tanımlanan psikoloji biliminin ortaya koydu u bilgiler e itim uygulamalarında geni ölçüde kullanılmaktadır. Pek çok uzmanlık alanı olan psikolojinin e itim bilimi ile kesi ti- i alanlardan biri de e itim psikolojisidir. E itim psikolojisi, e itim ortamlarında ö renme süreçlerini, ö renmeyi etkileyen faktörleri, ö rencilerin geli imsel özelliklerini, güdülenmeyi ve bunun gibi ö renme psikolojisi ve geli im psikolojisi uzmanlık alanlarına ait bilgilerin ö renme ve ö retme ile ili kilendirilmesini kapsayan konuları içermektedir. E itim Psikolojisi, Geli im Psikolojisi ve Ö renme Psikolojisinin bulgularını e itim uygulamalarına yansıtan bir uzmanlık alanıdır. E itim sürecinde i lenen ham madde, ö rencidir. E itim süreci yoluyla ö rencilerde çe itli bilgi, beceri ve tutumlar geli tirilmeye çalı ılmaktadır. Ö rencilerin sahip oldukları ve farklı ya larda gösterdikleri geli imsel özelikler bilinmeksizin, ö rencileri tanımak ve e itim-ö retim süreçlerini bu özellikleri dikkate alarak planlamak mümkün olamayacaktır. Ö rencilerin farklı ya dönemlerinde çe itli geli im alanlarında nasıl de i im gösterdi ini ö renmek için geli im psikolojisinin bilgilerinden yararlanmak gerekmektedir. Bir anlamda e itim psikolojisi ö renen bir varlık olarak ö rencinin ne zaman, neyi, nasıl ö rendi i gibi konularda önemli veriler sa lamaktadır. Etkili bir e itim-ö retim süreci düzenlemek için de bu verilerden yararlanmak zorunludur. Zaman zaman pek çok ö renciden ö retmenler ile ilgili olarak ö rencilerin seviyesine inemedikleri veya inebildiklerine ili kin yorumlar duyarız. Hatta kendi ya antımızda da bu tür ö retmen modelleri vardır. Peki nedir ö rencinin seviyesine inmek ya da inememek? Ö rencinin seviyesine inen ö retmen nasıl bir ö retmendir? nemeyen ö retmen neden inememektedir? Ö rencinin seviyesine inebilen ö retmen, ö renme sürecinde ö rencinin ne
Ya amın Ba langıcı ve Do um Öncesi Geli im 37 2. Ünite Ya amın Ba langıcı ve Do um Öncesi Geli im Yrd. Doç. Dr. Yaprak ENG N ÜSTÜN nönü Üniversitesi Turgut Özal Tıp Merkezi nsan ya amı erkek ve di i üreme hücrelerinin döllenmesiyle ba lar, ölümle sona erer. Geli im süreci içinde, döllenme ile ba layıp anne karnında geçen ve do um öncesi dönem olarak adlandırdı ımız bu dönem, pek çok yanıyla insan ya amının önemli a amalarından biridir. Do um öncesi dönem pek çok karma- ık biyolojik süreçlerle karakterizedir. Do um öncesi dönem insanın temel biyolojik yapılarının, bu yapılara ba lı organ sistemlerinin olu up olgunla tı ı bir süreçtir. Anne karnında geçen yakla ık 9 aylık süreç içinde ba langıçta mikroskopla görülen iki hücreden (erkek ve di i üreme hücresi) en kompleks varlık olan insan olu up geli mektedir. Bu bölümde, döllenmeden ba layıp do uma kadar geçen süre içinde canlının geçirdi i de i im ve geli meler zigot evresi, embriyo evresi ve fetüs evresi olmak üzere üç periyotta ele alınmı ve açıklanmı tır. Özellikle 8. haftadan itibaren fetüs dönemiyle ba layan de i im ve geli meler ay ay ayrıntılı bir ekilde açıklanmı tır. A a ıda bu bölümde kullanılan bazı tanımlamalar özet olarak verilmi tir 1 : Zigot: Yumurtanın sperm tarafından döllenmesi sonucu olu an hücre. Embriyo: Embriyoyu olu turan hücreler bir hücre kitlesi içinde grup olu tururlar ve embriyonun olu umuna neden olurlar. Bu dönem asıl yapıların olu tu u 7. haftanın sonuna dek sürer. Fetus: Sekizinci haftadan ba layıp do uma kadar geçen sürede canlıya fetüs adı verilir.
Fiziksel Geli im 47 3. Ünite Fiziksel Geli im Dr. Didem Müge S YEZ Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi nsan geli iminin temel alanlarından biri olan fiziksel geli im, a) bedensel b) psiko-motor (devinsel) geli im olmak üzere iki alanı kapsar. Bedensel geli- im, genel olarak beden oranı ve fiziksel görünümde meydana gelen de i imle birlikte bedeni olu turan alt sistemlerin büyüme ve geli imini ifade eder. Psikomotor geli im ise beden ve sinir sistemi arasındaki organizasyona ba lı olarak ortaya çıkan organizmanın istemli hareketlerinin geli imini kapsar. Günlük ya- amdaki hareket modelleri kaba motor beceriler ve ince motor becerileri olarak iki grupta toplanmaktadır. Kaba motor beceriler, yürüme, ko ma gibi bedendeki büyük kas gruplarının hareketlerine ba lı olarak ortaya çıkan davranı ları tanımlarken; ince motor beceriler, uzanma, tutma, yakalama gibi bedendeki küçük kas gruplarının kullanılması sonucu ortaya çıkan davranı ları tanımlamaktadır. 1 Büyük oranda merkezi sinir sisteminin geli imine ba lı olarak ortaya çıkan fiziksel geli im, bireyin davranı larının niteli i ve niceli ini do rudan ya da dolaylı olarak etkilemektedir. Fiziksel geli imin davranı lar üzerindeki do rudan etkileri arasında belirli bir ya dilimindeki bireylerin yapabilece i davranı ların çe itlili i sayılabilir. 2-3 Örne in 1,5 2 ya arasındaki çocukların ko abilme, topa tekme atabilme veya 6 küpü üst üste koyabilme becerisine sahip olması. Bireyin fiziksel görünümüne ba lı olarak kendisine ve di er insanlara yönelik tutumları fiziksel geli imin davranı lar üzerindeki dolaylı etkilerinden birisi olarak kabul edilebilir. Bu duruma örnek olarak ise fiziksel görünümünü be- enmeyen bir ergenin be enilmeyece ini dü ünerek akranları ile ili ki kurmaktan kaçınması verilebilir. Bu bölümde geli imsel süreç içerisinde fiziksel alanda meydana gelen geli- im açıklanmı tır. Bu yapılırken dönemsel bir yakla ımla; bebeklik, ilk çocukluk, okul dönemi ve ergenlik dönemi fiziksel geli imi a) bedensel geli im, b) psiko-motor ve c) duyuların geli imi ba lıkları altında açıklanmı tır.
Bili sel Geli im ve Dil Geli imi 83 4. Ünite Bili sel Geli im ve Dil Geli imi Yrd. Doç. Dr. Zeynep DEN Z YÖNDEM Dr. Aslı TAYLI Abant zzet Baysal Üniversitesi E itim Fakültesi Bu bölümde, önce bili sel geli im, ardından dil geli imi ile ilgili açıklamalara yer verilmi tir. Bili sel geli imle ilgili olarak Piaget, Vygotsky ve Bruner in bili sel geli im kuramları açıklanmı tır. Bili sel (Zihinsel) Geli im nsan, do um öncesi dönemde geçirdi i 9 ay gibi uzun bir sürece ra men, do du unda oldukça savunmasız ve çaresizdir. Ergenlik döneminde fiziksel geli imini tamamlayıncaya kadar yakla ık 15 yıl geçmesi gerekir ve bu ortalama insan ömrünün 1/5 i demektir. Ancak fiziksel geli imi tamamlamak ya ama hazırlanmak için yeterli de ildir. Ya am, ihtiyaç duyulan bütün bilgilerin, 15 yılda ö renilemeyece i kadar karma ıktır. Yeti kin olmak, ya ama hazırlanmak için ö renilecek çok ey vardır. Uzun bir süre çocuk kalarak, bir bakıma ya am ile ilgili bilgiler edinmek için zaman kazanırız. Bu yönü ile ele alındı ında, çocukluk dönemi yeti kinlik için hazırlık ya da stajyerlik dönemi olarak dü ünülebilir. Hatta bu amaçla toplumlar, ihtiyaç duyulan bilgilerin ö retimi için okul gibi örgün e itim kurumlarından yararlanmaktadır 1. Bili sel geli im ile, insanın ya am ile ilgili karma ık bilgileri edinmede hangi kapasitelerle dünyaya geldi i, bebeklikten itibaren hangi süreçlerden geçti i konusu ele alınmaktadır. Bili (cognition) kavramı; bilme, tanıma, anlama, kavrama, dü ünme, akıl yürütme gibi zihinsel eylemleri kapsayan bir kavramdır 2. Bili sel geli im (cognitive development) ise; bilgi edinmede, bili sel beceriler kazanmada geçirilen de i imleri, ilerlemeleri ifade eder. Bir ba ka deyi le
Ki ilik Geli imi 135 5. Ünite Ki ilik Geli imi Yrd. Doç. Dr. Mehmet E. SARDO AN Yrd. Doç. Dr. Tevfik Fikret KARAHAN 19 Mayıs Üniversitesi E itim Fakültesi Ki ilik bir insanı ba kalarından ayıran, tutarlı ve sürekli olarak sergilenen bedensel, zihinsel ve ruhsal özelliklerin bütünüdür. Devamlılık zaman içinde ki ili in geli imi ve durulu unu anlatırken bütünlük o andaki organizmanın fiziksel ve psikolojik yönden herhangi bir durum kar ısında bir bütün olarak çalı masını anlatır. Bir ba ka deyi le ki ilik, bir insanı nesnel ve öznel yanlarıyla di erlerinden ayıran duygu, dü ünce, tutum ve davranı özelliklerinin tümü olarak tanımlanabilir. 1-2 - 3 Ki ili i olu turan özelliklerin bir kısmı kalıtım yoluyla do u tan getirdi imiz biyolojik yapımıza ba lı iken bir kısmı da sonradan ya antılarımız yoluyla edindi imiz özelliklerdir. Örne in; bedensel yapımız ki ili imizin bir parçasıdır ve bu biyolojik yapımıza ba lıdır. Ancak, tutumlarımız, amaçlarımız, de erlerimiz ki ili imizi olu turan di er özelliklerdir ve bunlar biyolojik yapımıza ba lı olmayıp, ya antılarımız yoluyla edindi imiz, sonradan geli tirdi imiz özelliklerimizdir. Çevremizdeki insanları de erlendirmek istedi imizde onları tek bir özelli i ile de erlendirmek pek mümkün olmasa da iyimser karamsar, güvenli güvensiz, giri ken çekingen gibi çe itli yargılar geli tirebiliriz. 4 Ki ilik geli imini inceleyen psikologlar bireyin çevresine kar ı verdi i tepkilerde bireyin hem do u tan getirdi i kalıtsal özelliklerin, hem de çevrenin etkisinin oldu unu savunmaktadır. Bu noktada gensel ve bedensel yapı faktörleri, sosyo kültürel faktörler, sosyal yapı ve sosyal sınıf özellikleri, aile de i keni, co rafi ve fiziki faktörler, kitle ileti im araçları, sosyal gruplar içindeki yeti kin ve ya lılar grubu, do um sırası gibi bile enler ki ili in olu up geli mesinde etkili olan faktörler olarak sıralanmaktadır. 5
Ahlak Geli imi 171 6. Ünite Ahlak Geli imi Yrd. Doç. Dr. Nermin Ç FTC Yıldız Teknik Üniversitesi E itim Fakültesi 1. Ezgi ile Kayra evlerinin bahçesinde oynuyorlardı. Annesi Ezgi ye bahçenin kapısını açıp yolun kar ısına geçmesini yasaklamı tı. Kovalamaca oynarlarken Kayra dü tü ve dizi kanamaya ba ladı. Ezgi arkada ına yardım etmek istiyordu, ancak o anda aklına annesinin yasa ı ve ona verdi i söz geldi. Kapıyı açıp evin kar ısındaki eczaneye gidip yardım istemeli miydi, yoksa annesinin sözünü mü dinlemeliydi, kararsız kaldı. 2. Tamer sınav öncesi birlikte ders çalı mak üzere Ahmet e söz vermi ti. Ancak aynı gün bir ba ka arkada ı kendisini futbol oynamaya ça ırıyordu, Tamer in canı ders çalı mak yerine futbol oynamak istiyordu. Acaba Ahmet e hastayım bu nedenle ders çalı maya gelemeyece im dese olur muydu? 3. Ay e üniversitede okumayı çok isteyen bir ö renciydi, ancak üniversite çok pahalıydı ve ailesi çok fakirdi. Bilimsel ara tırma yaptıklarını söyleyen bir firma üniversitede okumasını sa layacak miktarda para kar ılı ında onun yumurtalarını belli bir süre için satın almayı teklif ediyordu. 4. Büyük bir suç örgütünün bir üyesi tutuklanmı tı. Tutuklu konu turulabilirse suç örgütü çökertilebilirdi. Ancak tutuklu konu mamakta ısrar ediyordu. Ülkenin adalet bakanının tutukluya i kence yapılarak konu turulması konusunda izin vermesi gerekiyordu, bakan ne yapması gerekti ini dü ünüyordu. 5. Sınav esnasında ö retmen ö rencilerine 5 dakika için dı arı çıkmam gerekiyor, size güveniyorum diyerek salondan ayrıldı. Ö renciler acaba bunu kopya çekmeleri için kendilerine izin verilmesi olarak mı görmeliydiler, kararsız kaldılar. 6. Do an Kemal okula geç kalmı tı ve ancak ko arak giderse derse yeti ebilirdi. O sırada caddede otobüse binmek üzere olan bir bayan çocuk arabasını kaldırması için kendisinden yardım istiyordu. Do an Kemal derse geç kalmayı göze almalı mıydı?
Çocuk ve Ergenlerde Ruhsal Bozukluklar 223 7. Ünite Çocuk ve Ergenlerde Ruhsal Bozukluklar Yrd. Doç. Dr. Özlem ÖZCAN Dr. Zeynep ELYAS nönü Üniversitesi Turgut Özal Tıp Merkezi Genellikle geli im psikolojisi ve e itim psikolojisi kitaplarında normal geli- ime vurgu yapıldı ı, geli imsel süreç içinde normalden sapmalar üzerinde hemen hemen hiç durulmadı ı gözlenmektedir. Oysa geli im her bireyde ve her zaman olumlu ve normal bir ekilde seyretmemekte, geli imin çe itli alanlarında çe itli sorunlar ortaya çıkmakta ve bu sorunlar erken dönemde anla ılıp müdahale edilmedi inde daha ciddi ruhsal bozukluklara yol açmaktadır. Ö retmenler e itim sürecinde çocuk ve gençlerin bir yandan normal geli- imlerine katkıda bulunurken, sıklıkla çocuk ve gençlerde ortaya çıkan ruhsal bozukluklarla da kar ıla maktadırlar. Çocuk ve gençlerde ortaya çıkan ruhsal sorunlar ve bozuklukların erken gözlenmesi ve erken tedavi edilmeleri konusunda ö retmenlere çok önemli görevler dü mektedir. Ö retmen adayları için hazırlanan bu kitapta böyle bir bölümün konulması, çocuk ve gençlerimizin ruh sa lı ının korunması konusunda ö retmenlerin oynayabilece i rollerin öneminin bir sonucudur. Bu bölümün amacı, ö retmenlerin çocuk ve gençlerimizde görülen ruhsal bozukluklar konusunda temel düzeyde bilgi sahibi olmaları ve konuya ili kin duyarlılıklarının artırılmasıdır. A a ıda çocuk ve ergenlerde sıklıkla görülen ruhsal bozukluklardan bazıları örneklerle açıklanmı tır. Zekâ Gerili i (Mental Retardasyon) Zekâ, bireyin amaçlı bir biçimde hareket edebilme, mantıklı dü ünebilme ve çevresine uyum yapabilme yetilerinin tümüne denir 1. De i ik tanımlar birle tirilerek özetlenecek olursa zekâ; uyaranları algılama, algılananları de erlendirme, dü ünme, ö renme ve ö renilenler ile deneyimler arasında ba lantı kurma, bu
Ö renmenin Do ası Temel Kavramları 259 8. Ünite Ö renmenin Do ası ve Temel Kavramları Yrd. Doç. Dr. Yüksel ÇIRAK nönü Üniversitesi E itim Fakültesi Giri nsanın u anki biyolojik yapısında, özellikle biyolojik yapının i leyi inde, on bin yıl öncesi ile kar ıla tırıldı ında bir de i iklik yoktur. On bin yıl önceki insanın duyum yetene i ile u anki insanın duyum yetene i aynıdır. Ancak, günümüz insanının ya am ko ulları ve ürettiklerine bakıldı ında, on bin yıl önceki insan ile arasında büyük farklar oldu unu görürüz. Bu fark, binlerce yılın birikimlerine dayanır. Bu birikimi olu turmak da insanın ö renebilme yetene- inden kaynaklanır. nsanı di er canlılardan ayırabilmek için filozoflar birçok tanım kullanmı lardır: nsan dü ünebilen hayvandır. nsan ö renebilme yetene i olan hayvandır. nsan konu abilen hayvandır gibi. En azından Pavlov un yaptı ı çalı maların sonucundan, dü ünebilme ve ö renebilme yetene inin sadece insanlara özgü olmadı ı bilinmektedir. Bunun yanında, empanze ve di er ba ka hayvanlarla yapılan çalı malar konu mada sembol kullanabilme becerisinin sadece insana özgü olmadı ını da göstermi tir 1. Ancak, yine de hem dü ünme, hem ö renme ve hem de sembol kullanabilme insanda en üst düzeyde ve en karma ık biçimdedir. nsanı di er canlılardan ayıran önemli bir özellik, ö renebildiklerini ba kalarına aktarabilme gücüdür. nsanın dı ında hiçbir canlı, do al repertuarında olmayan, kendine ö retilen bir bilgi ve beceriyi ba kasına aktarabilme gücüne sahip de ildir. Belki çok ilkel düzeyde, bunu becerebilen canlılar olabilir. Örne- in, bir sirk hayvanı kendisine ö retilen bir beceriyi di erlerine ö retemez. Ö rendikleri kendisinde kalır. Ö rendiklerine yeni eyleri de ekleyerek onu ba kalarına aktarabilme gücü en üst düzeyde sadece insanda vardır.
Klasik Ko ullanma ve Biti iklik Kuramları 299 9. Ünite Klasik Ko ullama ve Biti iklik Kuramları Dr. Aslı UZ BA Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Klasik Ko ullama Ö renme insan ya amının vazgeçilmez bir olgusudur. Hayatta kalmak ve bunun ötesinde ki isel, sosyal, zihinsel alanlarda geli mek ö renmeyle mümkündür. nsan dı ındaki organizmalarda, do u tan sahip olunan birtakım davranı örüntüleri ya amı sürdürmek için yeterli olurken, insano lu ö renmeye kaçınılmaz olarak gereksinim duymaktadır. Do u tan getirilen ve refleks denilen davranı lar, hayatta kalmaya hizmet etse de, tüm gereksinimleri kar ılamak ve her ko ulda çevreye uyum sa lamak bakımından yetersiz kalmaktadır. 1 Canlıların davranı repertuarlarındaki davranı lar a) do u tan kalıtsal olarak getirilen davranı lar ve b) sonradan kazanılan ö renme ürünü davranı lar olarak iki biçimde ele alınacak olursa, insanın ö renme ürünü davranı ları tüm davranı repertuarının büyük bir kısmını olu turur. Buna kar ın alt düzeydeki canlılardan biri olan sivrisine in ise ö renme ürünü davranı ları hemen hemen yok denecek kadar azdır. Genel olarak canlılar en alt düzeydeki canlılardan ba layarak geli mi likleri açısından en kompleks varlık olan insana kadar sıralandı ında, canlının geli mi lik düzeyi arttıkça ö renme ürünü, sonradan kazandı ı davranı ları artmaktadır. nsanlar için ö renmenin farklı yolları vardır. Bu ö renme türlerinden bazıları daha basit ö renme ekillerine i aret ederken, di er bazı ö renme yakla ımları ise karma ık davranı ların ö renilmesini açıklar. En basit ö renme yakla ımı alı madır. Alı ma, alı ılagelmi ve ciddi sonuçları olmayan bir uyaranı göz ardı etmeyi ö renme anlamına gelir. 2 Örne in, odanızda bulunan saatin tiktakları bir süre sonra dikkatinizi çekmeyebilir ya da
Ba lantı Kuramı 353 10. Ünite Ba lantı Kuramı Yrd. Doç. Dr. Hakan M. GÜNDO DU Mersin Üniversitesi E itim Fakültesi Edward Lee Thorndike (1874-1949) 1 Thorndike Amerika Birle ik Devletlerinin Massachusetts eyaletinin Williamsburg kasabasında do du. Wesleyan (1895) ve Harvard (1896) Üniversitelerinde e itim gördü ve William James ile birlikte çalı tı. lk çalı malarını hayvanlarla yapan Thorndike, 1898 yılında Hayvan zekâsı (Animal Intelligence: An Experimental Study of Associative Process in Animals) konusunda Columbia Üniversitesinde doktora tezi hazırladı. Daha sonra bu çalı ma 1911 yılında Hayvan Zekâsı (Animal Intelligence) ba lı ıyla yayınlandı. Ö renme kuramları konusunda ilk temel çalı malardan birini yapan Thorndike, ö renme psikolojisinin en önemli kuramcılarından biri olarak kabul edilmektedir. En önemli çalı maları, E itim Psikolojisi (Educational Psychology-1903), Zihinsel ve Toplumsal Ölçme (Mental and Social Measurements-1904), Hayvanlarda Zekâ (Animal Intelligence-1911) ve nsan Do ası ve Toplumsal Kurallar (Human Nature and the Social Order-1940) kitaplarında toplanmı tır. 1 Foto raf http://www.psy.pdx.edu/psicafe/keytheorists/thorndike.htm adresinden alınmı tır.
Edimsel (Operant) Ko ullanma 365 11. Ünite Edimsel (Operant) Ko ullanma Doç. Dr. Alim KAYA nönü Üniversitesi E itim Fakültesi Burrhus Frederic Skinner (1904-1990) Burrhus Frederic Skinner, ö renme psikolojisi alanının en önemli kuramcılarından biri olarak kabul edilmektedir. Kuramında geli tirdi i pek çok kavram ve uygulama bugün ba ta e itim olmak üzere psikyatri ve özel e itim alanlarında yaygın olarak kullanılmaktadır. Aynı zamanda programlı ö retimin kurucusudur. Skinner 1904 yılında Amerika Birle ik Devletleri nin Pennsylvania eyaletinin Susquehanna kasabasında do du. Lisans derecesini New York Hamilton College den ngilizce alanında aldı. Harvard üniversitesinde Psikoloji alanında 1930 yılında master 1931 yılında da doktora derecesi aldı. Amerika Birle ik Devletlerinde çe itli üniversitelerde Psikoloji alanında çalı tı. Eserlerinden bazıları unlardır. The Behavior of Organisms: An Experimental Analysis (1938), Verbal Behavior (1957), Cumulative Record: Definitive Education (1959, 1961, 1972), The Technology of Teaching (1968), Walden II (1957), Beyond Freedom and Dignity (1971), Schedules of Reinceforcement (1957-C.B Ferster ile birlikte) 1 Tepkisel ve Edimsel Davranı Davranı ı meydana getiren davranımlar iki sınıfa ayrılır: Sınıflardan birine giren davranımlar edimsel davranım, di er sınıftakiler ise tepkisel davranım ya da refleksif davranım adını alırlar. Edimsel ko ullamada bu iki çe it davranıma kısaca edimler ve tepkiler denir. 2 Özetle; iki tür davranı vardır. Bunlar edimsel davranı ve tepkisel davranı tır.
Sosyal Bili sel Ö renme Kuramı 423 12. Ünite Sosyal Bili sel Ö renme Kuramı Yrd. Doç. Dr. Mehmet Ali ÇAKIR Afyon Kocatepe Üniversitesi E itim Fakültesi Albert Bandura (1925 - ) Albert Bandura, 4 Aralık 1925 yılında Kanada da do du. Altı çocuklu bir ailenin tek erkek çocu uydu. Ukrayna göçmeni bir ailenin çocu u olan Bandura parlak lise e itiminden sonra geldi i British Colombia Üniversitesinde psikoloji e itimi almaya niyetli de ildi. Daha çok mühendislik e itimi almayı dü- ünüyordu. Ancak birkaç deneyimden sonra kendisine en uygun alanın psikoloji oldu unu dü ünerek psikoloji e itimi almaya karar verdi. 1951 yılında Iowa Üniversitesinde klinik psikoloji alanında yüksek lisansını tamamladı. 1953 yılında Stanford Üniversitesine geçerek, e itmenlik ve doktora çalı malarını burada sürdürdü. 1960 lı yıllardan sonra sosyal ö renme üzerinde çalı arak bugünkü kuramını geli tirmi tir. Ba langıçta sosyal ö renme kuramı olarak adlandırdı ı kuramını daha sonra sosyal bili sel kuram olarak de i tirmi tir. Halen ya amakta olan Bandura kuramını geli tirmeye ve ders vermeye devam etmektedir. Gözlem (Model Alma) Yoluyla Ö renme Önemli Stanford psikologlarından olan Albert Bandura geli tirmi oldu u sosyal bili sel kuramı, davranı çı ve sosyal ö renme yakla ımlarını kullanarak açıklamaya çalı mı tır. Sunmu oldu u temel kavram ve açıklamalar ile psikoloji alanına ve organize olmu davranı ların açıklamasında önemli katkılarda bulunmu tur. Sosyal bili sel kuram, insan davranı larının nedenlerini anlamada davranı çı ve sosyal ö renme kuramlarından çok daha geni ve ayrıntılı açıklamalarda bulunmu tur 1.
Gestalt Kuramı ve Ö renme 453 13. Ünite Gestalt Ö renme Kuramı Yrd. Doç. Dr. Canani KAYGUSUZ 19 Mayıs Üniversitesi E itim Fakültesi Gestalt Psikolojisi Almanya'da 1900'lü yılların ba larından itibaren yapısalcılı a ve di er atomistik (organizmayı parçalı alanlara ayırarak inceleme) yakla ımlara kar ı geli en bir akımdır. O günden günümüze kadar geçen sürede, sürekli geli tirilen teorinin öncüleri arasında Max Wertheimer, Kurt Koffka, Wolfgang Köhler, Kurt Lewin gibi isimler sayılabilir. nsan ya antısının ve davranı ının örgütlü ve bütünsel özelli ine özel önem atfeden bu psikoloji yakla ımına göre, ne davranı lar ne de bili sel süreçler, alt birimlere ya da ilkel bile enlerine indirgenerek anla ılamaz. Çünkü bütün, kendisini olu turan parçalardan farklı ve daha fazla bir anlam ifade eder. Dolayısıyla insana ya da dı dünyaya ili kin geçerli bilgiye ancak ve ancak bütün göz önünde tutularak ula ılabilir. Psikolojinin yapması gereken gerek davranı a gerek insan zihnine ili kin bilgi üretirken sürekli bütünden yola çıkmaktır. nsan bilimlerinde, insan davranı larının nedenlerine odaklanmanın ve insan zihnine ili kin tutarlı görü ler öne sürmeyi denemenin tarihi, insanın dü ünce tarihi kadar eskidir. Bu nedenle insana ili kin bilgi üretim sürecinde yöntemsel çe itlilik ve bu yöntemsel çe itlili e ba lı olarak elde edilen bilgilerde farklılıklar yaygındır. Ba ka bir anlatımla, insanlık tarihinde çok uzun yıllar gerek felsefenin gerekse dinlerin, insana ili kin bilgi üretirken farklı kavramlardan ve yöntemlerden yola çıkması nedeniyle, bu bilgilerin oldukça farklı oldu unu söylemek mümkündür. Ancak özellikle 18. yüzyıldan itibaren pozitivizmin do a bilimlerinde egemen paradigma haline gelmesi ve pozitivizme göre bir ara tırma
Bilgi leme Kuramı 479 14. Ünite Bilgi leme Kuramı Yrd. Doç. Dr. Zekavet TOPÇU KABASAKAL Dokuz Eylül Üniversitesi Buca E itim Fakültesi Bili (cognition), insanın dünyayı ve kendisini algılamada kullandı ı i lemler bütünüdür 1. Bilgi i leme yakla ımı insanın bilgiyi kazanma ve kullanma eklini betimlemek için geli tirilmi kavramsal bir yakla ımdır. Bu yakla ıma göre, insanı anlamak için çevresel ve içsel bilginin nasıl i lendi i ve kullanıldı ı ve ilgili mekanizmaların neler oldu u bilinmelidir. Bilgi i leme yakla ımında birey bir bilgi i leme sistemi olarak ele alınır. Bir bilgi i leme sistemi ise bilginin duyumsanıp algılanması, seçilmesi, özümsenerek kodlanması, depolanması, geri ça ırılması ve davranı ın olu turulmasını kapsar 2. Etkili bir bili sel sistem bütün zihinsel faaliyetleri yönetebilir 3. Bilgi i leme kuramı insanın zihinsel süreçlerini incelerken dört temel soruya yanıt aramaktadır. Bilgi leme Kuramının Sordu u Sorular 1. Yeni bilgi dı ardan nasıl alınmaktadır? 2. Alınan yeni bilgi nasıl i lenmektedir? 3. Bilgi uzun süreli nasıl depolanmaktadır? 4. Depolanan bilgi nasıl geriye ça ırılıp hatırlanmaktadır 4? Bilgi leme Kuramının Varsayımları Bilgi i leme kuramı bazı varsayımlara dayanır. 1. Bilgi, adımlar veya a amalar halinde i lenir. Bilgi i leme süreci uyarana dikkat etmek ve onu fark etmekle ba lar 5.
Beyin Temelli Ö renme 511 15. Ünite Beyin Temelli Ö renme Yrd. Doç. Dr. Behsat SAVA Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Burdur E itim Fakültesi Beyin temelli ö renme e itimciler tarafından sıklıkla gündeme getirilmektedir. Ö renmeler insan beyni dı ında bir organda gerçekle ebilir mi? Bu soruya beyin temelli ö renmeyi savunanlar, beyin temelli ö renme ve bunun dı ında var olan ö renme yakla ımları arasında fark oldu unu ileri sürerek yanıt vermektedirler. Hart (1983); beynin ö renme ilkelerinin farkında olmadan düzenlenen ö retim sürecinin, eldiven kullanılarak dokunma duyusundan yoksun tasarım olu turma çabasına benzetmi tir. Bu durumda sınıfların ö renme merkezi; beyin, ö renme organı olarak kabul edildi inde bu organın temel yapısının anla- ılması gerekti i belirtilmi tir 1. Bütün ö renmeler beyin temelli olmasına ra men, beyin temelli ö renme anlamlı ö renme için beynin kurallarının kabul edilmesini ve ö retim sürecinin zihindeki bu kurallara göre örgütlenmesini öngörür. Ö rencinin konu ma, dinleme, okuma, gözlem ve çe itli etkinlikler içinde bulunması ö renme ve hatırlama düzeyini arttırmaktadır. Beyin temelli ö renme, bireyin birçok ö renmeyi bir araya getirip örgütleyebilece ini benimser ve bunun için ö reneni destekler. Bu destek ö retim sürecinde bireyin kendine özgü yaratıcılık ve yeterliklerini i e ko ması biçiminde gerçekle ir. Beyne dayalı ö renme yakla ımı, ö renme ortamının sınıfla sınırlı olamayaca ını kabul eder. Ö renme sürecinde bütün-parça ili kisini dikkate alarak ö rencilerin bütün içinde parçaları incelemesi için, ortamın düzenlenmesine izin verir. Beyin hakkında sahip olunan bilgiler arttıkça ö retim sürecinin niteli i artacaktır. Beyin ara tırmaları üzerine çalı- an birçok bilim insanı bulunmaktadır. Bu nedenle e itimcilerin beynin anatomisi üzerine uzman olmaya ihtiyaçları yoktur. Ancak e itimciler ö retim sürecini düzenlerken beynin çalı masını, i leyi ini ve çok yönlülü ünü dikkate almak durumundadır 2.