Kadının Kırsal Kalkınmadaki Yeri: GAP Örneği

Tü rkiye V. Tarım ko nom isi Kongresi 18-20 y lü l 2002 rzurum Kadının Kırsal Kalkınmadaki Yeri: GAP Örneği Aygül FA/LIOĞLÜ C ıa T Gölge K a lkın m a İdaresi Başkanlığı, W illy Grandi Sok N o.5 Çankaya/ Ankara. faks: 0312 440 13 84 e-posla: aygul-fggap.gov.tr ÖZT: Bölgede mey damı gelen ekonomik büyüme vc sosyal değişim kadın vc erkeği eşit derecede etkilememekle ve hane içindeki kalkınma etkileri de eşit poylaşılnıamaktadır Cinsiyetler arası eşitsizlikten olumsuz etkilenen kadınlar, GAP Bölgesi'nirı kırsal yerleşimlerinde çeşitli sosyal ağlar oluşturarak bir taraftan köy içi bilgi dolaşımını sağlamakta ve gündelik yaşamın sürdürülmesinde etkin rol oynamakta, diğer tat aftan daha»yi vaşum sürmesine yol açacak uygun araç ve gereçleri tanımamakta vc/veya kullanamamakta dolayısıyla da modernleşme surecinin kenarında kalmaktadır. Öyle ki kadınlar erkeklere gorc yönetim ve karar alma süreçlerine daha az katılmakta, teınel sağlık ve eğitim hizmetlerinden daha az yararlanmakta, gelir kaynaklarına ulaşmakta güçlük çekmekte ve teknolojiden daha az yararlanmaktadır Bölgede kırsal alanda yüksek düzeydeki topraksızlığın, az topraklı lığın ve küçük aile işletmelerinin yaygın olması vc çok çocuk sahipliği kadının ış yükünü artırmaktadır Kadınlar daha çok domestik rollere ve erkeğe bağımlı dezavantajlı bir grup olarak yaşamını idame ettirmekle birlikte son zamanlarda Bölgede meydana gelen ekonomik büyüme ve sosyal değişme sonucu kadınların mevcut durumlarında gözle görülür iyileşmeler kaydedilmektedir Ayrıca kadını özne kabul eden projeler ve programlar hayata geçmeye başlamıştır. Anahtar kelimeler, Kırsal kalkınma, toplumsal cinsiyet rolleri (gender), katılım, eşitlik ve hizmetlere erişim The Role of VVomen ın Rural Development: The Case of GAP A B S T R A C T : The economıc grovvtlı and social change oecumng in tlıe Soııtheastem Anatolia Region does not affect vvomen and men to the sanıe extent and the surplus cre2ted as a resull ot Project are not equally share wıthın the household Women in tlıe Southeastem Anatolia Region who are adversely affected by ihıs dısparıty because of tlıeır sex create vanous fornıs of social netvvorks and help the movement of knovvledge withın Lhe vtllage and thereby become actıve aetors ın coııtiııuatıon of daıly actıvıtıes ın the village On the other hand ıhough, the same women do not knovv the proper cquıpmem tor betler life standards and/or cannot use them vvhich ısolates them froın the process of modemısatıon Accordıngly, vvomen partıcıpate less ındecısıon-makıng processes, benellt less froın basıc health and education Services, have more diffıculty ın aceess to ıncoıne opporlunitıes and utılıze less froın technology. Moreover, lııgh level o f inequalıty in land ovvrıership (hıglı level of lack of land, or ovvnership to a sınai! aınount of Imıd) and abundance of sınall family based plants as well as high rate of fenılıty ıncrease the borden of vvomen Women contınue tlıeır lıves as a dısadvaııtaged social groııps w itil more domestic roles and a dependeney on men, Hovvever, as a resulı of economıc grovvth and social clıangc occurriııg in tlıe region in reccnt years, tlıere has been somc gradual visıble ımprovement ın the lives of vvomen too. Moreover. ıncreasmg tlıe life standards of vvomen has beeıı tlıe target of some projects and programmes vvhich lake vvomen into tlıeır focus and have been implemeııled recenlly Key words: Rural Developınent, gender, partıcıpatıon, cquıty, and service acccss to Services 1.GİRİŞ K a lk ın m a plan, p ro gram ve p ro jele rin e 1 9 7 0 li yıllara kadar k a d ın la r g e n e llik le dahil e d ilm e m iştir. Oysa, g eçm işte olduğu gibi g ü n ü m ü zd e de -to p lum ların kültürel y a p ıla rın a ve g e liş m iş lik d ü ze y le rin e göre değişm ekle beraber- k a d ın ın aile ve to p lum sal y a ş a m ın her alanında e rk e k le rle eşit hatta çoğu zam an onlardan daha fazla y ü k ve s o ru m lu lu k taşıdığ ı b ilin m e kte d ir. A n ca k k a lk ın m a n ın n im e tle rin d e n e rk e k le rle eşit oranda y a ra rla n a m a y a n k a d ın la r, d ü n y a y o k su lla rı arasındaki en y o k s u l d ilim d e ço ğu n lu ğ u oluşturm aktad ır. K a d ın ı içine a lm a y a n k a lk ın m a projeleri d ü ny a n ü fu su n u n y a rıs ın ı g örm ezd en gelm ekte ve bu nedenle de y o k su llu ğ u n a z a ltılm a sı/so sy a l adaletin sa ğ la n m a sı y ö n ü n d e e tk is i az o lm a kta d ır. 1 9 7 0 lerden itibaren g e lişm e k te o la n ü lk e le rd e y o k s u llu ğ u n artm ası ile g ele n e k se l k a lk ın m a stra te jile rin in e tk in liğ i ta rtış m a y a a ç ılm ış t ır. K a lk ın m a d a kad ın y a k la ş ım ın ın ö z ü n d e, k a d ın ın g erçekte ne isted iğ in in ve bir to p lu m u n iç e ris in d e ne ya p tığ ın ın a ra ştırılm a sı ve bu k a d ın la rın k a tılım ın ı g ü çle n d ire ce k o la n a k la r ve k a y n a k la rın s a ğ la n m a s ıd ır (K a r d a m, 1991). ş it lik ç i p o litik a la rın p ro je y a k la ş ım la rın ı b elirled iği 1 9 8 0 'Ierde, k a lk ın m a d a kad ın alan ın d a ve diğer a la n la rd a y a p ıla n m ü c a d e le le r, p ro je plan ve u y g u la m a la rın ı da e tk ile n m iş tir. B u y a k la ş ım ın tem el sorun o la ra k ta n ım la d ığ ı k a d ın - e rk e k 433

Kadının Kırsal Kalkınmadaki Yeri : GAP örneği e ş it s iz liğ in in h e m a ile içi c in s iy e t y a p ıla n m a s ın d a n, h e m de k a l k ı n m a s ü r e c in d e p a z a r la k u ru la n iliş k ile r in n it e liğ in d e n k a y n a k la n d ığ ı s a y ılt ıs ın d a n h a re k e t eder. B u b a ğ la m d a e ş it lik ç i k a lk ın m a y a k la ş ım la r ı, k a d ın la r ın t o p lu m s a l s ü r e ç le re k a tılım a la n la rı ve d o la ş ım ö z g ü r lü k l e r in i v e bu y ö n d e in is iy a t if k u lla n a b ilm e l e r in i g ü ç le n d ir e c e k k u ru m ve s ü re ç le rin y a r a t ılm a s ın ı a m a ç la m a k t a d ı r ( r t ü r k, 1 9 9 5 ). D ü n y a d a ı n c v d a n a g e le n bu d e ğ iş m e le r ç e r ç e v e s in d e k a d ın ın k a l k ı n m a d a k i ro lü \ e iş le v i, k a d ın ı iz o le e tm e y e n ve d e z a v a n t a jlı b ir k e s im d e ğ il a k t i f to p lu m s a l b ire y le r o la r a k c in s iy e t d e n g e li y a k la ş ım d a t a n ım la n m ış t ır. B u g ü n k a d ı n v e k a l k ı n m a k o n u s u, k a d ın ın ü re tim s ü r e c in d e k i ro lü v e iş g ü c ü n e k a t ılım ı v e m o d e rn k u r u m la r a ( y a y ı m, e ğ it im, k re d i, s a ğ lık ve so s y a l h iz m e t le r v b.) u la ş a b ilm e y o lla rı v e g ü n d e lik y a ş a m ü z e r in d e k i d e n e tim g ü c ü n ü a r t ır a b ilm e s in i, b a ş k a b ir d e y i ş l e k a l k ı n m a s ü r e c in e t o p y e k u n k a tılım ın ı k a p s a m a k t a d ır. T ü r k i y e ' n i n d a h a ç o k t a rım a d a y a lı e k o n o m is i n e d e n i> le ö z e l l i k l e k ırs a l g e liş m e y e y ö n e lik u y g u la m a la r d a c in s iy e t d e n g e li y a k la ş ım ö n e m k a z a n m a k t a, p r o g r a m la r ın b a ş a rıs ın d a b e lir le y ic i ö ğ e le r a r a s ın d a s a y ılm a k t a d ır. B u g e r ç e k lik te n h a rek e t e d ile r e k k a d ı n G ü n e y d o ğ u A n a d o lu P ro je s i ( G A P ) ü n in s a n i b o y u tu n a y ö n e lik k a lk ın m a p r o g r a m la r ın ın g e li ş t ir ilm e s i v e u y g u la n m a s ı s ü r e ç le r in d e ö z e l h e d e f g r u p v e k a t ı lı m a t a r a f o la r a k d ik k a t e a lın m a k t a d ır. G A P B ö lg e s i k ır s a lın a b a k ıld ığ ın d a y ö r e k a d ın ın ın m o d e rn b ir to p lu m u n s t a n d a r t la rın ın ç o k g e r is in d e o ld u ğ u g ö r ü lm e k te d ir. K a d ı n l a r h e m g e le n e k s e l s o s y a l k a tm a n la ş m a d a n hem de ro lle r i/ s t a t ü le r i t o p lu m s a l o la ra k b e lir le n m iş c in s iy e t le r a ra sı e ş it s iz lik le r d e n o lu m s u z y ö n d e e t k ile n m e k t e d ir l e r. 2. MATRYAL V YÖNTM B i l d i r i n i n m a t e r y a lin i G A P k a p s a m ın d a k i 9 ild e f a r k lı z a m a n la r d a y a p ıla n s o s y a l a r a ş tır m a la r ın v e r ile n v e g ö z le m le r o lu ş t u r m a k t a d ır. S ö z k o n u s u g ö z le m le r, k ö y le r d e f a r k lı z a m a n la r d a v e fa rk lı m e k a n la r d a k a d ın la r v e g e n ç k ı z l a r l a y ü z y ü z e v e o d a k g ru p g ö r ü ş m e le r i y a p ıla r a k ve k a t ılı m c ı k ırs a l d e ğ e r le n d ir m e y a k l a ş ı m ı n ı n u y g u la n m a s ı ile e ld e e d il m iş t ir. B u b ild ir id e c i n s iy e t le r a ra s ı rol d a ğ ıl ım ı, k a d ın ın g ü ç ve y e tk i y a p ıla n m a s ın d a k i y e r i, G A P, t o p lu m s a l k u r u m ve s ü r e ç le rd e k a d ın v e G A P B ö lg e s in d e k a d ın ın k a lk ın m a s ü r e c in e e n t e g r a s y o n u n a y ö n e l i k u y g u la m a la r d a n ö r n e k le r o r t a y a k o n u l m a y a ç a l ış ılm ış t ır. GÜNYDOĞU ANADOLU PROJSİ (GAP) G A P I 9 6 0 lı y ı lla r d a D S İ ta ra fın d a n F ıra t v e D ic le h a v z a la r ın d a su k a y n a k la r ı g e liş t ir m e p ro je le r in in f i z ib i lit e le r i, 19 7 0 T i y ılla r d a ise b u n la r ın t a m a m ın ın G A P ad ı a lt ın d a b ir le ş t ir ile r e k su k a y n a k la r ı g e liş t ir m e p ro je s i o la r a k h a z ır la n m ış t ır. B u k a p s a m d a F ıra t h a v z a s ın d a 7 v e D i c l e h a v z a s ın d a 6 a lt-p ro je t a n ım la n m ış ve 2 2 b araj ile 19 h id ro e le k trik santralinin in şa a sı v e 1.7 m ily o n h e k ta r ta rım a r a z is in in su la m a y a a ç ılm a s ı h e d e fle n m iş tir. 1 9 8 9 y ılın d a ise D P T ta ra fın d a n G A P M a s te r P la n ı h a z ır la t ılm ış ve bu Plan G A P ' ı, su ve to p ra k k a y n a k la r ın ın g e liştirilm e s in in ö te sin d e, ç o k s e k tö rlü, e n te g re b ir b ö lg ese l k a lk ın m a p ro je s in e d ö n ü ş tü rm ü ş tü r. B u n o k ta d a n so n ra proje, e ğ itim, s a ğ lık, h a b e r le ş m e, u la ş ım, sa n a y i vb. tüm s e k tö rle rd e b ir b ir iy le e ş g ü d ü m iç in d e y a tırım la rı ö n g ö rm ü ş v e p ro je n in p la n la n m a s ı, k o o rd in a s y o n u ve iz le n m e s i iç in b ö lg e s e l b ir k a lk ın m a te şk ila tın ın k u r u lm a s ın ı ö n e r m iş t ir. B u g ö r e v le ri y e rin e g etirm ek için de 1 98 9 y ılın d a 3 8 8 S a y ı l ı K a n u n H ü k m ü n d e K a r a r n a m e ile B a ş b a k a n lığ a b a ğ lı G A P B ö lg e K a l k ı n m a İd a re si T e ş k ila t ı k u r u lm u ş t u r. S o n z a m a n la ra k a d a r G A P d e n ilin c e a k la hep b a ra jla r v e s u la m a la r ın g e lm e s i te m e l o la ra k G A P 'ın bu g e ç m iş in d e n k a y n a k la n m a k ta d ır. A n c a k G A P M aster P ta n ı'n ın h a z ır la n m a s ın d a n s o n r a d ır k i, p ro je tüm g e liş m e a la n la r ın ı iç e re n b ir b ö lg e s e l k a lk ın m a projesi k im liğ in i k a z a n m ış t ır. G e r e k d ü n y a d a k i k a lk ın m a a n la y ış la r ın ın d e ğ iş m e s in in e tk is i, g e re k bölgenin ih t iy a ç la r ın ın o rta y a k o n m a s ı ve g e re k se de G A P İd a re s i n in b ö lg e d e k i d e n e y im le r in in so n u c u olarak p ro je 1995 y ılın d a y e n i bir p a ra d ig m a d e ğ iş ik liğ in e g itm iş v e s ü r d ü r ü le b ilir in sa n i g e liş m e p ro jesi olarak t a n ım la n m a y a ve e le a lın m a y a b a ş la n m ış tır. Bu n o k ta d a n s o n ra te m e l h e d e f o la r a k b ölge in san ın ın y a ş a m k a lit e s in in y ü k s e lt ilm e s i b e n im s e n m iş ve e k o n o m ik s e k tö r le r y a n ın d a, s o s y a l- in s a n i boyut ve ç e v re b o y u tu p ro je p la n la m a s ı ve u y g u la m a la rın d a d ik k a te a lın m a y a b a ş la n m ış t ır. A r t ık tem el y ö n e lim e k o n o m ik b ü y ü m e o lm a y ıp, ç e v re d u y a rlı, k a tılım c ı ve e ş it lik ç i b ir y a k la ş ım la in s a n la r ın y a ş a m k a lite sin i y ü k s e lt m e k o lm u ş tu r. B u d a h a b ü tü n cü l bir proje y a k la ş ım ın ı g e r e k tir m iş v e b e ra b e rin d e g e tirm iş tir. 4. KADININ GÜÇ V YTKİ YAPILANMASINDAKİ YRİ 4,1 Aile Yapısı ve vlilik Örüntüleri G ü n e y d o ğ u A n a d o lu B ö l g e s i nde k ırs a l a lan d a en y a y g ın a ile tipi ç e k ir d e k a ile d ir ( % 6 0 ) ( G A P K a d ın A r a ş t ır m a s ı, 1 9 9 4 ). A y r ı c a y e n i e v le n e n erkek ç o c u k la r ın b aba e v in in y a n ın d a b ir g ö z o d a y a p ıla ra k o lu ş t u ru lm u ş b ir le ş ik a ile le r de b u lu n m a k ta d ır. B u tip a ile le r a y rı ü n ite le r h a lin d e y a ş a s a la r b ile e k o n o m ik b ü tü n lü ğ ü n k o ru n d u ğ u y a n i a y n ı k a p ta n y iy e n aynı iş le tm e d e n g e ç in e n a ile le rd ir. B i r l e ş i k a ile tip i, özünde g e n iş ile n in b ir tü rü d ü r. B u tip a ile le rd e k a d ın la r a ra s ın d a iş b ö lü m ü net b ir ş e k ild e a y r ılm ış o lu p gelink a y n a n a a r a s ın d a b ir h iy e r a rş i s ö z k o n u s u d u r. K ı r s a l a la n d a k a d ın la r iç in e v lilik ya şı (1 7 ) d ü ş ü k t ü r. K a d ın la r ın % 3 7 's i 15 y a ş ın altında e v le n m e k t e d ir ( G A P K a d ın A r a ş t ır m a s ı, 1994). v l i l i k l e r ö n c e lik le a m c a o ğ lu - a m c a k ız ı arasında 434

A. FAZLIOÛLU y a p ılm a k ta d ır. Ö z e l lik le D i y a r b a k ır, Ş a n lıu r f a ve A d ıy a m a n 'ın b azı k ö y le r in d e y a k ın a ile le rin a y n ı günlerde d oğan ç o c u k la r ı a ra s ın d a sö z k e s ilm e s i (b e ş ik kertm e) ve iki a ile n in k ız la r ın ı k a r ş ılı k lı o la ra k o ğ u lla rı ile d eğ iştirm e si (b e rd c l v e y a d e ğ iş ik ) ç o k y a y g ın b ir evlen m e b iç im i o la r a k g ö ze ç a r p m a k ta d ır. B u tür e v lilik le rd e a ile le rin b irb ir le r in e b a ş lık v e r m e s i sö z konusu d e ğ ild ir. A k r a b a e v liliğ in y a y g ın b ir ş e k ild e > a p ılm a sın m n e d e n le ri a ra s ın d a, m a l- m iilk ü n aile içinde k a lm a s ın ın is te n m e s i, b a ş lık ö d e n m e m e s i gibi eko n o m ik n e d e n le rin y a n ı sıra her tü rlü s iy a s a l toplum sal ve k ü ltü re l d a y a n ış m a n ın s ü r e k liliğ in in sağ la n m a sın d a a ile le rin k e n d ile r in i g ü ç lü k ılm a k istem eleri g e lm e k te d ir ( F a z lıo ğ lu, 1 9 9 7 ). G e n e llik le kırsal y e rle ş im le rd e k o c a s ı ö le n k a d ın ın e vd e n ç ık a rılm a sı ve b ab a e v in e g ö n d e r ilm e s i g e le n e k le re göre ayıp s a y ılm a k t a d ır. B u n e d e n le k a d ın ö len kocanın k a rd e şi y a da a ğ a b e y i ile e v le n d ir ilm e k t e d ir. G A P k a d ın A r a ş t ır m a s ın d a ( 1 9 9 4 ) k o c a s ı b ird en fazla e vli o la n k a d ın la r ın o ra n ı k ırs a l a la n d a % 7.7, kentsel ala n d a ise % 3.4 o la ra k s a p ta n m ış tır. Ç o k e ş lilik yörede, z o ru n lu ve o la ğ a n b u lu n a r a k b ü y ü k ö lç ü d e o n a y la n m a k ta d ır. r k e n e v le n m e ç o c u k s a y ıs ın ı a rtırıc ı yönde b ir etki y a p m a k ta d ır. O r t a la m a ç o c u k s a y ıs ı 5.1'dir, K a d ın la r ın k a ra r la r a k a t ılım d ü z e y i ç o k sın ırlıd ır. Ö rn e ğ in k e n d i isteği ile e v le n m iş o la n la rın oram % 1 2.4 't ü r ( G A P K a d ın A r a ş t ır m a s ı, 1 9 9 4 ). K a d ın la rın için d e b u lu n d u ğ u k o ş u lla r salt k a d ın la r ın bireysel n ite lik le rd e n k a y ııa k ia n ın a y ıp, o n la rı çevreleyen s o s y o - k ü ltü re l y a p ın ın b ir s o n u c u o la r a k da ortaya ç ık m a k ta d ır. 4.2. Boşanma ve Mirastan Yararlanma B ö lg e d e k ırs a l a la n ın d a e r k e k le r in y a n ı s ıra kadınlar da b o ş a n m a y ı u y g u n g ö r m e m e k te d ir. Ö z e llik le k a d ın la r m u t s u z o lsa d ahi ç e v re b a s k ıs ı ve baba e v in e d ö n m e n in h o ş k a r ş ıla n m a m a s ı g ibi nedenlerden d o la y ı m u t s u z o la n e v lik le r in i sürdürm ekte ve b a ze n şid d e te d ahi m a r u z kalm a k ta d ırla r. K a d ın la r a ra sın d a m ir a s ın e rk e k le r in h a k k ı o ld u ğ u düşüncesi ağ ır b a s m a k ta d ır. B u n u n n ed e n i o la ra k da, kend ilerinin e v le n e c e k le r i e r k e k le r ta ra fın d a n e ko n o m ik g ü ç le rin in o la c a ğ ı, d o la y ıs ıy la m ir a s a e rk e k kardeşleri k a d a r ih t iy a ç la r ın ın o lm a y a c a ğ ı o la ra k ifa d e edilm ektedir. r k e k k a rd e ş in o lm a m a s ı d u ru m u n d a, babanın y a k ın la rı m ir a s ın n a sıl p a y la ş ıla c a ğ ın a k a ra r ve rm ekted irler. B u d u ru m d a da y in e a ile n in k ız la r ı miras d ışın d a b ıra k ılm a k t a d ır. B u n u n la b irlik t e, bu karara ve a n la y ış a d ire n e n k a d ın la r a da r a s tla n m a k ta d ır. Örneğin Ş ır n a k U lu d e r e İ l ç e s i n in bir k ö y ü n d e e rk e k kardeşi o lm a y a n ve b ab ası Ölen b ir k a d ın, a m c a la r ın ın aşiret reisi ile b irlik te v e r d ik le r i k a ra r s o n u c u n d a mirastan bir pay a la m a m ış a n c a k bu d u ru m k a rş ıs ın d a m ah kem eye b a ş v u ra n k a d ın, m a h k e m e k a ra rı ile b a b a sın d a n k a la n m ira s ın k e n d is i ve d iğ e r k ı z k a rd e şle ri a ra s ın d a p a y la ş ım ın ı s a ğ la m ış t ır. 4.3. Krediye rişim ve Örgütlenme K ır s a l a la n d a kred i k u lla n ım ı, k ırs a l s ta n d a r tla rın a göre üst ve orta g e lir d ü z e y in e s a h ip a ile le r iç in g e ç e rlid ir. K ır s a l h a n e le rin a k lın a k re d iy e b a ş v u r m a k ç o ğ u n lu k la g e lm e m e k te, b u n u n y e r in e, y ü z y ı l l a r d ı r u y g u la n a n k ö y iç in d e a k ra b a / a r k a d a ş la r d a n b o rç la n m a y ı tercih e tm e k te d irle r. B u b o r ç la n m a, ara d a ki iliş k iy e b ağlı o la ra k f a i z s i z y a da f a iz li o lm a k ta d ır. A n c a k, son d ö n e m le rd e g id e re k a rta n b ir e ğ ilim o la r a k b o rç d o lar ve /y a a ltın c in s in d e n a lın ıp v e r ilm e k te d ir. K ı r s a l a la n d a g e n e llik le b o rç is te m e v e geri v e r m e ta a h h ü d ü n d e b u lu n a n, h a n e n in e rk e k ü y e s id ir. K a d ın, ço ğ u z a m a n b o rç is te m e y i ve bu tü r b ir iliş k iy e g irm e y i a k lın a b ile g e t ir m e m e k te d ir. K ı r s a l a la n d a k i k a d ın la r ın ço ğu s o s y a l d a y a n ış m a y ı en fa z la g e re k tire n ve b ire y a ç ıs ın d a n so s y a l u y u m y a p m a n ın en z o r o ld u ğ u d o ğ u m, d ü ğ ü n, ö lü m ve t a z iy e g ibi özel g ü n le rd e d iğ e r k a d ın la r la o rta k iş y a p m a e ğ ilim in i d a h a fa z la y a n s ıt m a k ta d ır la r. B u n a k a r ş ılı k k u ru m s a l ö rg ü tle n m e y i g e re k tire n iş le rd e k a d ın la r h iç y e r a lm a m a k ta d ır. B u tür ö r g ü tle n m e le r g e n e llik le e rk e k le rin te k e lin d e d ir. 4.4. Karar Verme Sürecine Katılım K ır s a l a la n d a, v a rs ıl y a da y o k s u l fa rk ı o lm a k s ız ın, ü retim s ü re c in in iç in d e y e r a la n k a d ın ın k a ra r v e r m e s ü re c in e k a tılım ı h an e iç in d e k i iş le rle s ın ırlı k a lm a k ta d ır. K ö y ve h a n e n in e k o n o m ik iş le v i ile ilg ili ve s iy a s i k a ra rla r/o y v e r m e m u t la k su rette e rk e k le r ta ra fın d a n a lın m a k t a d ır. K a d ı n l a r bu k a ra rla rın ta m a m e n d ış ın d a k a lm a k ta d ır. O y v e r m e iş le m in d e e rk e k le r in k a ra rı s o n u c u b e lir le m e k te d ir. v in e rk e ğ i h an g i s iy a s i p a rtiy e o y v e r iy o r s a, k a d ın la r da o p a rtiy e oy v e r m e k te d ir le r. r k e k b irç o k k o n u d a son s ö z ü s ö y le y e n k o n u m u n d a o lsa da, ö z e llik le h an e içi k a ra rla rd a k a d ın ın cid d i b ir k a tk ıs ı o ld u ğ u k a b u l e d ilm e k te d ir. K ır s a l k a d ın ın to p lu lu k d ü z e y in d e ço k e tk ili o la m a m a s ı, tem e l o la ra k g e le n e k se l c in s iy e te de d a y a lı ta b a k a la ş m a d a n k a y n a k la n m a k t a d ır. A y r ı c a k a d ın ın e ğ itim d ü z e y in in d ü ş ü k lü ğ ü de bu sü reci p e k iş tirm e k te d ir. K a r a r v e rm e d e sö z sa h ib i o la m a m a h e r k e s im k a d ın ta ra fın d a n h is s e d ile n, a n c a k k ırs a l alan k a d ın la r ın d a dah a b e lirg in o la n bir g e rç e k tir. CİNSİY TLRARASI ROL DAĞILIMI K ır s a l a la n d a k a d ın la r ın ve e rk e k le r in ü s tle n d ik le ri ro lle r f a k iılı k g ö s te rm e k te d ir. K a d ın ve e rk e k le rin rol d a ğ ılım ın ın f a rk lıla ş m a s ı h a n e n in tem e l g e ç im k a y n a ğ ı, k ö y ü n y e r le ş im y e ri v e ş e h irle k u ru la n b ağlan tı ile y a k ın d a n ilg ilid ir. A y r ı c a k a d ın la r ın b e k le n tile ri ve p o ta n s iy e lle ri b irb irin e y a k ın k ö y le r le b e n z e rlik le r g ö ste rm e k te d ir. 435

Kadının Kırsal Kalkınmadaki Yeri : GAP örneği Y e l l i d e n ü r e t im le ilg ili o la ra k ( y e m e k, b u la ş ık, ç a m a ş ır, t e m i z l i k, ç o c u k b a k ım ı) y a p ıla n işle r k a d ın la r t a r a f ın d a n y a p ılm a k t a d ır, lir e t i m l e ilg ili işle rin p a y la ş ım ı k ırs a l a la n d a g e n e llik le h o m o je n b ir yap ı s e r g ile m e k t e d ir. Ç ü n k ü k ö y le r in te m e l g e ç im k a y n a ğ ın ı b itk is e ] lir e t im, h a y v a n c ılık v e m e v s i m l i k göç o lu ş t u r m a k t a d ır. T a r ım s a l ü r e t im in s ın ır lı o ld u ğ u k ö y le r d e h a n e t ü k e t im in e y ö n e lik o la ra k y a p ıla n s e b z e c ilik v e b a ğ c ılık t a e r k e k le r ; b a h ç e h a z ır lığ ı, t o p la m a, s u la m a, ç a p a d a ç a lış m a k t a d ır. T e m e l g e ç im k a y n a ğ ı b itk is e l ü r e tim o lan h a n e le rd e ise k a d ın ın iş y ü k ü d a h a f a z la ü r e t im in satış h a riç h e r a ş a m a s ın d a y e r a lm a k t a d ır. H a y v a n c ı l ı k f a a liy e tle r in d e y in e e rk e k le r h a y v a n l a r ın o t la t ılm a s ı, b e s le m e, k ı r k ı m, a h ır t e m iz liğ i g ib i iş le r y a p m a k t a, k a d ın la r ise s a ğ ım, süt ü r ü n le r in in d e ğ e r le n d ir ilm e s i v e ot to p la m a iş le r in i ü s tle n m e k te d ir. K a d ı n l a r ik i k e z s a ğ ım işin i y a p m a k ta d ır. A y r ıc a h a y v a n s a l ü r ü n le r d e n y a ğ, y o ğ u rt v e p e y n ir ü re tim in i k a d ın la r g ü n l ü k tü k e t im le r i iç in ü re tm e k te d irle r K ö y l e r i n ç o ğ u n d a ç o b a n b u lu n m a k t a d ır. H a n e le rd e h a y v a n a lım ı- s a t ım ı ve b ü y ü k a lış v e riş le r g e n e llik le e r k e k le r ta ra fın d a n ilç e ve şe h ir m e rk e z le rin e y a p ılm a k t a d ır. K a d ın la r ise g e n e llik le k ö y le re gelen ç e r ç ile rd e n k iş is e l ve e v in ih t iy a c ı o la n a lış v e riş le ri ta k sitle y a p m a k ta ay s o n u n d a e rk e k le r d e n a ld ıkları p ara ile ö d e m e k te d irle r, K a d ın la r ın iş y ü k le r i, g e n e llik le tarım sal fa a liy e tle rd e k i ro lle ri ve b e y a z e ş y a n ın g ü n d e lik yaşam iç in d e y e r a lm a s ı ile d o ğ ru o r a n tılıd ır. B ö lg e d e bazı o to m a tik ç a m a ş ır m a k in e s i k u lla n a n hanelere r a s tla n m a k ta d ır. K ö y le r d e b ir ç o k e v d e e le ktrikli s ü p ü rg e, a z da o ls a d ö rt g ö z lü tü plü o cak b u lu n m a k t a d ır. B e y a z e ş y a n ın k o la y la ş t ır ıc ı etkisi ve tü k e tim e k o n o m is in g e liş m e s i k a d ın la r ın iş y ü k ü n ü a z a lt m a k la d ır. K ı r s a l a la n d a ö z e lik le m e r k e z i n it e lik t e k i k ö yle rd e u la ş ım s o ru n u n u n o lm a m a s ı, k ö y le r d e k ü ç ü k de olsa sa tış y e r le r in in b u lu n m a s ı ve ç e r ç ile r in bu k ö y le re sık s ık g e lm e s i k a d ın la r a a lış - v e r iş k o la y lığ ı s a ğ la m a k ta d ır. T a b l o I : C i n s i y e t e G ö r e Ü r e t im F a a liy e t le r in in A y l a r a D a ğ ılım ı v e İş b ö lü m ü Faaliyetler A Y L A R 4 5 6 17 1 1 I 2 ı 3 8 ' 9 j 10 İ l 12! BİTKİSL İ RTİM K:Kadınlar : rkekler! T a rla /B a h ç e H a z ırlığ ı ı k im it S u la m a ı Ç a p a / K / K / K Hasat I / K /K. / K / K / K Ü rü n D eğ erle n d irm e K K K K K Ü rü n Satışı HAYVANSAL ÜRTİM 1 j B a k ım / B e s le m e I i O tlatm a S a ğ ım K K K K K K K! Süt D eğ erlen dirm e K K K K K K i Ü rü n Satışı 1 K ır k ım Y ü n Y ık a n ıa / g irm e. 1 I K K u z u Satışı 1 ezek Y a p ım ı K K K K K A h ır/ A ğ ıl T e m iz liğ i 1 436

A FAZUOCLU Y u k a r ıd a k i t a b l o d a d a g ö r ü l e b i l e c e ğ i g i b i, genellikle e r k e k l e r i n y a p t ı k l a r ı i ş l e r t o p l u m s a l o l a r a k daha p restijli v e / y a k a r ş ı l ı ğ ı n d a d a h a f a z l a g e l i r g e t i r e n işlerdir K a d ı n l a r ı n y a p t ı k l a r ı i ş l e r d a h a ç o k e v e k s c t ı i i emeğe d a y a n a n m e v s i m l i k, v a r ı z a m a n l ı, ü c r e t s i z t ü r ü işler o lm a k ta d ır. B u n l a r a b a ğ l ı o l a r a k k a d ı n l a r ı n yaptıkları iş le r d e n e ld e e d i l e n ü r ü n l e r - y i y e c e k, giyecek- ç o ğ u n l u k l a h e m e n t ü k e t i l d i k l e r i i ç i n ekonom ik o la r a k b ir d e ğ e r i f a d e e t m e m e k t e d i r. B u n u n bir sonucu o la r a k k a d ın e m e ğ i d e ğ e r s i z v e g ö r ü n m e z kılın m akta dır. B u ç e r ç e v e d e n b a k ı l d ı ğ ı n d a " e r k e k i ş i " ve "kadın iş i" t a n ı m l a m a l a r d a b i r i t ı c i s d a h a d e ğ e r l i, kincisi dah a a z d e ğ e r li o l d u ğ u y o l u n d a y a r g ı l a r toplumda k a b u l g ö r m e k t e d i r. K a d ın la r v e e r k e k l e r f a r k l ı c i n s i y e t r o l l e r i n i y e r i n e getirmekte, f a r k lı i ş l e r y a p m a k t a h i z m e t l e r e v e kavnaklara e r i ş i m d e r e c e l e r i f a r k l ı v e k e n d i t o p l u m s a l kim likleri v e r o lle r in e b a ğ lı o l a r a k d a f a r k l ı i h t i y a ç l a r a ve çık a rla ra s a h ip t ir le r 6. TOPLUMSAL Kl'RUM V SÜRÇLRD KADIN 6.1 ğ i t i m H i z m e t l e r i n d e K a d ı n 2000 y ı l ı i t i b a r i y l e T ü r k i y e g e n e l i n d e o k u r - y a z a r oranı /b85.6 ik e n, bu o r a n G A P B ö l g e s i n d e % 6 8.8 d ir. O k u r y a z a r lık o r a n ı n ı n c i n s i y e t l e r a r a s ı n d a k i dağılım ına b a k t ı ğ ı m ı z d a is e k a d ı n l a r ı n e r k e k l e r i n ç o k gerisinde o ld u ğ u n u g ö r m e k t e y i z. B ö l g e d e e r k e k l e r i n % 8 1.3 ü, k a d ı n l a r ı n is e % 5 5. 6 sı o k ı ı r - y a z a r d ı r ( G A P Bölge K a l k ı n m a P l a n ı, 2 0 0 2 ) B ö lg e h a l k ı n ı n v e ö z e l l i k l e k ı z ç o c u k l a r ı n ı n eğitimden y a r a r l a n m a l a r ı k ı r s a l a l a n d a k ö y y e rle şim le rin in k o n u m u n a, alt y a p ı n ı n y e t e r l i y a da yetersiz o lu ş u n a o k u l l a r ı n n i c e l i k v e n i t e l i ğ i ile v e so syo -kültüıel y a p ı l a n m a y a b a ğ l ı d ı r R o lg e d e y e r l e ş m e d ü z e n i n e d a m g a s ı n ı v u r a n a z nüfuslu ve k ü ç ü k y e r l e ş i m b i r i m l e r i n i n, ö z e l l i k l e mezraların g e n e llik le o k u l l a r ı y o k t u r B u d a ğ ı n ı k v e küçük y e r le ş im b i r i m l e r i n d e y a ş a y a n I a r- u l a ş a b i l ir uzaklıkla o lm a s ı d u r u m u n d a - b a ğ lı o l d u k l a r ı k ö y m erkezind eki o k u l d a n y a r a r l a n m a k t a y a d a ö ğ r e n i m dışı k a lm a k ta d ır B ö l g e n i n k ı r k e s i m i n d e a i l e l e r i n geçim k o ş u lla rı v e g e li r d ü z e y l e r i, b u a r a d a iş g ü c ü n e duydukları g e r e k s i n m e, ç o c u k l a r ı n i l k ö ğ r e t i m d e n s o n r a öğrenim s ü r d ü r m e ş a n s l a r ı n ı a z a l t m a k t a d ı r A n c a k kırsal a la n d a a i l e l e r i n ö z e l l i k l e k ı z ç o c u k l a r ı n ı okutm am a g ib i g e n e l h ir i s t e k s i z l i ğ i s ö z k o n u s u d u r, Bunun n e d e n le ri a r a s ı n d a d a k ı z ç o c u k l a r ı n a k a y ı p a ile üyesi gözü ile b a k ı l m a s ı, k ü ç ü k y a ş t a n i ş a n l a n m a s ı v e e v le n d irilm e s i, g e l e n e k s e! a n l a y ı ş g e r e ğ i b a z ı a i l e l e r i n ız ç o c u k la r ın ın b e d e n e n g e l i ş m i ş o l m a l a r ı n e d e n i y l e *nn, beş ve a lt ın c ı s ı n ı f l a r d a n g e r i a l m a l a r ı, k ü ç ü k kardeşlerine a n n e lik y a p m a l a r ı s a y ı l a b i l i r A y r ı c a k ı r s a l a anda e r k e k le r k a d a r k a d ı n l a r ı n k e n d i s i d e k ı z çocuğunun o k u la d e v a m e t m e s i n i e n g e l l e y e n f a k t ö r olarak ortaya çıkmaktadır. Çünkü yaşanılan geniş aile içerisinde kadının yapması gereken işlerde kendisinin cn büyük yardımcısı, emeği ve yaptığı işi görülmeyen kız çocukları olmaktadır 6.2. Sağlık Hizmetlerinde Kadın G A P B ö l g e s i n in a l t y a p ı, e l e m a n v e h i z m e t e g e r e k s i n d i ğ i a l a n l a r d a n b ir i d e s a ğ l ı k t ı r. B ö l g e a l t y a p ı y e t e r s i z l i ğ i n e, ç e v r e k o ş u l l a r ı n a, t e m i z l i k v e b e s l e n m e a l ı ş k a n l ı k v e d a v r a n ı ş l a r ı n a b a ğ lı o l a r a k b u l a ş ı c ı h a s t a l ı k l a r ı n y a y g ı n o ld u ğ u b ir y ö r e d e d i r. K ı r s a l a l a n d a i ç m e v e k u l l a n m a s u y u n u n y e t e r s i z l i ğ i v e k i r l i l i ğ i, t u v a l e t l e r i n e v i n d ı ş ı n d a y a d a h i ç o l m a m a s ı d u r u m u, b a ş ta b a ğ ı r s a k e n f e k s i y o n l a r ı o l m a k ü z e r e t ü m e n f e k s i y o n h a s t a l ı k l a r ı n ı n s ı k ç a g ö z l e n m e s i n e y o l a ç m a k t a d ı r K ı r s a l a l a n d a y a ş a y a n k a d ı n l a r ı n s a ğ l ı k h i z m e t l e r i n e e r i ş i m i o l d u k ç a s ı n ı r l ı d ı r. B u s ı n ı r l ı l ı k, m a d d i i m k a n s ı z l ı k, d o k t o r a g it m e k o n u s u n d a g e l e n e k s e l d e ğ e r l e r d e n - e r k e k d o k t o r o l m a s ı, y e r e l k a d ı n, ş ıh v e h o c a l a r d a n y a r a r l a n ı l m a s ı - k a y n a k l a n a n s o r u n l a r d a n v e k ı r s a l a ö z g ü y e t e r l i s a y ı d a s a ğ l ı k k u r u l u ş u o l m a m a s ı n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r K ı r s a l k a d ı n İ ç i n d o k t o r a g i t m e k, y a p ı l a c a k h i ç b i r ş e y k a l m a d ı ğ ı n d a e n s o n ç a r e o l a r a k g ö r ü l m e k t e d i r. S a ğ l ı k k o n u s u n d a k i b u z o r u n l u " k a y ı t s ı z l ı k s a d e c e t e d a v i k o n u s u n d a d e ğ il y a p ı l m a s ı g e r e k e n a m e l i y a t l a r k o n u s u n d a d a g ö z l e n m i ş t i r. K ı r s a l a la n d a k a d ı n v e ç o c u k l a r, in s a n s a ğ l ı ğ ı ile i l g i l i e l v e r i ş s i z k o ş u l l a r d a n e n f a z l a e t k i l e n e n n ü f u s g r u b u n u n b a ş ın d a g e l m e k t e d i r Ö z e l l i k l e k a d ı n l a r ı n g ü n d e l i k iş y ü k l e r i s a ğ l ı k l a r ı y l a ilg ili ç e ş it li r i s k l e r y a r a t m a k t a d ı r k m e k y a p ı m ı ( g e b e l i k d ö n e m i d a h i l ) - k a d ı n l a r ı n y a k l a ş ı k g ü n d e ik i s a a t in i a l m a k t a d ı r -, s u t a ş ı m a ö z e l l i k l e d a ğ k ö y l e r i n d e i ç m e s u y u ( e m i n i ç o k z a h m e t l i b ir iş t ir - s u y a g id ip d ö n m e k g ü n d e 3 4 s a a ti g e r e k t i r m e k t e -. Y a z ı n e n f e k s i y o n r i s k i t a ş ıy a n k i m i d e r e, g ö le t g ib i s u k a y n a k l a r ı n d a ç a m a ş ı r y ı k a m a, d a ğ d a n y a d a t e z e k t e n e l d e e d il e n y a k a c a k t e m in i h a s t a l a n m a r i s k i n i a r t ı r m a k t a d ı r B u n l a r ı n y a n ı s ır a g ıd a h i j y e n k o n u s u n d a y e t e r li b ilg i v e o l u m l u t u t u m l a r a s a h i p o l m a y a n k a d ı n l a r, t ü tü n v e p a m u k g ib i ü r ü n l e r i n t o p l a n m a s ı v e ç a p a l a n m a s ı s ı r a s ı n d a t a r l a y a a t ı l m ı ş o la n t a r ı m s a l i l a ç l a r ı n z a r a r l ı e t k i l e r i v e i n s a n d ı ş k ı s ı n ı n g ü b r e o l a r a k k u l l a n ı l m a s ı n d a n k a y n a k l a n a n e n f e k s i y o n h a s t a l ı k l a r ı ile k a r ş ı k a r ş ı y a k a l m a k t a d ı r Y e t e r s i z b e s l e n m e, ç o c u k d e n e c e k y a ş t a e r k e n e v l e n m e, ç o k s a y ı d a v e s ı k a r a l ı k l a r l a g e b e k a l m a k a d ı n l a r ı n v ü c u t l a r ı n a a ğ ır y ü k i n d i r m e k t e d i r. Y ö r e d e e r k e n e v l i l i k k a d ı n l a r iç i n s o s y o - k ü l t ü r e l b ir z o r u n l u l u k o l a r a k g ö r ü l m e k t e d i r. Ç ü n k ü k a d ı n ı n b a ş t a g e le n g ö r e v l e r i n d e n b iri te z z a m a n d a ç o k s a y ı d a ç o c u k, ö z e l l i k l e d e e r k e k ç o c u k d o ğ u r m a k t a d ı r. 437

K a d ı n ı n K ırsa l K a l k ı n m a d a k i Y e ri : G A P ö r n e ğ i 6.3. Altyapı Hizmetlerinde Kadııı S a ğ l ı k l ı s u y a e r iş im tem e l k a lk ın m ış lık g ö s t e r g e le r in d e n b irid ir. B ö lg e n i n k ırs a l a la n ın d a k a d ın la r iç in en ö n e m li s o r u n la r ın b a ş ın d a iç m e ve k u lla n m a s u y u n a e r iş im g e lm e k t e d ir. K ö y le r in bir ç o ğ u n d a h a n e iç in d e k u lla n m a v e iç m e s u y u o lm a d ığ ı iç in k a d ın la r ın ve k ız ç o c u k la r ın ın y a p m a k z o ru n d a o ld u k la r ı ru tin iş le r in b a ş ın d a su t a ş ım a g e lm e k te d ir. S u, k ö y ü n o rta k k u lla n ım ın d a o la n k a y n a k la rd a n y a da d e re v e ç e ş m e le r d e n ta ş ın m a k ta d ır. Ö z e l l i k l e su k a y n a ğ ın ın u z a k lığ ın a b a ğ lı o la r a k su (a ş ım a işi o ld u k ç a f a z la e fo r v e z a m a n g e r e k tir m e k te d ir K a d ı n l a r, m a k s i m u m 3-4 s a a tle rin i su t a ş ım a y a a y ı r m a k t a d ır la r. A n c a k k ö y le r d e ç e ş m e le r k a rş ıla ş m a ve g ö r ü ş m e y e r id ir v e g en ç k ı z l a r için ö z e llik le ç e ş m e b a ş la rı ve d ere k e n a r la r ı g e n ç e rk e k le r i g ö r m e k için en id e a l m e k a n la r ı o lu ş t u ru r k e n, k a d ın la r iç in d e s o s y a l ili ş k i a ğ ın ın g e liş tiğ i m e k a n la r o lm a k t a d ır. B a z ı k ö y le r d e k a d ın la r s a d e c e su t a ş ım a n e d e n iy le e vin d ış ın a ç ık a b ilm e k t e v e bu iş e v d e n ç ık m a n ı n m e ş ru bir g e r e k ç e s i o ld u ğ u n d a n bu k o n u d a e v in e rk e k le ri t a ra fın d a n b ir k ıs ıt la m a g e t ir ilm e m e k t e d ir. K ı r s a l a la n d a b ir ç o k h a n e d e tu v a le t e v in iç e ris in d e b u l u n m a m a k t a d ır. K ö y l e r d e tu v a le t le r e v y a k ın ın d a o la b ild iğ i g ib i, t u v a le ti h iç o lm a y a n v e bu ih t iy a ç la r ın ı a h ır d a g ö re n k ö y le r d e m e v c u t tu r. K ö y l e r i n h e m e n h e m e n h e p s in d e e le k t r ik b u l u n m a k la b irlik te, e le k t r ik le r ç o k s ık k e s ilm e k t e d ir. 6.4. Yayım Hizmetlerinde Kadın G A P B ö i g e s i n d e k ırs a l a la n d a ü re tim fa a liy e tle r in e y o ğ u n b ir ş e k ild e k a tıla n k a d ın y a y ım h iz m e t le r in d e n y e t e r in c e y a r a r la n a m a m a k t a d ır. A n c a k k a d ın k ırs a l e k o n o m i iç in te m e l g ü ç k a y n a k la r ın d a n biri ik e n, b ö lg e d e y a y ı m h iz m e t le r i g e n e llik le e rk e k le r e y ö n e lik o la r a k y a p ılm a k t a d ır. K a d ı n l a r d a h a ç o k Ç A T O M, T o p l u m M e r k e z le r i v e H a lk ğ it im M e r k e z le r i ve İlçe T a r ı m M ü d ü r l ü k l e r i ta ra fın d a n v e r ile n y a y g ın h iz m e t le r d e n y a r a r la n m a k t a d ır. B u n la r ı n b a ş ın d a o k u ır ıa - y a z m a b iç k i d ik iş, g e n e l s a ğ lık, e v e k o n o m is i v e k i l i m / h a l ı c ı l ı k k u r s la r ı g e lm e k t e d ir. B u k u rs la r a k a t ıla n k a d ın la r d a h a s o n ra b u n la rı g ü n d e lik y a ş a m ın d a k u lla n ıp e ğ it im v e g e lir e d ö n ü ş tü r e b ilm c k t e d ir. 6.5. Kadının İstihdamı ve Sosyal Güvenlikten Yararlanma Durumu T ü r k i y e de k ırs a l a la n d a ta rım s e k tö rü n d e ça lış a n 8.5 m ily o n n ü fu s u n % 5 1 ni k a d ın la r o lu ş t u rm a k ta ve bu k a d ın la r ın % 881i ü c r e ts iz a ile iş ç is i k o n u m u n d a d ır ( H a b l e m i t o ğ l u, 2 0 0 1 ). G A P B ö l g e s i n de ise k a d ın la r ın y a k l a ş ı k % 6 0 ı k ır s a l a la n d a ta rım s e k tö rü n d e ç a l ış m a k t a d ır. K ı r s a l a la n d a k a d ın ın y a p tığ ı iş le r ve y ü k le n d iğ i s o r u m lu lu k it ib a r iy le a ğ ır iş y ü k ü n e sa h ip a ğ ır iş ç i o lm a s ın a k a rş ın, d ü n y a n ın n e re d e y s e her y e r in d e o ld u ğ u g ib i, y a p tık la r ı ta k d ir e d ilm e m e k t e ve lir e t im d e " g ö r ü n m e z fa k tö r o la ra k k a lm a k la d ır. K a d ın iş g ü c ü, en y o ğ u n ş e k ild e k ırs a ld a ü cretsiz o la ra k ç a lış m a k ta d ır. Ü c r e t s iz a ile işçisi o la ra k em ek v e re n k ırs a l k a d ın ın e m e ğ in in n a k d e ç e v rilm e s i iki ş e k ild e o lm a k t a d ır. B i r i n c i s i ta rla, bağ v e bahçede ü re tile n ü r ü n le rin p a z a r la n m a s ıy la eld e e d ilen nakdi k a z a n ım d ır. D iğ e ri ise k a d ın ın e m e ğ in i tek başına n a k d e ç e v ir m e s in d e n ç o k, a ile o la ra k e m eğ in k ir a la n m a s ı, ö rn e ğ in v a rs ıl a ile y e r e n ç p e r lik y a p m a s ı, ile o rta y a ç ık a n b ir e r iş im tü rü d ü r. K a d ın v e ç o c u k la r y a p tık la r ı iş iç in a y rı b ir ö d e m e a lm a m a k t a, y a p ıla n işin k a rş ılığ ı t ü m ü y le h a n e reisi k o n u m u n d a o lan erkeğe v e r ilm e k t e d ir. K ır s a l a la n d a k a d ın la r ın her h a n g i s o s y a l g ü ve n ce si ve s o s y a l g ü v e n liğ i b u l u n m a m a k la b irlik te b ir ç o k aile y e ş il kart u y g u la m a s ın d a n y a r a r la n m a k t a d ır. 7. GAP 8ÖLGSÜND KADININ KALKINMA SÜRCİND YR ALMASINA YÖNLİK UYGULAMALAR G A P da g e r ç e k le ş t ir ilm e k isten e n salt toplam g e lirin a r tırılm a s ı o lm a y ıp, B ö lg e d e to p lu m s a l refahın a r tırılm a s ıd ır. B u r a d a v u r g u la n m a s ı g e re k e n to p lu m u n fa rk lı k e s im le r in in y a r a tıla n to p lu m s a l fa y d a d a n görece eşit b iç im d e y a r a r la n d ır ılm a s ı, y o k s u llu ğ u n ve y o k s u n lu ğ u n b e r t a ra f e d ilm e s id ir. G A P İd a re s i bu y a k la ş ım d a n h a re k e tle 1 9 9 2-19 9 4 y ılla r ı a ra s ın d a b ö lg e n in s o s y o - e k o n o m ik ve kültürel y a p ıs ın ı a n la m a y a, b ö lg e n in s o s y a l v e e k o n o m ik s o ru la rın ı v e f a r k lı to p lu m s a ] g ru p la rın ih tiy a ç b ekle n ti, tu tu m v e e ğ ilim le r in i b e lir le m e y e v e k a lk ın m a n ın özel h e d e f g ru p la rın ı t a n ım la m a y a y ö n e lik 5 beş sosyal a r a ş tır m a y a p tır m ış t ır. B u a r a ş tır m a la rd a n b irid e GAP Bölgesi nde Kadının Statüsü v e Kalkınma Sürecine ntegrasyonu Araştırmasızdır. B u a ra ş tırm a la rın b u lg u la n ış ığ ın d a G A P B ö l g e s i nd e so s y a l g e lişm e n in s a ğ la n m a s ın a y ö n e lik ç e r ç e v e y i o rta y a k o y m a k a m a c ıy la GAP S o s y a l ylem Planı (GAP SP) h a z ır la m ış t ır. G A P S o s y a l y l e m P l a m n m b ir ç ık tıs ı o la ra k G A P B ö l g e s i n d e 1 99 5 y ılın d a n itib a re n 1 5-50 y a ş grubu a ra s ın d a k i g e n ç k ız ve k a d ın la r ın ın m e v cu t d u r u m la r ın ın iy ile ş t ir ilip, s o s y a l v e e k o n o m ik y a şa m d a d a h a a k t i f y e r a lm a s ı, d o la y ıs ıy la statüsünün y ü k s e lt ilm e s i a m a c ıy la Çok Amaçlı Toplum M e r k e z l e r i (ÇATOM) o lu ş t u r u lm a y a b a ş la n m ış tır. Ç A T O M ' l a r, G A P B ö l g e s i n d e k e n tle rin g ec e ko n d u m a h a lle le r in d e, ilç e m e r k e z le r in d e v e m e r k e z i n ite lik li k ö y y e r le ş im le r in d e k u ru la n t o p lu m a d a y a lı ve k a t ılı m c ılı ğ ı esas a la n, b irb ir le r in d e n iz o le o lm u ş k a d ın la r ın b ir a ra y a g e le r e k o rta k s o r u n la r ın ın fa rk ın a v a r a c a k la r ı, p a y la ş a c a k la r ı ve bu so ru n ları t a n ım la y a c a k la r ı; o rta k e t k in lik le r d ü z e n le y e c e k le ri; g ü n d e lik y a ş a m la r ın ı k o la y la ş t ır a n te m e l b ilg ile ri edinecekleri; iş bul m a l a rı/iş k u rm a la r ı iç in b ilg i/b ece ri k a z a n a c a k la r ı v e bu y o ll a g e lir e ld e e tm e ve bu g eliri 438

A FAZLIOÛLU k u lla n m a y a y ö n e lik b eceri g e liş t ir e b ile c e k le ri to p lu m m e rk e z le rid ir. 2 00 2 y ılı itib a ri ile B ö l g e n in 8 ilin d e 2 4 Ç A T O M adılm ış ve y a k l a ş ı k 70 bin k iş iy e u la ş ılm ış t ır. Ç Â T O M ' l a r ı n b u lu n d u ğ u m a h a lle v e köy y e rle ş im le rin d e h a n e z iy a r e t le r i y a p ıla r a k k a tılım c ı toplum k a lk ın m a s ı m o d e lin in g e liş t ir ilm e s in e ç a lış ılm a k ta d ır. s n e k m o d ü le r p ro g ra m la rın u yg u la n d ığ ı Ç A T O M ' l a r d a y ü r ü tü le n f a a liy e tle r in b elirle n m e sin d e y e re l k o ş u l v e ih t iy a ç la r ile h e d e f grubun k a tılım ı e sa s a lın m a k t a d ır. n te g re b ir y a k la ş ım b en im sen e rek. Ç A T O M a d e v a m eden k a d ın la r ın bütün p ro g ram lara k a tılm a s ı ö n e r ilm e k te ve ö z e n d irilm e k te d ir, Ç A T O M la rd a s o s y a l- k ü ltü re î eğitim p ro g ra m la rı (o k u m a - y a z ır ıa, b ilg is a y a r, İn g iliz ce, e v e k o n o m is i, g e z i ve e t k in lik le re k a tılım vb.), s a ğ lık p ro g r a m la r ı ( h ijy e n, a n n e - ç o c u k s a ğ lığ ı, kısm i p o lik lin ik v e g e z ic i s a ğ lık h iz m e tle ri v b.), yö n etim e k a t ılım k a p a s ite s in i g e liş tiric i u y g u la m a la r ( Ç A T O N T l a r 1 9 9 7 y ılın d a n itib a re n k a tılım c ıla rın kendi a ra la rın d a s e ç tik le r i beş ya da y e d i t e m s ilc id e n oluşan Ç A T O M k u ru lla r ı ta ra fın d a n y ö n e t ilm e k te d ir.), beceri g e liştiric i7 g e Iir g e tiric i p ro g r a m la r (el s a n a tla rı, k o n fe k s iy o n, t rik o ta j, k u a fö r lü k, o ltu taşı iş le m e, k eçe işlem e v b ), o k u l ö n c e si e ğ itim p ro g ra m la rı (4-6 y a ş grubuna y ö n e lik ) u y g u la n m a k ta d ır. Ç A T O M 'l a r d a ayrıca s o s y a l y a r d ım p ro g ra m la rı ( y e ş il ka rt, e ğ itim bursu ve s o s y a l y a r d ım v b.) ile y ö re in s a n ı iç in d estek sa ğ la n m a sın a ç a lış ılm a k t a d ır. Ç A T O M lar y e re l k a p a s ite y i g ü ç le n d ir m e ilk e si çe rçe v esin d e y e r in d e n s e ç ile n g en ç k ız la r ve k a tılım c ıla rın k e n d i a ra la rın d a s e ç tik le ri Ç A T O M ku ru lları e liy le y ö n e t ilm e k te d ir. Ç A T O M la ra G A P İdaresi ve u y g u la m a d a iş b irliğ i y a p ıla n T ü r k i y e K a lk ın m a V a k f ı ( T K V ) ta ra fın d a n p ro je h a z ır la m a, proje y ö n e tim i, ile t iş im, k a lk ın m a d a k a d ın, g ir i ş im c ilik ve to p lu m sa l c in s iy e t vb. k o n u la r d a e ğ itim desteği v e rilm e k te d ir. U y g u la m a la r d a a y r ıc a v a lilik le r, k a y m a k a m lık la r, ç e ş itli k a m u k u ru lu ş la r ın ın il ve ilç e m ü d ü rlü k le ri, ç e ş itli s iv i l to p lu m k u ru lu ş la r ı, y e rel yö n e tim le r, ö z e l s e k tö r k u ru lu ş la r ı ve u lu s la ra ra s ı k u ru lu şla rla iş b irliğ i y a p ılm a k t a, o n la rın desteği alın m a kta ve k a t ılım la r ı s a ğ la n m a k ta d ır. A y r ıc a G A P ö ö l g e s i nde ö z e llik le k ırs a l a la n d a k ız ç o cu k la rın ın o k u lla r a e r iş im in i g ü ç le n d ir m e k için taşım alı e ğ itim p ro je s i ve g e n ç le rin s o s y a l g e liş im le rin i d esteklem ek a m a c ıy la da g e n ç lik p ro je le ri u y g u la m a y a ko n u lm u ştu r. 8. SONUÇ V ÖNRİLR K a lk ın m a lite ra tü rü n d e k a d ın ve ç o c u k la r toplum ların en d e z a v a n t a jlı, g ü ç s ü z ve k ırılg a n g ru p la rı olarak kab u l e d ilm e k t e d ir le r. K a d ın la r a k a rş ı y a p ıla n ve kadının ya p tığ ı işin e rk e k ta ra fın d a n y a p ıla n işe n a z a ra n d ah a a z d eğ e rli v e d a h a a z s a y g ın k a b u l e d ilm e s i, k a y ıtla rd a d ah a a z k a y d a d e ğ e r b u l u n m a s ı; k a d ın ın ü retici k a y n a k la ra e rk e ğ e o r a n la d a h a a z e riş im i, a ile g e lirin in k o n tro lü n d e k a d ın ın ç o k a z s ö z h a k k ın a sa h ip o lm a s ı; k a m u s a l a la n d a y ö n e t im ve d en e tim ro lle rin i d aha a z o ra n d a ü s tle n e b ilm e s i a n la m ın ı ta şıy a n n e g a tif a y ır ım c ılık t a n d o la y ı, sta tü sü ve k o n u m u ne o lu rs a o lsu n k a d ın d e z a v a n t a jlı d u ru m a d ü ş m e k te d ir. B u n u n y a n ı sıra k ırs a l a la n d a k a d ın la r ü re tim s ü re c in e a k t if o la ra k k a tılm a k ta b ird e n fa z la rol ü s tle n m e k te a ğ ır işle rd e hatta e rk e k le r d e n d a h a fa z la adeta çift v a rd iy a ç a lış m a k ta d ır. B ö lg e n in e k o n o m ik ve so sy a l y a p ıs ı G A P ile b irlik te g e lişm e k te o lan s a n a y ile ş m e ve k e n t le ş m e o lg u la rı k a d ın la rın ta rım dışı s e k tö rle rd e g id e r e k d a h a fa z la istih d a m e d ilm e le rin i g ü n d e m e g e tir m e k te d ir. D o l a y ıs ıy la k a d ın la rın g e le n e k se l d e ğ e rle ri k ır m a la r ın a h iz m e t e d e cek a lte rn a tifle r y a r a t m a k için b ilgi v e b ilin ç d ü z e y in i y ü k s e lt e c e k t e k n ik e ğ itim a lm a la rı s a ğ la m a k, k a d ın ın sta tü sü n ü n y ü k s e lte c e k fa a liy e tle ri p ra tik ih tiy a ç la rın ö tesin e ta ş ım a k ve g ü n d e lik y a ş a m d a k u lla n ıla b ilir h ale g e tirm e k, k a d ın ın h a n e içi v e d ışı iş y ü k ü n ü a z a lta c a k su, sa n ita s y o n, ç o c u k b a k ım ı, ev/tarja işle ri ve d iğ e r tem el h iz m e tle ri s a ğ la m a k için k a m u ve s iv il to p lu m ö zel se k tö r d este ğ in i a lm a k, ü re tim te m e lin d e e ğ itim v e r m e k, k a y n a k la r a u la ş a b ilirlik le r in i ( b ilg i, e ğ itim, s a ğ lık, so sy a l h iz m e tle r g ird i, k re d i) a rtırm a k, k ö y k a d ın g ru p la rı o lu ş tu ra ra k k a d ın ın v a rlığ ın ı g ö rü n ü r k ılm a k, k a d ın la rın y a n ı s ıra g enç k ız la r ı v e ç o c u k la r ı p ro je v e p ro g ra m la ra d a h il etm e k v e k a d ın ın k e n d i a y a k la n ü z e rin d e d u rm a s ın ı s a ğ la y a c a k so s y a l g ü ve n ve so sy a l g ü v e n lik h iz m e tle r in i s u n m a k, k a d ın la rın ö z g ü ve n d u y g u la rın ı ve k e n d ile rin i ifa d e e tm e le rin e ih tiy a ç ve s o ru n la rın ı t a n ım la m a la rın a o rtam s a ğ la y a c a k Ç o k A m a ç lı T o p lu m M e rk e z le ri ( Ç A T O M ) g ibi ö rg ü tle n m e le ri o lu ş tu rm a k g e re k lid ir. KAYNAKLAR GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 1994 GAP Bolgesı'nde Kadının Statüsü ve Kalkınma Surecine ntegrasyonu Araştırması, Türkiye Kalkınma Vakfı, Ankara. GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı, 2002 GAP Bölge Kalkınma Planı. Ankara (basımda). rturk, Y, 1995 "Sürdürülebilir Kalkınmada Cinsiyet Farklılaşması ve şitlik" Sürdürülebilir Kalkınma ve Güneydoğu Anadolu Projesi Semineri, 27-29 Mart 1995, Şanlıurfa (basılınamıştır). Fazlıoğlu, A 1997 GAP Bolgesi'nde Kırsal Alanda Kadının Toplumsal Durumu",Anahtar Dergisi, MPM, Ocak s Ankara Hablemıtoğlu, Ş 2001 Kırsal Alanda İşgücü Değeri İle Kadınlar Bir Toplumsal Cinsiyet Analizi Örneği, TZOB, Ankara. Kardam, N 1991 Brınging Womcn in VVomen s Issues m International Development Programs, Colarado 439